छठ पर्वको खरना विधि गरिँदै, सामा–चकेवा आज शुरु

१५ कार्तिक, जनकपुरधाम । आराध्यदेव सूर्यको उपासना गरी मनाइने छठअन्तर्गत आज दोस्रो दिन खरना विधि गरिँदैछ । जीवनपद्धतिलाई प्रतिविम्बित गर्ने छठ पर्वको खरनालाई पापको क्षय हुने दिन भनिन्छ ।

खरनाअन्तर्गत गाईको गोबरले लिपपोत गरी अरबा चामलको पीठोबाट तयार पारिएको झोलले भूमि सुशोभित गरी व्रती दिनभर उपवास बस्ने गर्दछन् । बेलुकीपख चन्द्र दर्शन गरिसकेपछि माटोको नयाँ चुल्होमा र माटोकै नयाँ भाँडोमा सखर, दूध र गम्हरीको चामलको खीर पकाइन्छ । गम्हरी चामलको अभावमा धानको चामलको प्रयोग गरिन्छ । कतिपय परिवारमा खीरका साथै रोटी पनि पकाइन्छ ।

खरनामा नैवेद्य चढाउने बेलामा जति वटा अघ्र्यदान गरिने हो, त्यति वटा स्थानमा केराको पातमाथि नैवेद्य चढाउने गरिन्छ । यसरी चढाइने नैवेद्यमा खीर, दूध, केरा, मूला, पान र सुपारी आदि राखिन्छन् । नैवेद्यलाई केराको पातमा राखेर छठी मातालाई चढाइन्छ । नैवेद्यलाई उत्सर्ग गरिसकेपछि व्रती र परिवारजनले प्रसाद ग्रहण गर्ने चलन रहेको छ ।

छठ पर्वको तयारी

जनकपुरसहित सम्पूर्ण मिथिलाञ्चलमा छठ पर्वको तयारी तीव्ररुपमा हुँदैछ । अहिले छठ पर्वका लागि चाहिने सामानको जोहो गर्दै स्थानीयवासी छठको तयारीमा जुटेका छन् ।

यतिखेर बजारमा छठमा प्रयोग हुने बाँसको चङ्गेरा (दाउरी), सुप (नाङ्लो), डाला, सुपली, केरा लगायतका सामग्री किनमेल गर्नेहरुको व्यापक भीड लागेको देखिन्छ । प्रदेश २ को राजधानी जनकपुरसहितका सबै जिल्लाका स्थानीय हाटबजारमा बाँसबाट बनेका सामान र छठ पर्वमा प्रयोग हुने अन्य सामानको खरीदबिक्री धमाधम भइरहेको छ ।

छठमा प्रयोग हुने सामानहरू कतिपय व्यापारीले टायरगाडामै राखेर गाउँघरमा बेचिरहेका छन् । यस्ता सामग्रीले भरिभराउ बनेका बजारले छठको रौनक बढेको स्थानीयवासीको भनाइ छ ।

जनकपुर उपमहानगरपालिका शैलेश दासले भन्नुभयो, “बजार यति बेला जताततै छठकै सामग्रीले भरिभराउ देखिएको छ, यही सामान किन्न बजारमा चहलपहल बढेको छ, यसले छठको रौनक पनि बढाएको छ ।”

बजारमा छठ पूजामा प्रयोग हुने सामग्रीसँगै खाद्यान्न, फलफूल र लत्ताकपडा किन्नेको पनि भीड बढेको छ । तराई मधेशमा छठ पर्वलाई सबैभन्दा ठूलो पर्वका रूपमा मनाउने गरिन्छ । त्यही भएर छठको आगमनसँगै व्यापार बढेको व्यवसायीहरू बताउँछन् । “अरू बेलाभन्दा छठ पर्वका बेला बिक्री बढी हुन्छ”, जनकपुरका एक ‘रेडिमेड’ कपडा पसलका सञ्चालक निरञ्जन साहले भन्नुभयो, “छठ पर्व हामी व्यापारीहरूका लागि पनि ठूलो उत्सव हो, यति बेला हामीलाई भ्याइनभ्याइ छ ।”

त्यसैगरी सीमावर्ती बजार मधवापुर, सुरसन्ड, भिट्ठामोड, जयनगर, बासोपट्टीमा पनि छठ सामग्री खरीद गर्न नेपालीको घुइँचो लागेको छ । खासगरी भारतीय बजारमा कपडा, लुगाफाटा, तेल, चिनी नेपालको बजारमा भन्दा निकै सस्तो पाइने भएको हुँदा नेपालीहरु सीमावर्ती बजारबाट खरीद गर्न पुग्ने गर्दछन् ।

छठ पर्वका लागि अहिले बजार भाउ केही महँगिएको उपभोक्ताहरु बताउँछन् । जनकपुरको मुरली चोकमा छठ पर्वका लागि सामग्री खरीद गर्न पुगेका अशोक झाले छठ पर्वमा पूजाका लागि चाहिने केरादेखि कागतीसम्मको भाउ बढेको सुनाए । उनले अरू बेला रु पाँच गोटाले पाउने कागती अहिले रु २० गोटाभन्दा कममा पाउन मुस्किल भएको बताए ।

छठमा चाहिने सामग्री किन्नका लागि बिहानदेखि बेलुकासम्म बजारमा व्रतालुको भीड निकै नै बढेको छ । छठ पर्वमा चाहिने आवश्यक सामग्री केरा, उखु, भन्टा, दूध, माटोको हात्ती, ढकनी, केराउ, नरिवल, मिठाई, चना, ठेकुवा, कसार, कागती, अदुवालगायत खरीद गर्नेको सङ्ख्या उल्लेख्य छ ।

अहिले केरा घरीको रु ४०० देखि १००० सम्म बिक्री भएको व्यापारीहरु बताउँछन् । साथै उखु जोडाको रु ८० मा बिक्री भएको व्यापारीको भनाइ छ । छठ पर्वमा केराको सिङ्गै घरी नै प्रसादका रूपमा चढाउनुपर्ने भएको हुँदा अहिले बजारमा केराको मूल्य अत्यधिक देखिएको छ । तिहार तथा छठलाई लिएर जिल्लास्थित विभिन्न व्यापारिक केन्द्रहरुमा अहिले केराको व्यापार बढेको छ ।

मङ्गलबारदेखि बजारमा लाखौँ रुपैयाँको केराको व्यापार भएको फलफूल व्यवसायी हनुमानप्रसाद साहले बताए । उनले विगतको तुलनामा यस वर्ष केराको मूल्यमा अत्यधिक वृद्धि भएको बताए । जनकपुरका फलफूल व्यवसायी नवीन साहले बजारमा मागअनुसार आपूर्ति नभएकाले केराको मूल्यमा ह्वात्तै वृद्धि भएको बताए ।

प्रायःजसो सबै बजारमा अहिले केराकोे खरीदबिक्री गर्नेको ठूलै भीड लागेको देखिन्छ । स्थानीय बजारमा केराको माग बढेपछि स्थानीय किसानले लगाएको केरा बजारमा ल्याउने क्रमसमेत जारी रहेको छ भने मुलुकका विभिन्न ठाउँमा जहाँ केराको खेती गरिन्छ, त्यहाँका केराले पनि बजार आपूर्ति गर्र्न सक्दा भारतको आसाम, हाजिपुर, दरभङ्गा, पटना लगायतका ठाउँमा केरा मगाएको जीवन फलफूल सेन्टरका सञ्चालक जीवन साहले बताए ।

तिहार र छठको बेला सबैले केरा खरीद गर्ने भएकाले केराको मूल्य आकासिएको जनकपुर उद्योग वाणिज्य सङ्घका अध्यक्ष ललित साहले बताए । गत वर्षको तुलनामा यस वर्ष केराको मूल्य करीब ३० देखि ४० प्रतिशत वृद्धि भएको छ ।

त्यसैगरी छठ पर्वका लागि यहाँका जलाशय तथा घाटहरूमा सरसफाइ तथा सजावटको काम शुरु भइसकेको छ । यहाँका नदी तथा पोखरीमा टेन्ट लगाएर सजावटको काम जोडतोडले भइरहेको छ । खासगरी जनकपुरको धार्मिक तथा ऐतिहासिक पोखरी, तलाउ, गङ्गासागर, धनुषसागर, अङ्गराजसर, दशरथ तलाउ लगायतको पोखरीहरुलाई नवदुलही झैँ सजाएर झकिझकाउ बनाउने कार्य जारी छ ।

जनकपुरको मुख्य मुख्य चोकहरुमा आकर्षक प्रवेशद्वारहरु निर्माण गरिएको छ । अहिले गाउँघर, सहर बजार, गल्लीमा गुञ्जिरहेको छठपर्वको सुमधुर लोकगीतले सारा जनकपुर, मिथिलाञ्चललगायत तराई मधेश नै अहिले छठमय उल्लास वातावरणमा डुबेको छ । रोजगारीका लागि भारतलगायत अन्य मुलुक गएकाहरू पनि छठ पर्व मान्न गाउँ फर्किरहेका छन् ।

दशैँ र तिहारमा गाउँ आउन नसक्नेहरू पनि छठमा घर फर्किरहेका छन् । रोजगारीका कारण अरू बेला सुनसान जस्तै बनेका गाउँघरमा यति बेला चहलपहल बढेको छ । छठ पर्व बुधबारदेखि विधिवत्रूपमा शुरु भएको छ । बुधबार व्रतालु महिलाहरुले नुहाएर मात्र खाएका छन्, जसलाई ‘नहा खाय’ भनिन्छ । यसै दिन व्रतालुले छठ पर्व गर्ने भनेर सङ्कल्प लिन्छन् । यसको भोलिपल्ट अर्थात् बिहीबार दिनभरि व्रतालु महिला निराहार बसेर साँझ प्रसाद चढाउने गर्छन् । यो दिनलाई ‘खरना’ भनिन्छ । शनिबार बिहानदेखि पर्वमा प्रयोग हुने विभिन्न किसिमका पकवानहरू घरमै बनाएर साँझ पवित्र जलाशयमा गएर पूजाआजा गर्दै अस्ताउँदो सूर्यको अघ्र्य दिने चलन छ, यसलाई ‘संझियाघाट’ भनिन्छ ।

रातभरि पूजापाठ गरेर आइतबार उदाउँदो सूर्यको अघ्र्य दिएर छठ पर्वको समापन हुन्छ । छठ पर्व व्रतालु महिलासहित घरका अन्य सदस्यले निष्ठापूर्वक मनाउने चलन छ । छठ पर्वमा बनाउने प्रसाद ठकुवा, भुसुवा सहितका मिष्ठान्न परिकार इष्टजनलाई घरमै बोलाएर ख्वाउने र आफन्त नातेदारकहाँ पु¥याउन जाने मैथिल परम्परा छ । पर्वमा श्रद्धा र निष्ठाको निकै ख्याल गरिन्छ । अघ्र्य दिने पूजा सामग्रीमा बनाइने ठकुवा, भुसुवा सहितका मिष्ठान्न परिकार ढिकी–जाँतोमा कुटिएको, पिसिएको पीठोबाटै तयार गरिन्छ ।

मिथिलामा सामा–चकेवा आज शुरु गरिँदै

मिथिलामा लोकआस्थाको पर्व छठको बीचमै दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीबीच प्रेम र समर्पणको प्रतीक मानिएको सामा–चकेवा पर्व आज शुरु हुँदैछ ।

कार्तिक शुक्ल पञ्चमी अर्थात् छठ पर्वको खरनाका दिन बोलीचालीमा ‘सामा’ भनिने सामा–चकेवा पर्व शुरु गर्ने मैथिल परम्परा छ । यसै परम्पराअनुसार मिथिलाका ललना (छोरीचेली, दिदीबहिनी) ले आज सामा खेल शुरु गर्ने तयारी गरेका हुन् । कार्तिक शुक्ल पञ्चमीका दिन शुरु गरिने यो पर्व एघारौँ दिन कात्तिक पूर्णिमाका सामा–चकेवाको विसर्जन गरी समापन गरिनेछ ।

आजदेखि दश दिनसम्म मिथिला क्षेत्रका दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइको सौर्य बखान गर्दै दीर्घायुको कामनाका साथ सामा–चकेवा खेल्नेछन् । कात्तिक शुक्ल पञ्चमीका दिन (आज) मिथिलाञ्चलका दिदीबहिनीले समूहमा गीत गाउँदै गाउँ/नगर बस्ती छेउका खेत तथा पाखामा गएर सामा–चकेवा बनाउन दाजुभाइको हातबाट माटो खनेर ल्याई सो माटो मुछेर विभिन्न प्रकारका कलात्मक सामा–चकेवा (माटाका मूर्ति, आकृति) बनाउनेछन् । सामा–चकेवा बेलुकासम्म सुकिसकेपछि त्यसमा विभिन्न प्रकारका रङ्ग भरेर सामा चकेवा रङ्गीचङ्गी बनाइनेछ । रङ्गिसकेको सामा–चकेवा रातको बेला रातो रङ्गको बाँसको डालामा राखेर दियोबाली गाउँ÷नगर बस्तीका चौक, चौराहा, दोबाटो, चौबाटो, सार्वजनिक धर्मशाला, मन्दिर र छठघाटमा समेत लगेर दश दिनसम्म गीत, नाच गर्दै चेलीबेटीले सामा चकेवा खेल्ने चलन छ ।

मिथिलानी (मिथिलाका नारी) ले सामा खेल्न बनाएका सामग्रीमा सामा, चकेवा, सप्तर्षि, बृन्दावन, चुगला (कुरौटे) र सतभैया नाम दिइएका पात्र हुने गर्छन् । सामा खेल्नेबेला दाजुभाइको सौर्य बखान गरिएको सुरिलो भाकाका गीतसँगै चुगलालाई गालीफजिती पनि गर्ने गरिएको छ । यसरी ‘चुगला’ लाई गरिने गालीमा कुरा लगाएर माया प्रेम टुटाउन खोज्ने कुरौटेको कहिल्यै भलो नहोस् भन्ने भाव समेटिएको हुन्छ ।

दाजुभाइ–दिदीबहिनीबीच प्रेम दर्शाउने यो पर्व करीब साढे पाँच हजार वर्षपहिले द्वापर युगबाट शुरु भएको मिथिला संस्कृतिका जानकार बताउँछन् । द्वापर युगमा श्रीकृष्णकी छोरी सामाले चक्रधर (चकेवा) सँग प्रेम सम्बन्ध राखेको कुरा एउटा कुरौटे (चुगला)ले कृष्णलाई भन्दा छोरी स्वच्छन्द प्रवृत्तिकी भई भन्ने रिसमा दुवै (सामा र चकेवा) लाई चरा हुने श्राप दिएको पौराणिक कथा प्रसङ्ग यो पर्वको परिवेश रहेको याज्ञवल्क्य लक्ष्मीनारायण विद्यापीठ मटिहानीका मैथिली भाषा साहित्य विषयका उपप्राध्यापक मनोज झा ‘मुक्ति’ बताउँछन् ।

कृष्णका श्रापले चरा भएर विचरण गरेकी बहिनी सामा र उनका प्रेमी चकेवाको मुक्तिका लागि कृष्ण पुत्र साम्बले शिवजीको तपस्या गरेर पिता रिझाउन सक्ने वरदान पाई कृष्णसँग गरेको याचनाबाट उनीहरु श्रापमुक्त भई पूर्वयोनीमा आएर विवाह गर्न पाएका पौराणिक वर्णन रहेको पाइन्छ । दाजु साम्बको त्यही गुनलाई सम्झँदै सामाले गाएकी गीतको यादमा दाजुभाइप्रति कृतज्ञता जनाउन सामाचकेवा पर्वको परम्परा बसेको झाको भनाइ छ ।

सामाचकेवा पर्वमा प्रयोग भएका आकृतिले पनि यो पर्व द्वापर युगमै शुरु भएको छनक दिन्छ । श्रापमा परेका बहिनी सामा र उनका प्रेमी चक्रधर (चकेवा) लाई श्रापमुक्त गराउने उपायबारे साम्बले सप्तर्षिबाट अर्ती पाएपछि शिवको तपस्या गरेका बताइन्छ । त्यसैगरी श्रीकृष्णको अतिप्रिय नन्दन वन रहेको बृन्दावनमा आगो लागेको कथा खेलमा वर्णित छ । यद्यपि यो आगो लाग्यो भन्ने कुरा चाहिँ सामा र चकेवाको प्रेमसम्बन्धबारे चलेको चर्चाको प्रचारतर्फ सङ्केत रहेको विद्वानहरु बताउँछन् ।

सामा खेल्दा मिथिलानीले “बृन्दावनमें आइग लागल कोई न मुझाव रे.., हमर साम्ब भैया बृन्दावनके आइग मुझाव रे…१” (बृन्दावनमा आगो लाग्दा कसैले निभाएनन्, हाम्रै दाइ साम्बले त्यो निभाए) भन्ने भावको गीत गाएबाट पनि यो कुरा देखिने विद्वानहरुको मत छ । सामा खेलमा समूहगतरूपमा चेलीबेटी तथा छोरीबुहारी “गामके अधिकारी तोहे बरका भैया हो, भैया हातदश पोखरी खुनाइ दिय, चम्पा फूल लगाइदिय” (गाउँका ठूला भनेकै मेरा ठूला दाजु हुन्, उनले पोखरी खनेर सुगन्धित चम्पा पूmल लगाइदिनेछन्) भन्ने भावका गीत गाउने गर्छन् । दाजुभाइको बहादुरी र सौर्यको बखान गर्दै संसारमा असम्भव मानिएका परोपकारी काम आफ्ना दाजुभाइले भने सहजै गर्ने दिदीबहिनीको गीतको भाव हुने गरेको छ । दिदीबहिनीले समूहमा गीत गाएर सामा चकेवा खेल्ने तथा समूहमै सबैले सबैको दाजुभाइको दीर्घायुको कामना गर्ने गर्दछन् ।

दश दिनसम्म सामा खेलेर दिदीबहिनीले एघारौँ दिनमा बिहानै सामा–चकेवालाई पुनः रङ्गरोगन गर्ने गर्छन् । दिनभरि ती आकृति सुकाएर बेलुका सामा–चकेवालाई दहीचिउरा खुवाउने र दाजुभाइको फार (पोल्टा) भराउने चलन छ । यसलगत्तै दाजुभाइबाट सामा–चकेवा फुटाउन लगाएर ती टुक्रा बाजागाजा, गीतनाचका साथ दिदीबहिनीले बस्ती नजीकको निर्जन जोतिएको खेतमा लगेर विसर्जन गर्ने गर्दछन् ।

मिथिलाका चेलीबेटीबीच यो खेल अत्यन्त प्रिय छ । सामान्यतया सामा माइतमै खेलिने भए पनि माइत पुग्ने अनुकूलता नभएका दिदीबहिनीले घरमै यो पर्व मनाएर समापनमा दाजुभाइलाई आफ्नो घर बोलाउने गर्छन् । मिथिलामा सामा–चकेवा पर्व दाजुभाइ दिदीबहिनीबीच प्रेमको प्रतीक मानिएको छ ।

यस पर्वमा दाजुभाइ तथा दिदीबहिनी नहुनेले टोलछिमेका दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीसँग यो पर्व मनाउँछन् । सामा–चकेवा पर्व खेल्नाले दाजुभाइको आयु लामो हुने तथा दिदीबहिनीप्रतिको सम्बन्ध प्रगाढ हुने जनविश्वासअनुरुप मिथिलामा यो पर्व लोकप्रिय बनेको छ ।