‘म’ यो सरकारलाई कसरी प्रशंसा गरुँ – ३

६ महिना अघि दक्षिण भारतमा एक बलात्कार घटनालाई प्रहरीले पुरै वेवास्ता गर्यो । पीडितले दिएको उजुरी (एफआईआर) लिन प्रहरीले मानेन । बलात्कारी को हो सारा गाउँलेलाई थाहा थियो । प्रहरीलाई थाहा नहुने कुरै थिएन । बलात्कारी किशोर घरानिया खानदानको थियो । पहुँचका आधारमा ठुला मिडियाले त्यो घटनालाई प्राथमिकता दिएनन् ।

घटनालाई राजनीतिकरण गरियो । कलेजका युवाले जुक्ति निकाले । घटनालाई सामाजिक संजालमा पोष्ट गरिदिए । एकाएक भाइरल भयो । भारतभर फैलियो । बाध्य भएर प्रहरीले पीडकलाई पक्राउ गर्यो । पीडितले थोरै भएपनि राहत पाइन् । अहिले त्यो मुद्धा भारतको उच्च अदालतमा चलिरहेको छ ।

४ बर्ष अघि डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिकाको राष्ट्रपति उम्मेदवारमा दौडधुप गरिरहंदा उनलाई बिश्वभरका मिडियाले खिसी गरिरहेका थिए । आफ्नै देशका मिडियाबाट पनि उनले गंभिर रुपमा साथ पाएनन् । फक्स टेलिभिजन बाहेक अन्य मिडियाले उनलाई उडाइरहेका हुन्थे । उनको प्रतिद्धन्द्धी हिलारी क्लिन्टन सालिन र भद्र महिला बनेर बिश्वभर वाहवाह कमाइरहेकी थिइन् ।

जब रवि हिरासत पुगे, अनि हजारौं जनता सडकमा ओर्लिए । तर, पनि मूलधार पत्रकारिता मौन रह्यो वा बिरोधमै उत्रियो । मलाई चितवनका एक सक्रिय रिपोर्टर भाईले फोन गरेर सोधेका थिए, ‘सानो भीड जम्मा हुँदा पनि पत्रिकाले समाचार छापिहाल्थ्यो । तर, यहाँ त झण्डै लाखौं मानिसहरू सडकमा छन् । किन रवि लामिछानेको तस्विर र समाचार छापिँदैन दाई ?’ मैले उसलाई छोटो उत्तर दिएको थिएँ, खै मैले पनि पत्रकारिताको परिभाषा खोजिरहेको छु भाई ?’

 

ट्रम्प भने मिडियाका स्थानमा कि जोकर बन्थे कि काम नलाग्ने रियल स्टेट ब्रोकर बनेर चिनिन्थे । उनले यो केही प्रवाह गरेनन् । बिश्वका विभिन्न मत सर्बेक्षणमा उनी चुनाव हार्थे । अन्तत जब सम्पुर्ण चुनावका नतिजा सकिए, ट्रम्प राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए । त्यो बेला, बिश्वकै मूलधारका मिडियाहरुले आँफुले आँफैलाई समिक्षा गर्न पुगे । बेलायत स्थित द टेलिग्राफको संचार सम्पादकहरुको टिमले निष्कर्ष निकाल्यो । ‘मानिसको लोकप्रियता समाचारको शब्दहरुमा होइन, जनताको मन भित्र हुनु पर्नेरहेछ ।’

पछिल्लो पटक नेपालमा रवि लामिछाने करिब देशैभरका जनतामा चिनिए । गाउँका कुना कन्दरादेखि भब्य महलका भद्रहरु बीच रवि परिचित भए । तर, मुलधारका मिडियामा रवि पुरै अपरिचित ठहरिए । रविका बारेमा मुलधारको कुनै कुनामा स्थान पाएपनि अपराधी झैं चित्रण गरिन्थ्यो । जब रवि हिरासत पुगे, अनि हजारौं जनता सडकमा ओर्लिए । तर, पनि मुलधार पत्रकारिता मौन रह्यो वा बिरोधमै उत्रियो । मलाई चितवनका एक सक्रिय रिपोर्टर भाईले फोन गरेर सोधेका थिए, ‘सानो भीड जम्मा हुँदा पनि पत्रिकाले समाचार छापिहाल्थ्यो । तर, यहाँ त झण्डै लाखौं मानिसहरु सडकमा छन् । किन रवि लामिछानेको तस्विर र समााचार छापिँदैन दाई ?’ मैले उसलाई छोटो उत्तर दिएको थिएँ, खै मैले पनि पत्रकारिताको परिभाषा खोजिरहेको छु भाई ?’

सायद ४ महिना अघि होला । कान्ति बाल अस्पताल महाराजगंज अगाडि एक महिला हतासमा कुदिरहेकी थिइन् । उनको हतासलाई देखेर एक सज्जनले सोधिहाले, ‘दिदी किन आत्तिनुभएको ? के खोज्नुभएको ?’ सबै रोकिएर त्यो दृष्य हेरिरहे । ‘सामाजिक मान्छे खोजेको, कहाँ हुनुहुन्छ नंबर दिनु न ,’ उनले अत्तालिंदै भनिन् । छोरीको उपचार गर्न पैसा भएन । सहयोग चाहियो ।’ ‘पत्रकारलाई बोलाउनु न दिदी, सबैले सहयोग गर्छन् , ती भद्रले उनलाई सम्झाउँदै भने ।’ पत्रकारले सक्दैनन् । समाचार त धेरै पटक आइसक्यो, उनले झन आत्तिँदै जवाफ फर्काइन् ।

एकपटक सडक विभाग बबरमहलका हाकिमसँग काठमाडौंका एक पुराना सम्पादकको गलफती परेछ । ति सम्पादकले उनीसँग पटक पटक पैसाको बार्गेनिङ गर्दा रहेछन् । पत्रिका चलाउन नसकेको, पत्रकारलाई तलब दिन नपाएको आदि समस्या लिएर ति सम्पादक उनी कहाँ पुगिरहन्थे । हाकिमले पनि एक/दूई पटक पैसा दिएछन् । पछि अति नै सताउन थालेपछि ति सम्पादकलाई तर्साउँदै भनेछन्, ‘तपाई अब म कहाँ आउनु भो भने फेसबुकमा तपाईले पैसा मागेको सार्वजनिक गरिदिन्छु ।’ त्यसपछि ति सम्पादकले सडक विभाग कहिल्यै टेकेनन् । यो कुरा मलाई केही महिना अघि ति हाकिमले सविस्तार सुनाएका थिए ।

भारतमा २ सय बढि युट्युव च्यानलले निरन्तर समाचार दिइरहेका हुन्छन् । अमेरिकामा अहिले बिभिन्न भाषाका १२ सय बढि युट्युवका समाचार च्यानल सक्रिय छन् । अहिले बिश्वमा सबैभन्दा बढि शक्तिशाली युट्युब मिडिया बनेर उभिएको छ । तर, हाम्रो पत्रकारिताले अझै यो समीक्षा गर्ने संकेत देखाएको छैन ।

माथि उल्लेखित यी केही उदाहरण हुन्, जुन बिषयले अहिले संचार क्षेत्रलाई केही न केही फरक धारबाट चित्रण गरिरहेको छ । अहिले जनताले दुईटा काम गर्ने व्यक्तिलाई विश्वास गर्दैनन् । पहिलो राजनीति गर्नेलाई र दोस्रो पत्रकारिता गर्नेलाई । त्यही भएर सबै सामाजिक संजालमा नेता वा पत्रकारको विषय सार्वजनिक हुने बित्तिकै जनता एकैचोटी ओइरिएर सरापिरहेका हुन्छन् । यो एउटा जनताको आक्रोशको प्रतिविम्ब हो । यो देख्दा एउटा पत्रकारिता क्षेत्रको व्यक्तिको नाताले निकै पीडा पनि दिँदोरहेछ । किनकी कि हामी कहाँ चुक्यौं र जनताको विश्वास कसरी गुमायौं भन्ने कुरा अब आत्मसमिक्षा गर्नुपर्ने बेला आएको छ ।

विश्वका सबै जसो प्रजातान्त्रिक देशहरूका मिडियाले यो समीक्षा गरिसकेका छन् । उनीहरू हामी भन्दा केही पाइला अगाडि छन् । भारतमा २ सय बढि युट्युव च्यानलले निरन्तर समाचार दिइरहेका हुन्छन् । अमेरिकामा अहिले बिभिन्न भाषाका १२ सय बढि युट्युवका समाचार च्यानल सक्रिय छन् । अहिले बिश्वमा सबैभन्दा बढि शक्तिशाली युट्युब मिडिया बनेर उभिएको छ । तर, हाम्रो पत्रकारिताले अझै यो समिक्षा गर्ने संकेत देखाएको छैन ।

एउटा नं वान राष्ट्रिय दैनिक मुस्किलले १० हजार प्रति पत्रिका छापिन्छ अहिले । त्यो पनि ग्राहक बनेका सरकारी कार्यालयहरु र विज्ञापन एजेन्सीका लागि मात्रै । निकै थोरै मात्र ब्यक्तिगत र गैरसरकारी संस्था ग्राहक छन् । टेलिभिजन र रेडियोको हालत त्यहि छ । घरघरमा टिभी त छन्, तर खोलेर टिभीको समाचार हेर्ने छोडिसके । अहिले मान्छे टिभीका अगाडि सोफामै बस्छ, तर त्यहि कार्यक्रम मोवाइलबाट हेरिरहेको हुन्छ ।

नेपालमा कुनै बेला साप्ताहिक पत्रिकाको स्थान बलियो थियो । ०५५ सालपछि दैनिक पत्रिकाले स्थान पायो । अधिकांश साप्ताहिक पत्रिकाले जनताको बिश्वास गुमाउँदै गए । ०६० सालपछि टेलिभिजन र एफएम रेडियो ओइरिए । ०७० सालपछि अनलाईन र युट्युब फैलिए । यसरी द्रुतगतिमा मिडियाका स्थानहरु थपिंदै बदलिंदै संचार क्षेत्र यहाँसम्म आइरहेको छ ।

हात र काँधमा बोकेर रेडियो सुन्ने, बिहानै पत्रिका पढ्ने, सोफामा बसेर टेलिभिजन हेर्ने शैलीमा पुरै परिवर्तन आइसकेको छ । यो बदलावलाई सरकारले बुझेको छैन । सम्बन्धित व्यक्तिका सुचनाका आधारमा भन्ने हो भने अहिले नेपालमा ८० प्रतिशत पत्रिका बितरणमा कमी भएको छ ।

एउटा नं वान राष्ट्रिय दैनिक मुस्किलले १० हजार प्रति पत्रिका छापिन्छ अहिले । त्यो पनि ग्राहक बनेका सरकारी कार्यालयहरु र विज्ञापन एजेन्सीका लागि मात्रै । निकै थोरै मात्र ब्यक्तिगत र गैरसरकारी संस्था ग्राहक छन् । टेलिभिजन र रेडियोको हालत त्यहि छ । घरघरमा टिभी त छन्, तर खोलेर टिभीको समाचार हेर्ने छोडिसके । अहिले मान्छे टिभीका अगाडि सोफामै बस्छ, तर त्यहि कार्यक्रम मोवाइलबाट हेरिरहेको हुन्छ । बजारमा टिभी र रेडियोको बिक्री ९० प्रतिशतले घटेको व्यापारीहरु बताउँछन् ।

यसको मतलब मिडियाको महत्वलाई कम भन्न खोजिएको होइन । अहिलेको बास्तविकता मात्र उजागर गरिएको हो । स्रोताले त्यहि रेडियोको समाचार अनलाईनबाट सुनिरहेको हुन्छ । टिभीको कार्यक्रम युट्युबवाट हेरिरहेको हुन्छ । पत्रिकाको समाचार सामाजिक संजालमा नजोडेसम्म खासै कसैले पढेका हुँदैनन् । यसैलाई मध्यनजर राखेर बिश्वभरका सबै मिडियाले आफ्ना उत्पादनहरु फेसबुक, ट्वीटर, इन्टाग्राम, युट्युब लगायतमा उपलब्ध छ भनेर प्राथामिकता साथ प्रचार गरिररेका हुन्छन् । तर, नेपाल सरकार यहि अनलाइन, युट्युव र सामाजिक संजाल नियन्त्रण गर्दैछ । यो भन्दा बिडम्बना के हुन सक्छ ?

कुनैबेला हाम्रा कुनै दैनिक पत्रिकामा उपचार नपाएका वा परोपकारी समाचार खुबै छापिन्थे । त्यहि पढेर परोपकारी मनहरुले धेरै सहयोग गरे । तर, अहिले पत्रिकामा त्यस्ता समाचार छापेर कुनै प्रभाव पर्देन । सहयोग जुट्दैन । कसैले सुन्दैन । एउटा राष्ट्रिय दैनिकको समाचार भन्दा एउटा अभियन्ताले क्षणभरमै लाखौं सहयोग जुटाइदिन्छ । त्यहि भएर दुख पाएकाहरु र सहयोग खोजेकाहरु अभियन्ताका पछि लागिसकेका छन् । यी पछिल्ला उदाहरणहरु हामीले देखिसकेका छौं ।

अमेरिका लगायतका मुलुकले सामाजिक संजाललाई मुलधारको पत्रकारिता भनेर परिभाषा गरिसकेको छ । २०१६ मा न्युयोर्कको एक पत्रकारिता पढाउने इन्स्टिच्युटमा भेला भएका बिश्वका केहि सम्पादकहरुको बैठकले सामाजिक संजाल नै अबका केहि दशक मुलधारको पत्रकारिता हुने घोषणा गरेको थियो ।

पत्रिकामा छापिएका समस्याका बिषयले खासै चर्चा पाउँदैन । तर, सामाजिक संजालमा कुनै समस्या र आलोचना हुने बित्तिकै सरकारलाई टाउको दुखाई हुने गर्छ । किनकी सामाजिक संजालका सुचना र खबरहरु हरेक नागरिकका हातहातमा पुगिसकेको हुन्छ । यसैलाई मध्यनजर राखेर बिश्वका चर्चित पत्रकारहरु अहिले सामाजिक संजालमा ट्रेण्ड बटुलिरहेका छन् । आफ्नै संजालबाट पत्रकारिता गरिरहेका छन् । युरोप, अमेरिका लगायत अधिकांश बिकसित मुलुकमा सिनियर मिडियाकर्मीहरु धमाधम आफ्नै फेसबुक पेज, ट्वीटर, युट्युब र अन्य संजाललाई बिस्तार गरेर पत्रकारिता गरिरहेका छन् ।

अमेरिका लगायतका मुलुकले सामाजिक संजाललाई मुलधारको पत्रकारिता भनेर परिभाषा गरिसकेको छ । २०१६ मा न्युयोर्कको एक पत्रकारिता पढाउने इन्स्टिच्युटमा भेला भएका बिश्वका केहि सम्पादकहरुको बैठकले सामाजिक संजाल नै अबका केहि दशक मुलधारको पत्रकारिता हुने घोषणा गरेको थियो । नेपालमा पनि बिस्तारै यो क्रम शुरु भएको छ । कुनै बेलाका चर्चित टेलिभिजनकर्मी बिजयकुमार पाण्डे लगायत धेरे वरिष्ठ पत्रकारहरु आफ्नै अनलाईन र युट्युब खोलेर पत्रकारिता गरिरहेका छन् ।

अन्तर्रान्ष्ट्रिय पत्रकार महासंघ (आईएफजे)ले वाक स्वतन्त्रतालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेको छ । त्यसपछि मात्र स्वतन्त्र पत्रकारिता हुन्छ भनेर आइएफजेले परिभाषित गरेको छ । यसैलाई मध्यनजर राखेर अन्तर्राष्ट्रिय पत्रकार महासंघले सामाजिक संजालमा बन्देज लगाउने वा कुनै न कुनै कानुनी रुपमा नियन्त्रण गर्ने मुुलुकलाई पत्रकारिता हनन गर्ने देश भनेर घोषणा गरिदिएको छ । प्रेस स्वतन्त्रतालाई संकुचन बनाउन सामाजिक संजाललाई नियन्त्रण गर्ने मुलुकहरुलाई आईएफजेले कालोसुचीमा सुचीकृत गरेको छ ।

तर, नेपालले यो कुरा बुझ्न चाहेको छैन । अहिले संसदमा छलफलमा रहेको मिडिया बिधेयक लागु भयो भने नेपाल धेरै बर्षसम्म अन्धकारमा धकेलिनेछ । माथि उल्लेखित बोल्ने र लेख्ने स्वतन्त्रताका यावत पक्षलाई नियन्त्रण गर्ने उद्धेश्यले ल्याइएको यो बिधेयकले हाम्रा तमाम अधिकार खोस्ने निश्चित छ । बिधेयकका बुँदा–बुँदा म यहाँ उल्लेख गर्न चाहन्न । तर, बिधेयकका हरेक शब्दहरुले नेपाललाई उत्तरकोरिया बनाउने चेष्टा गरेको छ । नेपाल पत्रकार महासंघ यसमा किन मौन बस्यो यो निकै आश्चार्यको बिषय भएको छ ।

यदि यो बिधेयक लागु भयो भने अन्तराष्ट्रिय पत्रकार महासंघले तिब्र बिरोध गर्ने निश्चित छ । बिधेयकले प्राथमिकता साथ सामाजिक संजाललाई नियन्त्रणमा राख्ने घोषणा गरेको छ । यो भनेको सर्बसाधारण नागरिकको वाक स्वतन्त्रता माथिको बन्देज हो । सामाजिक संजालमा हुने अबान्छित गतिबिधि वा अन्य गलत काम गर्नेलाई साइवर क्राइमका कानुन छँदैछन् । तर, संचारक्षेत्रलाई नियन्त्रण गर्न यो बिधेयक ल्याएर नेपाल बिश्वमै प्रेस स्वतन्त्रता हनन गर्ने कान्छो मुलुक सावित हुँदैछ । त्यसैले, यदि यो मिडिया बिधेयक कार्यान्वयनमा आयो भने नेपालमा निम्न बमोजिम क्षति हुने स्पष्ट छ ।

१, आंशिक मात्र स्वतन्त्र प्रेस भएका क्युवा, भेनेजुएला, रुस, चीन लगायतका मुलुक जसरी नेपाललाई पनि अन्तर्राष्ट्रिय पत्रकार महासंघ लगायतका प्रेस स्वतन्त्र बिदेशी संस्थाले यहाँका संचारसंस्थालाई सधैँभरि अबिस्वास गर्नेछन् । बिभिन्न मुलुकले नेपालमा निगरानी बढाउनेछन् ।
२, नागरिकको बोल्ने स्वतन्त्रता खोसिएको भनेर विभिन्न प्रजातान्त्रिक मुलुकले नेपाललाई दिँदै आएको सहयोगमा कटौती गर्नेछन् । यसले हाम्रो बिकासमा दुरगामी असर पार्ने निश्चित छ ।
३, अन्तराष्ट्रिय बिभिन्न प्रेस संगठनहरुको आग्रह र अनुरोधमा नेपाल पत्रकार महासंघ पुन आन्दोलनमा जान बाध्य हुनेछ । यसले महासंघको साख गिरिसकेको हुनेछ । नागरिकले पत्रकार महासंघलाई हेर्ने नजरमा झनै नकारात्मक बढ्नेछ ।
४, बिदेशमा बसेका नेपालीहरु सामाजिक संजालमा झनै सक्रिय हुनेछन् । अनि यहाँका प्रेस बिरोधी संस्था, ब्यक्ति र सरकारको बिश्वभरि बेइज्जतको पराकाष्ठा नाघ्नेछ । नेपालप्रति बिश्वभरि घृणा फैलिने निश्चित छ ।
५, दलहरुमाथि बिश्व समुदायले प्रश्न उठाउनेछ । सरकार र दलहरुको बिश्वका मञ्चहरुमा हुने प्रतिनिधित्वलाई शंकाको रुपमा हेर्ने र नेपालप्रति अबिश्वास झनै उच्च हुनेछ ।

अत: अहिले जनताको मुख थुन्न सरकारले मिडिया बिधेयक ल्याएको छ । यसले केहि ब्यक्तिको गलत मनसायले यो बिधेयक वनेको स्पष्ट छ । यो बिधेयक लागु गरेपछि सबैभन्दा नोक्सान देशले ब्यहोर्नुपर्नेछ । त्यसपछि जनतालाई अनि सत्तारुढ दललाई क्षति हुने निश्चित छ ।

बिधेयकलाई लागु गर्न केहि महिनादेखि पत्रकार थुन्ने र मिडियालाई नियन्त्रण गर्न सरकारले ट्रायल गरिरहेको सबैलाई अवगत नै छ । संचारकर्मीलाई थुनेर अहिले सरकारले गरिरहेको बिधेयकको परिक्षण यसैको कालो संकेत हो । यो बिधेयक लागु हुने बित्तिकै शुरु हुने घोर अन्धकाराका दिनहरु जनताका लागि झनै खतरनाक हुनेछन् । यसपछि नेपालले धेरै बर्षसम्म यसको मुल्य चुकाउनेछ । त्यसैले म अर्थात हामीले यो सरकारको कसरी प्रशंसा गर्ने ???

(लेखक त्रिपाठी सौर्य दैनिकका पूर्व सम्पादक एवं नागरिक अभियन्ता हुन्)