प्रतिपक्षको गिर्दाे शाख
इन्द्र रिजाल
भदौ ८, २०७७ सोमबार १७:५७:४८
८ भदौ, काठमाडौं । लोकतन्त्रमा सत्तापक्ष जति शक्तिशाली हुन्छ, प्रतिपक्ष त्यत्तिकै आक्रमक । त्यसैले प्रमुख प्रतिपक्षी दलका नेतालाई भन्ने गरिन्छ– पीएम इन वेटिङ । त्यो उपमा संसदीय व्यवस्थाको जननी मानिने बेलायतबाट शुरु भएको हो । नेपालले पनि वेलायती मोडेलकै संसदीय शासन प्रणाली अपनाएकाले अहिले प्रमुख प्रतिपक्षी दल नेपाली कांग्रेसका सभापतिसमेत रहेका विपक्षी दलका नेता शेरबहादुर देउवालाई त्यो उपमा प्राप्त छ ।
लोकतन्त्रमा सत्तापक्ष बरालियो भने त्यसलाई सही ट्रयाकमा ल्याउने काम प्रतिपक्षीको हो । नागरिक समाजले सधैं प्रतिपक्षलाई वैकल्पिक सरकारका रुपमा हेरेको हुन्छ । सत्तापक्षले कहिले गल्ती गर्ला र त्यसको राजनीतिक लाभ उठाउन पाइला भनेर प्रतिपक्षी दल ढुकेर बसेको हुन्छ । तर दुखका साथ भन्नुपर्छ अहिले नेपालमा भने त्यो अभ्यास हुन सकेको छैन । सत्ताका लागि प्रतिपक्ष नै ¥याल चुहाएर बस्ने गरेका अनगिन्ती उदाहरण छन् । यसले लोकतन्त्रको आधारभूत मान्यताकै खिल्ली उडाएको छ ।
संवैधानिक परिषदमा प्रतिपक्षी दलका नेतालाई सदस्य राख्ने चलन संसदीय अभ्यासमा लामो समयदेखि चल्दैछ । त्यसले सरकारले गलत मानिसलाई संवैधानिक निकायमा नियुक्तिको सिफारिश गर्न नपाओस् भन्ने उद्देश्य राखेको हुन्छ । तर नेपालमा भने प्रधानमन्त्रीले कहिले बोलाउने हुन् भनेर प्रतिपक्षी नेता सन्देशको प्रतीक्षामा बस्ने गर्छन् । बोलाएपछि आफूलेपनि भागबण्डा पाउनुपर्ने शर्त तेस्र्याउँछन् । प्रजातन्त्रको हुर्मत लिने काम यही बिन्दूबाट शुरु हुन्छ ।
जनताले प्रतिपक्षबाट ठूलो अपेक्षा गरेको हुन्छ । त्यसैले प्रतिपक्षी दलका नेतालाई वैकल्पिक प्रधानमन्त्री भनिएको हो । सन् १८२६ मा बेलायतमा पहिलोपटक अपोजिशन लिडरलाई त्यो हैसियत प्रदान गरिएको हो । त्यही प्रणालीको सिको गर्ने नेपाली राजनीतिक दलहरुमा भने त्यसको कुनै असर देखिंदैन । किनभने यतिबेला प्रधानमन्त्री केपी ओलीको सर्वसत्तावादविरुद्ध स्वयं उनकै पार्टीमा चर्काे विरोध हुँदासम्म विपक्षी दल नेपाली कांग्रेसका सभापति देउवा चूँसम्म बोल्दैनन् । बरु बेला मौका छोपेर बालुवाटार धाएर भागवण्डा सुरक्षित गर्छन् ।
राजनीतिक शास्त्री जोन मिलले भनेका छन्– “सत्ताधारी निरंकुश हुन थाल्यो भने जनताको आँखा प्रतिपक्षीतिर सोझिन्छ, किनभने सत्तापक्षको विकल्पमा उ सधैं उभिएको हुन्छ । प्रतिपक्षले जनतामा चेतना भर्न र अधिकारको लागि संघर्ष गर्न अभिप्रेरणा दिने गर्छ ।” नेपालमा भने त्यसको ठीक उल्टो छ । प्रतिपक्षी दलका नेता सत्तामा सहभागिता खोज्छन् । जसले गर्दा नागरिक समाज विकल्पको खोजीमा छ । सत्ता र प्रतिपक्ष दुवै जनताप्रति गैरजिम्मेवार भएपछि सर्वसाधारण आफ्नो अधिकार रक्षाका लागि स्वयं सडकमा उत्रन्छन् । त्यही अवस्था अहिले नेपालमा विद्यमान छ । सत्ता र प्रतिपक्षी दुवै “काले काले मिलेर खाउँ भाले”को लोकोक्ति चरितार्थ गर्न उद्यत् भएपछि “इनफ इज इनफ” सडकमा आएको हो । तर यस्तो आन्दोलन संस्थागत हुन सक्दैन र कुनैपनि विन्दूमा पुगेपछि शिथिल बन्न पुग्छ । त्यही नियति भोग्यो इनफ इज इनफले पनि ।
लोकतन्त्रमा असहमति र विवादलाई सामान्य मानिन्छ । हरेक व्यक्तिका आफ्नै मान्यता र सिद्धान्त हुन्छन् । तिनले उत्तिकै महत्व पाउनुपर्छ । प्रतिपक्षी दलको अस्तित्व यही मान्यतामा अडिएको हुन्छ । त्यसैले लोकतन्त्रमा प्रतिपक्षी भनेको सौन्दर्यको प्रतीक मानिन्छ । सत्ता पक्षलाई बरालिन नदिने र जनताका हक अधिकारप्रति जिम्मेवार बनाउन झक्झक्याउने काम प्रतिपक्षीले गर्छ । यसले नै लोकतन्त्रलाई चलायमान बनाउँछ ।
सत्तामा पुगेका शासक आलोचना मन पराउँदैनन् । अझ हाम्रा जस्तो मुलुकका शासकमा त त्यस्तो अलौकिक मान्यता स्थापित हुनै सक्दैन । त्यसैले शासन सत्ता टिकाउन जनतामाथि दमन गर्नसमेत सत्तापक्ष हिच्किचाउँदैन । त्यस प्रयोजनका लागि राज्यको स्रोत साधनकै दुरुपयोग गरिन्छ । ओली सरकारले पनि त्यो अभ्यास पटक पटक दोह¥याएको छ । सत्ताको उन्मादले शासक अन्धो हुन्छ, जो ओली सरकारको हकमा पनि लागू हुन्छ । यही उन्मादले ओली आफ्नै पार्टीमा आलोचित भए । तर कम्युनिष्ट चरित्र भनेकै सत्ता प्राप्तिको साधक हो । त्यसैले उनीहरु एकपटक सत्ता साझेदारीका लागि तयार भएका छन् र अस्थायी रुपमा युद्धविराम गरेका छन् ।
सत्ताधारी त्यो पनि कम्युनिष्ट आवरणमा छन् अहिले । कम्युनिष्ट भनेको सत्ताका लागि जस्तोसुकै कर्म गर्न र सम्झौता गर्न तयार हुने जात हो । त्यसको पछिल्लो उदाहरणका रुपमा ओली र प्रचण्डबीचको गठबन्धनदेखि पार्टी एकतासम्मको यात्रालाई हेर्न सकिन्छ । विपरित धारका दुई पार्टी केका लागि एक भए त भन्दा सत्ताका लागि । त्यसैले ओली र प्रचण्डले दुईतिहाई समर्थन प्राप्त सरकारको नेतृत्व आलोपालो गर्ने समझदारी बनाएका थिए । तर सत्तामा पुगेपछि हस्तान्तरण गर्न मुश्किल हुन्छ शासकहरुलाई । अझ कम्युनिष्ट चरित्र त त्यसको ठीक विपरित नै हुने भयो । त्यसैको प्रभाव हो अहिलेको रडाको ।
तर यस्तो बेला आफूलाई वैकल्पिक सत्ताका रुपमा स्थापित गर्नुपर्ने प्रतिपक्षी अर्थात नेपाली कांग्रेस भाई कम्युनिष्ट भएकाले नै आम नागरिकका नजरबाट गिरेको हो । पार्टी भन्दा नेतृत्वको सत्तालिप्सा सबैका लागि घृणा र आलोचनाको विषय बनेको छ । प्रतिपक्षको आदर्श सोच, उच्च नैतिकता र जिम्मेवार कदमले नै जनताको विश्वास जितेको हुन्छ । त्यसैले प्रतिपक्ष सत्तापक्षभन्दा अग्रगामी र स्वप्नदर्शी हुनुपर्छ । सत्तापक्षको ज्यादति र गैरजिम्मेवारीको विकल्पमा आफूले सुशासन र राहत दिने वाचा गर्न सक्नुपर्छ प्रतिपक्षले ।
प्रतिपक्षले भूमिका निर्वाह गर्ने मूलभूत रुपमा दुईवटा थलो हुन्छन् । पहिलो सदन र दोस्रो सडक । जनताका हक अधिकारका विषयमा सरकारलाई झक्झक्याउने र खबरदारी गर्ने काम पहिलो चरणमा सदनमा गर्नु उसको कर्तव्य हो ।त्यसैले संसदीय प्रणालीमा भन्ने गरिन्छ– सरकार सत्तापक्षको सदन प्रतिपक्षको । सदनमा उठाएका विषयमा सरकारले संबोधन गरेन भने सडक आन्दोलन गर्ने प्रतिपक्षीको मौलिक हक अधिकार हो । तर नेपाली कांग्रेसले यी दुवै थलोको उपयोग गर्न सकेन । त्यसको कारण भनेकै प्रतिपक्षी दलका नेतामा जागेको सत्ताको भोक हो । त्यसैले उनले गएको निर्वाचनमा पार्टीको लज्जास्पद पराजय हुँदासमेत सभापतिबाट राजीनामा दिएनन् । बरु विभिन्न राप र तापको प्रयोग गरी संसदीय दलको नेता पनि आफैं बने । प्रतिपक्षले आफ्नो मूल जिम्मेवारी निर्वाह नगरेकैले सत्तापक्ष थप निरंकुश र स्वेच्छाचारी बनेको छ । ओलीलाई अहिले देउवा आफ्ना बरु माधव नेपाल र प्रचण्ड पराया बनेको अवस्था छ ।
प्रतिपक्ष कमजोर र गैरजिम्मेवार भयो भने लोकतन्त्र नै धरापमा पर्छ । सशक्त प्रतिपक्ष भयो भने मात्र सरकारले पनि सही बाटो पहिल्याउन सक्छ । किनभने उसले मार्गद्रष्टाको भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । नेपालमा भने त्यस्तो अभ्यास बिलरै भएको पाइन्छ । ००७ सालमा प्रजातन्त्र स्थापनापछि गोर्खा दल प्रतिपक्षमा आयो । तर उक्त दल नै नेपाली कांग्रेसमा समाहित भयो । जसले गर्दा राजा महेन्द्रलाई खेल्ने मौका मिल्यो । प्रतिपक्षी दल अस्तित्वमा भएको भए महेन्द्रले त्यत्रो दुस्साहस गर्ने थिएनन् । त्यसैगरी ०४६ पछि पुनस्थापना भएको प्रजातन्त्रको कालखण्डमा प्रमुख प्रतिपक्षमा स्थापति नेकपा एमाले सधैं सत्ताको लागि मरिहत्ते गर्नेतिर लाग्यो । खासगरी मदन भण्डारीको अवशानपछि । यसले पनि प्रजातन्त्र कमजोर भयो । ज्ञानेन्द्रले देउवालाई पुनस्थापित गरेपछि एमालेले प्रतिगमन सच्चिएको भन्दै सत्तारोहण गरेको थियो । त्यो नै प्रजातन्त्रका लागि कालो दिन थियो । त्यसैका बलमा ज्ञानेन्द्रले कु गर्न भ्याए ।
अहिलेपनि प्रतिपक्षी कांग्रेसले गतिलो काम गर्न सकेको छैन । सत्ताकै वरिपरी देउवाका दैनिकी चलेका छन् । ओली सरकारका पालामा भएका अजंगका भ्रष्ट्राचार प्रकरणमा कुनै न कुनै रुपमा प्रतिपक्षी दलका नेताको नाम जोडिनु मात्र संयोग हो त ? त्यसैले यी प्रकरणमा कांग्रेस मौन छ । अब भ्रष्ट्राचारविरुद्ध आवाज उठाउने कस्ले ? नागरिक समाजको प्रश्न हो । त्यसैले अहिले मौका छ– कांग्रेसमा आमूल परिवर्तन गर्न । आसन्न चौधौं महाधिवेशनले यी पत्रु नेतालाई थान्कोमा राखी नयाँ पुस्तामा नेतृत्व हस्तान्तरण गर्न सक्ने हो भने आगामी निर्वाचनमा कांग्रेसले पुरानो शाख जोगाउने छ । साथै, नागरिक समाजको चाहना र आकांक्षाको समेत संबोधन गर्ने छ । यो काम अरुले गर्ने होइन, स्वयं कांग्रेसजनले मात्र गर्न सक्छन् । त्यसैले मौका आउँछ पर्खँदैन भनेजस्तो सही निर्णय गर्ने बेला यही हो ।
इन्द्र रिजाल
इन्द्र रिजाल नेपालबहस डटकमका प्रधान सम्पादक हुन् । अर्थ राजनीतिक धारमा कलम चलाउने वरिष्ठ पत्रकार रिजालले आर्थिक, राजनीतिक तथा सामाजिक परिवेशका विषयवस्तुको यर्थाथमुखी चित्रण गर्छन् ।
लेखकबाट थपभारतीय मूलका विनोद चौधरीका कर्तुत खोजिँदै, कसरी छिरे नेपाल ?
जेठ ११, २०८१ शुक्रबार
यस्तो छ सहकारीको शिर, दलीय वर्चश्वमा एमाले !
जेठ १०, २०८१ बिहिबार
सीमा सुरक्षा प्रहरी चौकी
नेपालबहस संवाददाता
जेठ १४, २०८१ सोमबार
के तपाईको हातमा पैसा जोगिदैन ? यी तरिकाहरु अपनाउनुस् !
नेपालबहस संवाददाता
जेठ १२, २०८१ शनिबार
सिरोहिया पक्राउ बारे बोलेका महजोडीले चौतर्फी आलोचना भएपछि मागे माफी
जेठ १४, २०८१ सोमबार
सीमा सुरक्षा प्रहरी चौकी
जेठ १४, २०८१ सोमबार
कांग्रेस संसदीय दलको बैठक आज बस्दै
जेठ १५, २०८१ मंगलबार
आर्थिक वर्ष २०८१/०८२ को बजेट आज सार्वजनिक हुँदै
जेठ १५, २०८१ मंगलबार
आज गणतन्त्र दिवस, देशभर सार्वजनिक विदा
जेठ १५, २०८१ मंगलबार
नेपालको मौसममा रेमल चक्रवातको प्रभाव, देशका विभिन्न ठाउँमा वर्षा
जेठ १५, २०८१ मंगलबार
एकीकृत समाजवादीले महाधिवेशनको दस्तावेज मातहतका कमिटीलाई पठाउने
जेठ १४, २०८१ सोमबार
मङ्गलबार गणतन्त्र दिवस मनाइँदै
जेठ १४, २०८१ सोमबार