विश्व अर्थतन्त्रमा कोरोनाका चुनौतीहरु

♦ डा.घमानसिंह खड्का

आज विश्वको विकसित अर्थतन्त्रलाई कोरोना नामक भाईरसले चुनौती दिन थालेको छ । सन् २०१९ को डिसेम्बर महिनामा चीनको वुआनमा एक्कासी देखापरेको कोराना भाईरसले विश्वमा झण्डै पौने दुईलाख मानिसको ज्यान लिइसकेको छ । यस्तै लाखौं मानिस यो भाइरसबाट प्रताडित भएका छन् । यसको प्रभाव कति हुन्छ भनेर कुनै राष्ट्रले भविष्यवाणी गर्न सकेका छैनन् ।

हुनसक्दछ, शुरुमा कोरोना भाईरसको प्रकृति र प्रभाव बारेमा थाहा नभएकोले पहिलो शिकार चीन हुनपुग्यो । यो एकदमै नयाँ रोग भएकोले रोकथाम र उपचारको व्यवस्थापन पनि एकदमै नविन हो भनि बुभmन सकिन्छ । चीनले आन्तरिक रुपमा यसको सही उपचार गर्नु भन्दा पनि रोकथामतर्फ केन्द्रित हुनपुग्यो । त्यसको अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा पर्ने प्रभाव नबुझदै त्यसले भुसको आगो जस्तै विश्वका धेरै राष्ट्र सल्किन पुग्यो । जुन नोवेल कोरोना (कोभिड १९) ले खाली जनस्वास्थ्यमा मात्र असर नगरी प्रत्येक राष्ट्रको समग्र क्षेत्रमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्रभाव पारी राखेको छ ।

हामी विश्वका प्रत्येक राष्ट्र र नागरिकलाई Health is the first / wealth is Next भन्ने व्यवहारिक नारालाई आज शक्ति सम्पन्न राष्ट्रले हल्का रुपमा लिएको देखियो । विश्वमा १ नम्बरको अर्थतन्त्र भएको राष्ट्र कसरी बन्ने ? त्यसतर्फ ध्यान केन्द्रित भयो । अर्काे आफनो राष्ट्रलाई आणविक विकासमा व्यापक लगानी बढाउन विश्वका केही राष्ट्रले होडबाजी गरी रहेको तथ्य पनि हामी सामु देखिराखेको विषय बस्तु हो ।

भबिष्यमा नयाँ खाले रोगको जन्म हुने र त्यसको Preventive and treatment ready made नहुने हो भने त्यस्तै दुरर्दशा विश्वले पटकपटक नखेप्ला भन्न सकिदैन । कोभिड १९ ले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्रभावकारी प्रत्येक राष्ट्रको समग्र क्षेत्रको विकासलाई खुम्चाउने कुरामा अड्कलबाजी गर्न सकिन्छ ।

विश्वको औद्योगिक विकासले विश्व प्रकृति र वातावरणको विनाश र असन्तुलनका कारणले नयाँ नयाँ रोगहरु उत्पन्न हुन्छन् भन्नेतर्फ कसैबाट वा WHO बाट समेत Health Sector को लागि बलियो Research and Preventive हुन सकेन । कोरोना १९ चीनको वुआनबाट शुरु भयो हाल यो नियन्त्रित रुपमा छ भन्ने कुरा चीनले दावी गरेतापनि स्थायी safe landing भने होइन । आज विश्वमा Science / Technology मा रहेको USA र युरोपियन युनियनका राष्ट्रहरुलाई समेत यसले अत्याई राखेको छ । संयुक्त राज्य अमेरिका हाल अन्योलमा छ । यसले संयुक्त राष्ट्र अमेरिकाको अर्थ ब्यवस्थामा कस्तो प्रभाव पार्दछ । विश्व अर्थतन्त्र कुन मोडतर्फ लाग्दछ र कोभिड १९ ले कति असर गर्दछ, कुनैपनि विज्ञ र राष्ट्रले पुर्वानुमान गर्न कठिन भएको छ ।

आजको विश्वव्यापीकरणका कारणले एक राज्यमा कुनैपनि सकारात्मक र नकारात्मक घटनाले विश्वका सम्पूर्ण राष्ट्रलाई असर पु–याउने गर्दछ । प्रत्येक राष्ट्रको अमुल्य धन भनेकै जनस्वास्थ्य हो । आज कोभिड १९ ले विश्वलाई चुनौती दिएको छ । यसको Exit र भविश्यमा यसले ल्याउने परिणामा कस्तो हुने हो पूर्वानुमानले हुन सक्दैन । भबिष्यमा नयाँ खाले रोगको जन्म हुने र त्यसको Preventive and treatment ready made नहुने हो भने त्यस्तै दुरर्दशा विश्वले पटकपटक नखेप्ला भन्न सकिदैन । कोभिड १९ ले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्रभावकारी प्रत्येक राष्ट्रको समग्र क्षेत्रको विकासलाई खुम्चाउने कुरामा अड्कलबाजी गर्न सकिन्छ ।

१) विज्ञान र प्रविधि

आज बिश्वका विकसित राष्ट्रले विज्ञान प्रविधिको खोज र विकासले औद्यौगिक मुलुकलाई मात्र सरलता प्रदान गरेको छैन नकी विज्ञान र प्रविधिले प्रत्येक व्यक्तिलाई जीवनमा सरलता समेत प्रदान गरेको छ । नयाँ नयाँ प्रविधिको विकासले विश्वको जनसंख्यालाई निर्भरताका आधारमा सुनिश्चता प्रदान गरेको छ । यस क्षेत्रमा सुधारका लागी प्रत्येक राष्ट्रले लगानी बढाउनु आजको माग र आवश्यकता हो । कोभिड १९ को चुनौतीका कारणले आज स्वास्थ्य क्षेत्रको विकास अनुसन्धान गर्न ठुलो धनराशी प्रत्येक राष्ट्रले विनियोजित गर्नाले एवं प्रर्वद्धित विज्ञान र प्रविधिको विकासमा प्रत्यक्ष असर पुग्दछ । जसले गर्दा प्रत्येक राष्ट्रको प्रविधि विकासमा असर पर्न जान्छ ।

२) औद्यौगिक विकासमा ह्रास

अठारौ शताब्दीका औद्यौगिक क्रान्तिका कारणले उद्योगको विकास र उत्पादन र वितरण विश्वव्यापीकरण हुन पुगेको छ ।उद्योगको विकासले अन्तर्राष्ट्रिय माग, आपुर्ति, रोजगारी क्षेत्रलाई फरक बनाई रहेको थियो भने उद्योग प्रत्येक राष्ट्रको अर्थतन्त्रको मुख्य मेरुदण्डको रुपमा रहेको थियो । आज विश्वमा फैलिएको महामारी लकडाउनका कारणले संञ्चालित उद्योगहरु बन्द गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ । लगानीकर्ताले भईरहेका उद्योगमा थप लगानी गर्न उत्साहित नहुने र भविष्यमा हुनसक्ने जोखिमका कारणले नयाँ उद्योग थप हुने सम्भावना कम छ । देशमा संञ्चालित स्थानिय र बहुर्राष्ट्रिय कम्पनीको अवस्था पनि नाजुक बन्ने अवस्था आउँछ ।

३) श्रमको मागमा ह्रास

आज विश्वका विकसित राष्ट्रले उद्यमशिलता, त्यसको लागि लगानी बृद्धि भईरहेको सन्दर्भमा Host देश लगायत कम विकसित राष्ट्रबाट श्रमिकहरु आपूर्ति गरी विश्वमा वेरोजगारी समस्या क्रमश घट्दै गएको थियो । कोभिड १९ को कारणले विश्वमा संञ्चालित उद्योग र व्यापार व्यवसाय बन्द गर्नुपर्ने अवस्थाले भईरहेको श्रम शक्तिको कटौटी हुन जान्छ भने नयाँ श्रमको आवश्यकता घट्न गई विश्वमा बेरोजगारको संख्या बृद्धि हुने अवस्था सिर्जना हुन्छ ।

४) शैक्षिक जनशक्तिको खपतमा ह्रास

आज विश्वमा औद्योगिकिरणको विकास कारणले व्यापार, प्रविधि अन्य सेवामुलक व्यापारिक संस्थाहरुको विकास भईरहेको छ । जसले गर्दा प्रर्याप्त मात्रामा प्राविधिक तथा गैर प्राविधिक जनशक्ति उत्पादन गर्ने विश्वमा धेरै विश्वविद्यालय, कलेज र शिक्षण संस्थाहरु स्थापित भएका छन । कोभिड १९ को प्रभावको कारणले उद्योग व्यवसायको विकासमा प्रभाव पर्ने हुँदा दक्ष जनशक्तिको माग समेत विश्व बजारमा घट्न जान्छ जसले गर्दा हाल स्थापित लाखौं शैक्षिक संस्थाको क्षमता घट्न जान्छ कैयौ शैक्षिक संस्थाहरु बन्द गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना हुन सक्दछ ।

५) राष्ट्रको अर्थतन्त्रमा प्रभाव

कोभिड १९ को वर्तमान प्रभावले देशको उद्योग, श्रम, विज्ञान प्रविधिमा हस, बैदेशिक सहायतामा कमी, शिक्षा विकासमा निरुत्साहित वातावरणले गर्दा उत्पादन घट्ने, त्यसले व्यापार र व्यवसायको टर्नओभर कम हुन गई व्यापार घाटा बढ्न जान्छ । देशको राजश्वको स्रोतहरु कमजोर हुने हुदाँ राष्ट्रको अर्थतन्त्र कमजोर हुन्छ । जनता र राष्ट्रको आवश्यक योजनाहरु सञ्चालन हुन सक्दैन । जसले गर्दा वर्तमानको प्रशासनिक संरचना पनि सानो बनाउनु पर्ने हुन्छ ।

६) द्विपक्षीय र बहुआयामिक सहायतामा कमी

विश्वव्यापी कोरोनाको प्रभावले शक्ति सम्पन्न मुलुकको अर्थतन्त्र समेत पूर्नसंरचना गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ । प्रत्येक राष्ट्रले विश्वको स्वास्थ्य सुधार गर्न बजेट थप विनियोजन गर्नेुपर्ने अवस्थाले शक्ति सम्पन्न राष्ट्रबाट विश्व बैंक, एशियाली विकास बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष र संयुक्त राष्ट संघका विभिन्न अंगहरुमा योगदान गर्ने बजेटको कटौटी हुन जान्छ । त्यसैले गर्दा विकसित राष्ट्रबाट कम विकसित राष्ट्रमा हुने द्विपक्षीय र बहुपक्षीय आर्थिक र प्राविधिक सहयोग घट्न जान्छ ।

७) जनस्तरको नैतिकतामा ह्रास

आज विश्वव्यापीकरण र विश्वमा विकसित राष्ट्रमा आएको उद्यमशिलताको कारणले विश्वका कैयौं राष्ट्रमा रहेको स्रोत र साधनको परिचालन हुन पुगेको छ । जसले गर्दा रोजगारी, प्रतिब्यक्ति आय बूद्धि साथै जीवनस्तरमा सुधार भईरहेको छ ,तर कोभिड १९ को असरले रोजगारी र प्रतिव्यक्ति आय घट्न जान्छ । त्यसको परिणाम स्वरुप प्रत्येक राष्ट्रहरुमा अनैतिक क्रियाकलापहरु विस्तारै बढ्न जान्छ ।

आज बिश्वमा कोरोनाको प्रभावले हरेक राष्ट्रले आफ्नो जनस्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार गर्नुपर्ने हुन्छ । यसको लागि हामी आजैबाट स्वास्थ्य क्षेत्रको अनुसन्धान गरी स्वास्थ्य क्षेत्रको वैज्ञानिक व्यवस्थापन गर्न आवश्यक कुराप्रति प्रोएक्टिभ हुनुपर्ने कुरा वर्तमानको कोरोना समस्याबाट पाठ सिक्नु जरुरी छ ।

अर्कोतर्फ कोरोनाको वर्तमान प्रभावले देशको अर्थतन्त्र, रोजगारी, शिक्षा, विज्ञान र प्रविधिको विकासलाई यथास्थिती भन्दा कम नहुने गरी संञ्चालनका लागि आवश्यक उपायहरु समयमा नै अबलम्बन गर्न प्रत्येक राष्ट्रहरु सजग रहनु पर्दछ । नत्र कोरोना भाइरसले अचानक देखाएको समस्या जस्तै प्रत्येक राष्ट्रले विविध समस्यामा रुमल्लिनु पर्ने हुन्छ ।