नेपालको विदेश नीति अराजक भीडको जिम्मामा, परराष्ट्र मन्त्रालय निरीह

♦ कुसुम विश्वकर्मा

मध्यपूर्वमा जति बढी अमेरिकी झण्डाहरु जल्छन् उत्ति बढी अमेरिकी सेनाको उपस्थिति बढ्न थाल्छ । अमेरिकी झण्डा जलाउनेहरु अमेरिकाका विरोधी हुन् कि समर्थक हुन् त्यो फरक छुट्याउने जिम्मा पाठक कै हो । भारतका तत्कालीन हिन्दूवादी प्रधानमन्त्री अटलविहारी बाजपेयीलाई बिन्तीपत्र हाल्ने र भारतविरुद्ध सुरुङ युद्ध शुरु गर्ने हल्लाखल्ला सँगसँगै भएको थियो ।

सुरुङ युद्ध समर्थनमा थियो कि विरोधमा यो फरक छुट्याउने जिम्मा पनि पाठक वर्ग कै हो । तत्कालीन माओवादीलाई नेपालले भन्दा पहिले भारतले आतंकवादी घोषणा किन गर्यो होला, यो समीक्षाको जिम्मा पनि पाठकको नै हो । सोभियत संघका तत्कालीन स्वायत्त चरित्रका गणराज्यहरु अलग पनि नहुने तर खुकुलो खालको सैन्य गठवन्धन बनाएर अलग अलग जस्तो देखिने गरी बस्ने एकप्रकारको सहमति जस्तो वातवावरण सिर्जना हुँदा गेन्नाडी येनायेभको नेतृत्वमा गोर्भाचोभलाई कु गरियो । त्यसको प्रतिक्रिया १४ वटा टुक्रामा रुस विभाजित भयाे, पछि मिल्नै नसक्ने गरी । कट्टर गेन्नाडी सोभियत संघको एकताका पक्षमा थिए कि विपक्षमा थिए यो जिज्ञासाको उत्तर दिने जिम्मा पनि फेरी पनि पाठक वर्ग कै ।

विचरा जनताहरु के के न हुने हो भनी कोही धर्मका नाममा, कोही जातिका नाममा, कोही देशभक्तिका नाममा त कोही क्षेत्र र वर्गका नाममा रगतपसिना बगाई रहेका हुन्छन् ।

विश्वमा आज जति पनि अशान्ति, अराजकता, द्वन्द्व र युद्ध छ, जहाँ जहाँ वैदेशिक हस्तक्षेत्र छ, त्यसका पछाडि ती देशका महत्वाकाँक्षी कट्टरपन्थीहरु जिम्मेवार छन् जो बाहिर चर्का कुरा गरेर भित्र त्यसको १८० डिग्री विपरितका नीतिहरु लागु गरिरहेका छन् । विचरा जनताहरु के के न हुने हो भनी कोही धर्मका नाममा, कोही जातिका नाममा, कोही देशभक्तिका नाममा त कोही क्षेत्र र वर्गका नाममा रगतपसिना बगाई रहेका हुन्छन् ।

संसारका अधिकांश मानिसहरु के भ्रममा छन् भने शक्ति राष्ट्रहरु हस्तक्षेप गर्न आउँछन्, हस्तक्षेप गर्ने वातावरण बनाउँछन् । तर यो संसारमा आजसम्म राजनीतिशास्त्रको इतिहासमा कुनैपनि शक्तिराष्ट्र आफैं अर्काको देशमा हस्तक्षेप गर्न जाँदैनन् । सत्ता, शक्ति, अथाह सम्पत्तिका लालचीहरु भित्रभित्रै शक्ति देशहरुलाई हस्तक्षेप गर्न उक्साउँछन् । यो सहयोग गर म यो दिन्छु भनी वाचा गर्छन अनि मात्र शक्ति देशहरु भित्रिन्छन् । यस्ता क्रियाकलापमा शक्ति देशहरु सधै नाफामा हुन्छन् भन्ने हैन, ठूलो नोक्सान व्यहोरेर बाहिरिन पनि बाध्य हुन्छन् । कहिलेकाही उनीहरु घाटामा हस्तक्षेप सञ्चालन गरी रहेका हुन्छन् ।

यहाँका राजनीतिज्ञहरु जुन वादलाई उचालेर जनतालाई वेवकुफ बनाएर आफ्नो दुनो सोझ्याउन सकिन्छन् त्यही वाद समाउँछन्, जनतालाई वेकवुफ बनाउँछन र आफू कुनै न कुनै शक्तिहरुको छत्रछायाँमा अकण्टक राज गर्न चाहन्छन् । राज गर्न नपाउने अर्को महत्वाकांक्षी समुहले अर्को शक्तिलाई हात लिएर राज गर्न खोज्छ ।

सोभियत संघ अफगानिस्तान प्रवेश गरेको उसको ईच्छा भन्दा पनि अफगानिस्तानका राजा शाह विरोधीहरुले देखाई दिएको चारोले बढी काम गरेको कुटनीतिज्ञहरु भन्दछन् । राम विभिषण खोज्दै गएका होइनन्, विभिषण राम खोज्दै आएका हुन् । भारत राजा त्रिभुवनलाई खोज्दै आएको होइन, राजा त्रिभुवन भारतलाई खोज्दै गएका हुन् । सद्धाम हुसेनको महत्वाकांक्षाले खाडीमा पश्चिमी उपस्थिति व्यापक भएको हो । कुवेतमा आक्रमण गर्न भनेर पश्चिमाहरुले उकासेका होइनन् सद्धाम हुसेनलाई । हङकङमा ढंग नपुग्दा चीन कति दवावमा परेको छ त्यो कुटनीति बुझ्नेलाई मात्र थाहा छ ।

विश्वमा युरोप भनेको सानो जनसंख्या र सानो क्षेत्रफल भएका देशहरुको बाहुल्यता भएको मुलुक हो । वर्तमान समयमा ती देशहरुमा कतै पनि विदेशी हस्तक्षेप देखिदैन । कारण प्रष्टै छ, उनीहरु कट्टर नाराका पछाडि केवल कट्टर नीति लागु गर्ने विशुद्ध उद्देश्य मात्र निहित रहेको बुझाईमा छन् । कट्टर भाषण गरी जनताको मत लिएर भित्रभित्रै अर्कै धन्धा गर्ने रुची युरोपका राजनीतिज्ञहरुमा छैन । उनीहरु समाजको हितका लागि कट्टर हुन्छन् । समाजको हितका लागि उदार हुन्छन् । समाजको हितका लागि सनातनी भई दिन्छन् । तर एशिया अफ्रिकामा त्यो छैन ।

शक्ति देशहरुसँग राख्ने सम्बन्ध सडकले निर्धारण गर्ने होइन, सामाजिक सञ्जालले निर्धारण गर्ने होइन । नेताका वक्तव्यबाजीले निर्धारण गर्ने होइन । समस्याहरु कुटनीतिक च्यानलबाट समाधान खोज्नुपर्दछ । शक्ति देशहरुले कुनैपनि समस्यालाई जुँगाको लडाई बनाउने अवस्था सिर्जना नहुने गरी समस्या समाधानका लागि अभ्यासहरु गरिनु पर्दछ ।

यहाँका राजनीतिज्ञहरु जुन वादलाई उचालेर जनतालाई वेवकुफ बनाएर आफ्नो दुनो सोझ्याउन सकिन्छन् त्यही वाद समाउँछन्, जनतालाई वेकवुफ बनाउँछन र आफू कुनै न कुनै शक्तिहरुको छत्रछायाँमा अकण्टक राज गर्न चाहन्छन् । राज गर्न नपाउने अर्को महत्वाकांक्षी समुहले अर्को शक्तिलाई हात लिएर राज गर्न खोज्छ । अनि मुलुक अन्तहिन अशान्ति र अराजकताको भूमरीमा फस्छ । देशभित्र शक्ति देशहरुलाई बढी भन्दा बढी छुट दिने प्रतिस्पर्धी शुरु हुन्छ ।

तर यो जालझेलबाट जापान भने मुक्त छ । आफ्ना लाखौं जनता हिरोशिमा र नागाशाकीमा मारिंदा पनि त्यहाँ न त अमेरिकी झण्डा जलाइन्छ, न त गो व्याक अमेरिका भन्ने नारा नै लाग्दछ । चीनमा केही वर्ष पहिले देशभरी अमेरिका विरोधी प्रदर्शन हुँदा चीन सरकारले त्यसलाई नियन्त्रण गरेको थियो । शक्ति देशहरुसँग राख्ने सम्बन्ध सडकले निर्धारण गर्ने होइन, सामाजिक सञ्जालले निर्धारण गर्ने होइन । नेताका वक्तव्यबाजीले निर्धारण गर्ने होइन । समस्याहरु कुटनीतिक च्यानलबाट समाधान खोज्नुपर्दछ । शक्ति देशहरुले कुनैपनि समस्यालाई जुँगाको लडाई बनाउने अवस्था सिर्जना नहुने गरी समस्या समाधानका लागि अभ्यासहरु गरिनु पर्दछ ।

राजासँग बीपी मिल्दा बीपीलाई फाँसी दिनुपर्छ भन्ने कट्टरपञ्चहरु राजाका मित्र हुन् कि दुश्मन हुन् भनेर बीपीले बारम्बार प्रश्न सोध्ने गर्दथे । आज चर्को स्वरमा बीआरआईको विरोध गर्नेहरु कसको सेवा गरिरहेका छन् । चर्काे स्वरमा एमसीसीको विरोध गर्नेहरु कसको सेवा गरिरहेका छन् ।

तर नेपालमा भने जे नहुनु पर्ने हो त्यही भईरहेको छ । चार जना मानिसले रक्सौलमा धर्ना दिंदा देश नै ठप्प भएको र त्यसलाई सम्बोधन गर्ने संयन्त्र नै नभएको देशले संयुक्त राज्य अमेरिका, चीन, भारत, युरोपियन युनियनहरुसँग निहूँ खोज्दै दिनहूँ वक्तव्य बाजी गरिरहेका छन् । सत्तारुढ दलका नेताहरु नै यो गर्नुपर्दछ र ऊ गर्नुपर्दछ भनी वक्तव्य बाजी गरिरहेका छन् । सत्तारुढ दलमा जिम्मेवार भनिएका कार्यकर्ताहरु र निकटस्थ पत्रकारहरु आफू हेनरी किसिञ्जर नै हुँ भन्ने शैलीमा पक्ष र विपक्षमा हल्लाखल्ला मच्चाईरहेका छन् ।

बीपीले ०३४ सालको स्वदेश फिर्तीपछि भनेका थिए कि कट्टरपञ्चहरु कसको सेवा गरिरहेका छन्, कट्टर बामपन्थीहरु कसको सेवा गरिरहेका छन् । राजासँग बीपी मिल्दा बीपीलाई फाँसी दिनुपर्छ भन्ने कट्टरपञ्चहरु राजाका मित्र हुन् कि दुश्मन हुन् भनेर बीपीले बारम्बार प्रश्न सोध्ने गर्दथे । आज चर्को स्वरमा बीआरआईको विरोध गर्नेहरु कसको सेवा गरिरहेका छन् । चर्काे स्वरमा एमसीसीको विरोध गर्नेहरु कसको सेवा गरिरहेका छन् । किन शक्ति देशका सहयोगहरुलाई यसरी विवादास्पद बनाइदैछ ।

के बीआरआई र एमसीसीको बारेमा नेपालको हितका पक्षमा कुरा गर्ने वैधानिकता, नैतिक बल नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयसँग छैन त ? प्रश्नचिन्ह खडा भएको छ । आफ्नो देशको अस्तित्व नै नभएको प्यालेष्टाइनका जनताको शैलीमा किन विदेशी मुलुकहरुको सम्बन्धलाई सडकको विषय बनाइँदै छ । के नेपाल सरकार विदेशी नीति सडकबाट सञ्चालन गर्न चाहन्छ त ? प्रश्नचिन्ह खडा भएको छ । विदेश नीति सडकबाट सञ्चालन यो संसारमा तिनीहरुले मात्र गर्छन् जो सँग देश नै छैन जस्तै प्यालेष्टाइनहरु ।

सडकमा नारा लगाएर, विदेशीका झण्डा जलाएर, सामाजिक सञ्जालमा स्टाटस लेखेर गो व्याक फलानो भन्ने अभियान चलाएर विदेश नीति चल्ने भए कालापानीबाट उहिल्यै भारतीय सेना फर्की सक्थे । सुस्ताको सीमा समस्या उहिल्यै सुल्टी सक्थ्यो । बीआरआई र एमसीसीको विरोध सडकबाट गर्ने जुन ताण्डव मुलुकमा मञ्चन हुँदैछ त्यो नेपालको हितमा छैन ।

यी ताण्डवहरुलाई बन्द गर्दै नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयले विदेश नीतिको कमाण्ड आफ्नो हातमा लिनुपर्दछ । यस्ता ताण्डवहरु जारी रहे भने मुलुक एकदिन अफगानिस्तान, मध्यपूर्व र अफ्रिका बन्न बेर छैन । शक्ति देशरुसँग जिस्किने शैलीमा विदेश नीति सञ्चालन हुनु मुलुक र जनताका लागि ठूलो दुर्भाग्यको विषय हो ।