आखिर कहाँबाट भयो ब्रह्माण्डको उत्पत्ति ?  जहाँ केही पनि छैन, त्यहीँ सबथोक छ

व्यष्टि/समष्टि

यो तत्वमिमांसा प्रारम्भ गर्नुअघि पाकिस्तानका महान गायक नुसरत फतेह अली खाँ साहबको चर्चित सुफी कवालीका केही पँक्ति उल्लेख गर्छु–

‘यह जमी जब न थी, यह जहाँ जब न था
चाँद सुरज न थे, आसमा जब न था
राजे हक भी किसीपर अयाँ जब न था
तब न था कुछ यहाँ, तब न था कुछ यहाँ
था मगर तू हीँ तू, अल्लाह हुँ, अल्लाह हुँ ।’

(जति बेला यो धर्ती पनि थिएन, यो संसार पनि थिएन । चन्द्रमा र सूर्य पनि थिएनन्, आकाश पनि थिएन । जब यहाँ केही पनि थिएन, त्यतिबेला पनि तिमी थियौं हे ईश्वर ।)

यो ब्रह्माण्ड या अस्तित्वको उत्पत्ति हुनुअघि यहाँ केही पनि थिएन । आखिर केही पनि नभएको अवस्थाबाट यत्रो अस्तित्वको रचना कसरी संभव भयो त ? यसको अर्थ हो, श्रृष्टीको रचना हुनुअघि पनि यहाँ केही अवश्य थियो र छ । आखिर त्यो के थियो र छ त ? भन्ने प्रश्नमै यो आलेख केन्द्रित हुनेछ । 

महाविष्फोट कसरी भयो ? 
ब्रम्हाण्डमा अरबौं आकाश गंगा छन् । तीमध्ये एक हाम्रो ‘मन्दाकीनी’ आकाश गंगा । हाम्रो यो आकाश गंगामा रहेका अनगिन्ती ताराहरुमध्ये एक हाम्रो सूर्य ।  

सूर्यलाई परिक्रमा गरिरहेका नौ ग्रहमध्ये तेस्रो ग्रह पृथ्वी । पृथ्वीका लाखौं प्रजातिका प्राणीहरुमध्ये होमोसेपियन्स प्रजातिको बाँदरबाट विकसित हामी मानिसहरू । अनि करीब साढे सात अर्ब मानिसमध्ये एक यो लेखक । यो विराट अस्तित्वमा यो लेखक धुलोको कण सरह पनि हैन, पदार्थीय दृष्टिले । 

यति विराट अस्तित्वको रचना कसरी भयो भन्नेबारे हजारौं वर्षदेखि मानिसमा जिज्ञासा र खोजको प्रकृया सँगसँगै अघि बढ्यो । पछिल्ला केही दशकमा विज्ञानले आफ्नै भाषामा केही तथ्य बाहिर ल्यायो । 

महान वैज्ञानिक स्टीफन हकीङका अनुसार ब्रह्माण्डको उर्जा पहिला परमाणुभन्दा पनि सूक्ष्म आकारको एउटा विन्दुमा केन्द्रीकृत थियो । अचानक महाविष्फोट (बिग ब्याङ्ग एक्सप्लोजन) भयो र त्यो बिन्दुमा खाँदिएर रहेको उर्जा पल भरमै पुरै चारैतिर फैलिँदै गएर ब्रह्माण्डको निर्माण भयो । 

‘बिग ब्याङ्ग’ विष्फोटसँगै गुरुत्वाकर्षण शक्ति, आणविक शक्ति, गति, समय र अन्तरीक्षको उदय भयो । पदार्थहरू बन्न थाले । परमाणुहरूको बहु आयामिक संयोजनबाट विभिन्न आकार–प्रकारका पिण्डहरु निर्माण भए । आकाश गंगा, तारा, ग्रह, ग्यासका डल्लाहरू, छुद्र ग्रहहरू बने । 

मुख्य कुरा, समयको प्रारम्भ भयो । हकिङका अनुसार त्यस यताको हाम्रो ब्रह्माण्ड भनेको समयको इतिहास पनि हो । तर, एउटा प्रश्न अझै पनि अनुत्तरित छ, महाविष्फोट कसरी भयो ? अनि यही समयमा समयको प्रारम्भ पनि किन भयो ? 

यस बारेमा हकीङले आफ्नो ‘व्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम’ पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘यो ब्रह्माण्ड यही आकारमा यसैबेला यही ढंगको किन निर्माण भयो भन्ने कुरा बुझ्न भौतिकशास्त्र मात्र पर्याप्त छैन, यसका लागि रसायन शास्त्र, जीवशास्त्र मात्र हैन, मनोवैज्ञानिक पक्षलाई समेत एक ठाउँमा राखेर समष्टिगत र व्यापक अध्ययन हुनुपर्छ ।’

समयभन्दा पर पनि केही छ ?
एउटा प्रश्नको उत्तर भने अहिले पनि भौतिकशास्त्रीहरुसँग छैन–‘बिग ब्याङ्ग’ विष्फोटअघि यहाँ के थियो त ? समयातित अवस्था के थियो त ? भौतिकशास्त्रीहरु यो प्रश्नलाई तत्काललाई टार्न भन्ने गर्छन्–बिग ब्याङ विष्फोटअघि समयकै अस्तित्व त थिएन भने यहाँ केही पनि थिएन । 

‘ईश्वरले नै गराएको हुनसक्छ नी त्यो महाविष्फोट ?’ भन्ने आम जिज्ञासामा कतिपय भौतिकशास्त्री यसो पनि भन्छन्, ‘विराट ब्रह्माण्ड श्रृष्टी गर्न ईश्वरलाई पनि त समय चाहिँदो हो । महाविष्फोट अघि समय नै थिएन भने ईश्वर पनि थिएनन् । समय नै नभएपछि केही पनि थिएन । महाविष्फोट संयोग हो, अचानक भएको हो ।’

पृथ्वीदेखि अक्षर लोकसम्म 
‘बिग ब्याङ्ग’ भन्दा पर भौतिकशास्त्र प्रवेश गर्न असमर्थ छ । तर, हाम्रो पूर्वीय दर्शनमा यसको चर्चा छ । धेरै पर किन जाने, हाम्रै भूमि अर्थात विदेह राज्यका राजा जनकको दरबारमा भएको एउटा शास्त्रार्थ यहाँ उल्लेखनीय छ, जुन बृहदारण्यकोनिषदमा वर्णन गरिएको छ । 

राजा जनकले एकपटक आफ्नो दरबारमा निकै ठूलो यज्ञादि अनुष्ठानको आयोजना गरेका थिए । सो यज्ञ अनुष्ठानमा सहभागी हुन त्यस बेलाको कुरु र पांचाल राज्यसम्मबाट कहलिएका विद्वान ब्राम्हण पण्डितहरूको जमघट भएको थियो । 

ब्राम्हणहरूको ठूलो जमघट देखेपछि राजा जनकले घोषणा गरे, ‘तपाईंहरुमध्ये जो सबैभन्दा विद्वान र ज्ञानी ब्राम्हण छ, उसलाई म एक हजार गाई र तिनको सिङमा राखेर दश-दश वटा स्वर्ण मुद्रा पुरस्कार दिनेछु ।’ ब्राम्हण पण्डिहरुबीच शास्त्रार्थ प्रारम्भ भयो । यो शास्त्रार्थमा महर्षि याज्ञवलक्यले सबैलाई पराजित गरे । सबै हारेपछि याज्ञवलक्यसँग दार्शनिक महिला गार्गीको शास्त्रार्थ सुरु हुन्छ । 

गार्गीको प्रश्न हुन्छ–‘जसरी पृथ्वी पानी नै पानीले भरिएको छ भने पानी केमा आश्रित छ ?’ अर्थात् हाम्रो आँखाले देख्ने पानी कुन चाहिँ सूक्ष्म तत्वबाट बनेको छ ? भन्ने प्रश्नमा याज्ञवलक्यको जवाफ  हुन्छ–‘जल वायुबाट निश्चित छ ।’ उपनिषदको यो शास्त्रार्थ वैज्ञानिक कोणबाट पनि पुष्टि भएकै कुरा हो । पृथ्वीको पहिचान भनेको पानी हो । ब्रह्माण्डमा भएका कुनै पनि ग्रहलाई ‘पृथ्वी’ बनाउने भनेको पानीले नै हो । त्यसैले त वैज्ञानिकहरू मंगल ग्रहदेखि ब्रह्माण्डका अन्य पिण्डहरुमा पानी छ कि छैन ? भनेर खोज्ने गर्छन् । 

किनकी, जहाँ पानी छ, त्यहाँ जीवनको संभावना हुन्छ र त्यो पृथ्वी सरहको पिण्ड बन्न पुग्छ । अनि पानी त वायुबाटै आएको हो भन्ने पनि वैज्ञानिक रुपमा पुष्टि भएकै छ । हाइड्रोजन र अक्सिजन ग्यास अर्थात् वायुको मिश्रण नै पानी हो । अथवा बादल वर्षिएर नै पानी पर्ने हो । 

गार्गी प्रश्नको श्रृंखला अघि बढाउँछिन् । संवादका क्रममा वायु अन्तरिक्षबाट, अन्तरिक्ष गन्धर्व लोकबाट, गन्धर्व लोक आदित्य लोकबाट, आदित्य लोक चन्द्र लोकबाट, चन्द्रलोक नक्षत्र लोकबाट, नक्षत्र लोक देव लोकबाट, देवलोक इन्द्र लोकबाट, इन्द्रलोक प्रजापति लोकबाट र प्रजापति लोक ब्रम्हलोकबाट ओतप्रोत भएको प्रसंगसम्म शास्त्रार्थ चल्छ । ब्रम्हलोकसम्म पुगिसके पछि पनि गार्गीको जिज्ञासा शान्त हुँदैन, जसरी अहिले भौतिकशास्त्रीहरुबाट ‘बिग ब्याङ्ग’ या ‘ब्ल्याक होल’सम्मको उत्तर पाएर पनि हाम्रो जिज्ञासा जारी नै छ कि त्यसभन्दा अघि के थियो या छ त ? 

ब्रम्हलोक कारक, कार्य र कारणबाट मुक्त चैतन्य अवस्था भएको र यो अवस्थासम्म पुर्याउँदा पनि गार्गीले उत्तरलाई नै प्रश्नका रुपमा अघि सारेपछि याज्ञवलक्यलाई पनि झोँक चल्छ । उनी निकै क्रोधित हुन्छन् । अनि भन्छन्, ‘गार्गी तिमी प्रश्नलाई अति प्रश्न नबनाउ, यसो गर्दा तिम्रो मस्तिष्क नै फुट्नसक्ला ।’

‘अति प्रश्न’को प्रसंग आएपछि शास्त्रार्थको यो सत्र समाप्त हुन्छ । अर्को सत्रमा गार्गी पुनः ‘ब्रम्हलोक भन्दा पर के छ त ?’ भनेर प्रश्न गर्छिन् । अर्थात् पृथ्वीदेखि ब्रम्हलोकसम्म जुन स्थुल, सूक्ष्म तत्व, समय, गति, स्थान आदिभन्दा पर के छ त ? भन्ने प्रश्नमा याज्ञवलक्यको जवाफ हुन्छ, ‘पृथ्वीदेखि ब्रम्हलोकसम्मको सबैको कारक सूत्र हो र सूत्रको पनि कारक आकाश तत्व हो ।’

आकाश तत्वको अर्थ हामीले पृथ्वीबाट माथि हेर्दा देखिने आकाश या गगन हैन । त्यो त पृथ्वीकै अंग भइहाल्यो । त्यसमाथि अन्तरीक्ष भयो । भनेपछि असली आकाश त ब्रम्हलोकभन्दा पनि पारी रहेछ । पूर्वीय दर्शनमा भन्ने गरिएको पंच तत्व अर्थात् पृथ्वी, जल, तेज, वायु र आकाशको ‘आकाश’ चाहिँ यही हो । 

यो आकाशलाई हामी ‘बिग ब्याङ्ग’भन्दा परको अवस्थाका रुपमा पनि बुझ्न सक्छौं । अति सूक्ष्म यो आकाश नै अविनाशी, अविभाज्य र अनन्त छ । अर्थात् ब्रह्माण्डको पनि मूल स्थुल तत्वरहित यो अवस्था शब्दातित मात्र हैन, कल्पनातीत, इन्द्रियातीत र निश्कृय छ । गार्गी अब अन्तिम प्रश्न गर्छीन्–आकाश तत्व चाहिँ केबाट संचालित छ ? अर्थात् त्यस्तो कुन तत्व छ, जसले आकाश तत्वलाई पनि परिचालन गर्छ ? 

यसको जवाफमा याज्ञवलक्य आकाश तत्वलाई ब्रह्मवेत्ता अक्षरले संचालन गर्ने बताउँछन् । अक्षर भन्नाले हामीले लेख्ने गरेको अक्षर हैन, समग्र अस्तित्वको मुख्य संचालक हो । यसैलाई ‘ओम’ भनिन्छ । अनाहत नाद अर्थात् प्रणवसमेत भनिने यही ओमकार नै यत्र तत्र सर्वत्र व्याप्त छ र यसैबाट सबथोक परिचालित छ । हामीले वाणीबाट उच्चारण गर्ने ‘ओमकार’को सीमा छ, तर ध्यान साधकहरूले सुमीरनका क्रममा सुन्ने ‘ओम’ निरन्तर गुज्जिरहेको छ । यसैलाई गुरु नानकले ‘एक ओमकार सत्नाम’ भन्नु भयो । यही नै सनातन सत्य हो, अन्तिम सत्य पनि हो भनेर शास्त्र पुराणहरुमा पनि वर्णन गरिएको छ । 

यसरी हाम्रो पूर्वीय दर्शनले हजारौं वर्ष पहिले पहिल्याइसकेको अस्तित्वको मुहानलाई वैज्ञानिकहरूले भने अझै पहिल्याउन सकेका छैनन् । उनीहरू बल्ल अन्तरीक्ष लोक हुँदै ब्रम्हलोकको यात्रामा छन् । ‘ब्ल्याक होल’ अर्थात् कृष्ण विवरको केन्द्र समयातित, गतियातित र स्पेशलेस भए झैं टाइमलेस, मोसनलेस र स्पेशलेसभन्दा अझ सूक्ष्म अवस्था अर्थात् अक्षर लोकबाटै सारा ब्रम्हाण्डको संचालन भएको हो र यही नै ‘युनिभर्सल ल’ हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । 

अर्थात् जहाँ केही पनि छैन, त्यहीँ सबथोक छ र त्यहीँबाट सबथोकको  उत्पत्ति र संचालन भइरहेको छ । श्रृष्टी र प्रलयको सारा प्राकृतिक प्रकृया त्यहीबाट संचालित छ र यसैलाई सतातन धर्म भनिएको छ । बुद्धले पनि ‘एस धम्मो सनन्तनो’ भनेर यही विराट प्राकृतिक नियमलाई नै अर्थ्याउन खोज्नुभएको हुनसक्छ ।

शान्त ससीम, अनन्त असीम 
भारतबाट आएर नेपालको खप्तड लेकमा कुटी बनाई तपस्या गर्नु भएका खप्तड बाबाको ‘धर्म विज्ञान’ पुस्तकमा यो चराचर जगतलाई बुझाउने दुई सम्यक् शब्द रहेछन् । ‘शान्त ससिम’ र ‘अनन्त असीम’ शब्द उहाँले उल्लेख गर्नुभएको छ । 

मानव सभ्यता विकास भएदेखि आजसम्म तत्वमिमांशाका क्रममा धर्म र विज्ञान दुबै आयामले जे जति खोज गरे, त्यसको निष्कर्ष भनेको नै ‘शान्त ससीम’ र ‘अनन्त असीम’ नै हो । यो आलेखमा चाँही अनन्त असिमको चर्चा सान्दर्भिक होला । आकाश तत्व र अक्षर अर्थात् ओम त निर्वेद, निराकार, निरामोह, निर्विषय अवस्था भइहाले । पदार्थीय कोणबाट हेर्दा पनि यो ब्रह्माण्ड व्यष्टिदेखि समष्टिसम्म अनन्त असीम नै छ । अर्थात् भौतिकवादी कोणबाट पनि ब्रह्माण्ड सुक्ष्मदेखि विराटसम्म अनन्त छ ।

पदार्थलाई टुक्राउँदै जाँदा पनि त्यो अनन्तसम्मै लम्बिन्छ । पदार्थको कण र अणुपछि जुन परमाणु छ, त्यसभित्र पनि तीनवटा पार्टीकल हुन्छन्, ति इलेक्ट्रोन, प्रोट्रोन र न्यूट्रोन हुन् भनेर त सबैलाई थाहै छ । परमाणुभन्दा अर्बौँ गुना सूक्ष्म क्वाक्र्स र लेप्टोन नामक सूक्ष्म पार्टीकल्स पनि हुन्छन्, जसले न्यूट्रोन र पोट्रोनलाई अड्याएका छन् । परमाणुहरूको संयोजनबाट निर्मित घनत्वशाली पदार्थलाई जोडन चार मुलभूत शक्ति गुरुत्वाआकर्षण शक्ति, विद्युत चुम्बकीय शक्ति, स्ट्रोङ न्युक्लियर फोर्स र वीक न्युक्लियर फोर्सलाई पनि संचालन गर्ने ‘वोजोन’ नामक सूक्ष्म तत्व पनि पत्ता लागिसकेको छ । 

अझ गहिराइमा जाँदा बोजोनको मूलभूत पार्टिकल्स पनि रहेछन्– फोटोन, ग्लुओन्स, डब्लू बोजोन्स, जेड बोजोन्स, हिग्स बोजोन्स र ग्राभीटोन । वैज्ञानिकहरूले पदार्थलाई यसपछि भने टुक्‌र्याउन सकेका छैनन् । यसपछि नै सुरु हुन्छ, क्वान्टम फिजिक्स । क्यान्टम क्षेत्रमा पनि सूक्ष्म पार्टीकल्सको कल्पना गरिएको छ, जसलाई ‘प्लेन्क लेन्थ’ भनिन्छ । र यसलाई नै ‘टाइनी ब्ल्याक होल’ भन्ने गरिएको छ । ब्ल्याक होल अर्थात् टाइमलेस, मोसनलेस र स्पेशलेस अवस्था । 

‘प्ल्यान्क लेन्थ’को आकार एउटा परमाणुभन्दा दश हजार खर्ब सानो हुन्छ भन्ने परिकल्पना गरिएको छ । यसपछि पनि ‘स्ट्रीङ’ तत्वको परिकल्पना गरिएको छ, जुन अहिले सिद्धान्तकै रुपमा छ । अझै गहिराइमा जाँदा भौतिकशास्त्रीहरु सुक्ष्माति सूक्ष्म तहसम्म पुग्न सक्लान् । यो अनन्त यात्रा सूक्ष्म तहमा पनि रोकिने वाला छैन । 

यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने यो ब्रह्माण्ड पनि सूक्ष्म र विराट दुबै तहमा अनन्त छ । भनेपछि हाम्रा शास्त्र पुराणहरुमा भन्ने गरिएको ‘अनन्त कोटी ब्रह्माण्ड’ कै पुष्टि हुन्छ, जसलाई वैज्ञानिकहरूले ‘मल्टीभर्स’को संज्ञा दिएका छन् ।  आश्चर्यको कुरा, ब्रह्माण्ड त यति अनन्त असीम छ भने जुन अन्तिम सत्य, परमात्मा, या परम सत्ता झन कति विराट होला ? हामी सोच्न र कल्पना गर्नसमेत सक्दैनौँ । त्यसैले भनिएको होला, ब्रम्ह अज्ञेय छ । 
इतिश्री ।