राष्ट्रिय विपतमा ज्ञान, सिकाई र शिक्षाको निरन्तरता

वि. सं. २०७० देखि अहिलेसम्म आइपुग्दा नपुग्दै, यस आठ वर्षको अन्तरालमा नै नेपाली जनताले दुई पटक राष्ट्रिय विपतको सामना गर्नु परेको तितो यथार्थता हाम्रा सामु छ । वि.सं. २०७२ को महाभुकम्पको भय, डर र त्रासबाट मुक्त हुन नपाउँदै कोराना कहर (वि.सं. २०७७ ) बाट आमनागरिक जस्तै बालबालिका पनि आतंकित बन्नु परेको छ ।

औपचारिक ज्ञान, सिकाई र शिक्षाको पवित्र मन्दिर बिद्यालयहरु समेत बन्द रहेको यस घडीमा बालबालिकाको जीवनका अतिरिक्त ज्ञान, सिकाई र शिक्षाको रक्षा गर्नु हामी सबैको प्रमुख दायित्व हो । पाठ्यक्रम, बिधालय , परीक्षा , किताब , पढाई, लेखाई र शिक्षक बिना ज्ञान, शिक्षा र सिकाई संभव छैन भन्ने धेरैलाई लाग्न सक्दछ । त्यो धारणामा परिवर्तन गरी औपचारिक शिक्षा सँगसँगै अनौपचारिक र अरितिक वा अनियमित शिक्षामा पनि उत्तिकै जोड दिनु समय सान्दर्भिक हुन्छ ।

यसैपनि जीवनमा भोगेका अनुभव र अनुभूतिहरुलाई ज्ञान, यस्तो ज्ञान आर्जन गर्ने कार्यलाई सिकाई र ज्ञानको हस्तान्तरण वा उत्पादन गर्ने प्रक्रिया नै शिक्षा हो भनेर परिभाषित गरेको पाईन्छ । शिक्षाको प्रमुख उद्देश्य भनेको नै जीवनलाई सरल र सहज बनाउनु हो । मानव जातिको उत्पत्ति तथा विकासको क्रमसँगसँगै सिकाई र ज्ञानको हस्तान्तरण वा उत्पादन गर्ने प्रक्रिया सुरु भएर यहाँसम्म आईपुगेको हो । अतः यस्तो संवेदनशील समयमा ज्ञान, सिकाई र शिक्षाको निरन्तरताका लागि बिद्यालय शिक्षक, अभिभावक, विद्यार्थी र सरोकारवाला निकायहरुको भूमिका संक्षेपमा राख्न चाहान्छु ।

बिद्यालय र शिक्षकहरूको भूमिका

यस विषम परिस्थितिमा शिक्षकहरूको काँधमा मुख्यत दुई किसिमको जिम्मेवारी आइपुगेको छ। (क) आफू र आफ्नो परिवारलाई कोराना भाईरसबाट मुक्त राख्दै समाजमा संक्रमण फैलन नदिन सामाजिक कार्यकर्ताको रूपमा कोराना भाईरस विरुध्दको लडाईमा सहभागिता जनाउने र सहयोगी बन्ने । (ख) भविष्यका विश्व संवाहक बालबालिकाहरूको सिकाई प्रक्रियालाई जीवन्त राख्ने, यसका लागि सबै पेशाको जननी मानिने शिक्षण पेशामा आबध्दताका कारण समाजमा अनुकरणीय व्यवहार प्रदर्शन गर्दै यसपटकको शिक्षण योजना गुणस्तरीय शिक्षाका लागि भन्दा पनि सिकाई प्रक्रिया जीवन्त राख्न र भविश्यमा मार्गदर्शनका लागि उपयुक्त हुने बनाउँदै विद्यार्थीको पारिवारिक र सामाजिक वातावरण मुताविक आवश्यक सामाग्रीको तयार पारी घरमा नै बसेर सिक्ने वातावरणको निर्माण गर्नु हो ।

तत्पश्चात आफूसँग भएका प्रविधि (मोवाईल, कम्प्युटर, ल्यापटप र ईन्टरनेट) को उपयोग गरेर शहरी क्षेत्र र यी सबै सुविधा भएकाको हकमा अनलाईन (मुडल, जुम, गुगलमिट र गुगल क्लासको माध्यमबाट) कक्षा सञ्चालन गर्नुका अतिरिक्त भाईवर, स्काईप, म्यासेन्जर र टिकटकको पनि उपयोग गर्न सकिन्छ । यी सुविधाबाट वन्चित विद्यार्थी समक्ष शिक्षक पुग्नु तथा स्थानीय रेडियो र टेलिभिजनको प्रयोग गर्नु नै उत्तम बिकल्प हो । यी शैक्षिक साधनको प्रयोग हाम्रा लागि नवीन होलान तर अपरिचित भने होईनन, सिकौं सिकाऔं । समय बलवान हुनुका अतिरिक्त चुनौतीमा नै अवसर हुन्छ भन्ने तथ्यलाई मनन गर्दे प्रविधिमैत्री बनौं र बनाऔं । अब त शिक्षकसँग एक वर्षको अनुभव पनि छ।

त्यसै गरेर विद्यालय (चाहे सामुदायिक हुन चाहे संस्थागत नै किन नहुन) ले पनि औपचारिक शिक्षाका लागि वैकल्पिक योजना पनि बनाउनु पर्दछ । अब शिक्षालयहरुले पनि गुण्स्तरीय शिक्षाका लागि भौतिक संरचनामा भन्दा शिक्षकको वृत्तिविकास, तालिम, शैक्षिक प्रविधि, शिक्षण विधि, शैक्षिक सामग्री ,पाठ्यक्रम , विद्यार्थी केन्द्रित सिकाई जस्ता शिर्षकमा बढी लगानी गर्दै जानु पर्दछ ।

तत्कालै भने शिक्षकहरुलाई समयानुकुल तालिमहरु, अभिभावकसँग अन्तरक्रिया, स्थानीय सरकार र विद्यालयहरु बीचको समन्वय र सहयोग, समुदायलाई आवश्यक सहयोगमा पनि जोड दिनु पर्दछ । विद्यालयलाई सुचना र प्रविधिमैत्री बनाउन अब ढिला गर्नु हुँदैन । संक्षेपमा भन्नुपर्दा यो अप्ठ्यारो समयमा औपचारिक ज्ञान, सिकाई र शिक्षालाई निरन्तरता दिन गरे वा चाहे शिक्षक र बिद्यालयले नै सक्दछ्न ।

बिद्यार्थीहरूको भूमिका

बिद्यालयहरू लामो समयदेखि बन्द छन कहिलेबाट खुल्दछन् र शैक्षिक वातावरण कस्तो रहन्छ अहिले भन्न सकिने अवस्था छैन । कोराना भाईरसले दैनिक जीवन नै अस्तव्यस्त बनाएको र विज्ञहरुका अनुसार आगामी दिनमा यस (तेस्रो लहर) ले बालबालिकामा धेरै असर पार्न सक्ने संभावना रहेकाले पनि बालबालिकाले सिकाई प्रक्रिया अवरुद्ध हुन नदिन आफै पनि क्रियाशील हुनु पर्दछ ।

घरबाट बाहिर ननिस्कने, भय, डर, त्रासबाट मुक्त रहने ,म सक्छु भन्ने आत्मविश्वासका साथ अगाडि बढ्ने, सिकाई प्रक्रियाका प्रमुख पात्र आफै भएको मनन गर्दै आमाबुबा वा अभिभावक पहिलो शिक्षक र घर दोश्रो पाठशाला भएको तथ्य आत्मसात गरी बिद्यालयमा सिकेका सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारिक रुपमा घरमा उतार्नु पर्दछ । नाँचगान, कला , चित्रकला, संगीतकला, शारीरिक व्यायम , योग ,ध्यान जस्ता गतिविधि जारी राख्ने र अभिभावकलाई पनि सिकाउने गर्नु पर्दछ ।

आफ्नो रूचि अनुसारका पुस्तक पढ्ने, दैनिकी लेख्ने कामलाई निरन्तरता प्रदान गर्दै परीक्षाको तयारीमा रहेका र अन्य विधार्थी समेतले दैनिक समय तालिका बनाएर आफ्नो पाठ्यपुस्तकको अध्ययनलाई प्राथमिकतामा राख्दै जीवन उपयोगी सीपहरु अर्थात एक्काईसौं शताब्दीका सीपहरु सिक्ने प्रयत्न गर्नु पर्दछ । अनि विज्ञान र प्रविधिको सदुपयोग गर्ने तर दुरूपयोग नगर्ने, ठूलो मात्र होईन असल बन्न, सुखी मात्र होईन खुशी हुन घरपरिवारबाट सिक्दै चुनौतीको सामना गर्न र त्यसलाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न धैर्यवान, आत्मविश्वासी र सहयोगी बन्नु पर्दछ ।

यसरी विषम समयमा पनि बिधार्थीहरुले औपचारिक, अनपौचारिक र अनियमित शिक्षालाई जीवन्त राख्न सक्दछ्न । शिक्षाको पवित्र मन्दिरका भगवान आफूहरुनै भएको मनन गर्दै ज्ञान, सिकाई र शिक्षा आफ्ना लागि हो, शिक्षक, अभिभावक वा अरुका लागि होइन भन्ने बोध भएमा मात्र पनि पुग्दछ ।

अभिभावकको भूमिका

विश्वव्यापी समस्याको रूपमा देखा परेको कोराना भाईरसका कारण , नेपाल पनि अछुतो छैन र भोलि अरु माहामारी र विपत्तीहरु आउँदै आउँदैनन भनेर भन्न पनि सकिन्न । अहिलेको अवस्थामा मात्र होइन अन्य समयमा पनि अभिभावकले घरमा बालबालिकाको सिकाई प्रक्रिया कसरी अगाडि बढाउने भन्नेमा केही कुरा प्रकाश पार्न चाहन्छु । आमाबुबा (अभिभावक) नै पहिलो गुरू ( शिक्षक) हौं भन्ने आत्मसात गरी ज्ञान, सिकाई र शिक्षाका लागि घर र समाज दोस्रो बिद्यालय हुन भन्ने भुल्नु हुदैन र समय तालिका बनाएर अगाडि बढ्न प्रेरित गर्न सक्नुपर्दछ ।

आजको आवश्कता संस्कारयुक्त र नैतिक शिक्षा रहेको हुनाले जीवन उपयोगी वा अनियमित शिक्षामा जोड दिनु पर्दछ । बालबालिकाको विचार र भावनाको सम्मान गर्दै, उनीहरुलाई आफ्नो सपना आफैं देख्न दिनुपर्दछ र ती सपना पुरा गर्न अभिभावकले सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्नु पर्दछ । औपचारिक शिक्षाका लागि अनलाईन स्रोतको प्रयोग गर्दे पाठ्यक्रम अनुसार पाठ्यपुस्तकको अध्ययन गर्न, बालबालिकाको रूची अनुसारका पुस्तक उपलब्ध गराएर पढ्ने बानीको विकास गर्न सहयोग गर्ने, दैनिकी लेख्न र पढेका पुस्तकको बुक रिभ्यु गर्न प्रेरित गर्ने गर्नु पर्दछ ।

अनियमित शिक्षाका लागि भने आफ्नो पारिवारिक पृष्ठभूमि, सम्बन्ध , नातागोता बारे भन्ने ,आपतविपतमा धैर्यता, सहनशीलता र आत्मविश्वासको प्रदर्शन गर्ने र यसको महत्व बारे छलफल गर्ने , सफल र असल मानिसहरूको जीवनी पढ्न लगाउने वा बताउने, शिक्षा, स्वास्थ्य र संस्कारको जीवनमा कस्तो महत्व छ भन्ने अनुभव गर्न प्रेरित गर्ने, समय बलवान हुन्छ भन्ने बोध गराउने गर्न सक्नुपर्दछ । चित्रकलाको विकास , बगैचा निर्माण आदिमा समय खर्च गर्न प्रेरित गर्ने, जिज्ञासा शान्त पार्ने, सकारात्मक विचारको प्रवाह गर्ने, गरेका ससाना काम र सहयोगको प्रशंसा गर्ने, कसैसँग तुलाना नगर्ने , झुठो नबोल्ने र अरूहरूको नकरात्मक टिप्पणी नगर्ने गरेमा बिद्यार्थीले यस चुनौतीपूर्ण समयमा पनि धेरै सिक्न सक्दछन भन्ने लाग्छ तर यसका लागि अभिभावकको मुख होइन कर्म बोल्नु पर्दछ ।

त्यसै गरेर बालबालिकाबाट अभिभावकले धेरै कुरा सिक्न सक्नुहुन्छ । त्यसका लागि उनीहरुप्रति विश्वास गरे पुग्दछ । यसैपनि अहिलेका बालबालिका प्रविधिको प्रयोग र सूचनाको पहुँचमा अभिभावक भन्दा धेरै अगाडि हुनुहुन्छ । अत घरलाई नै ज्ञान, सिकाई र शिक्षाको केन्द्रबिन्दु बनाउन सकिन्छ । घरलाई नै सिकाई र शिक्षाको केन्द्रबिन्दु बनाउनु पर्दछ भन्ने मत प्राचीनकालीन गुरुकुल शिक्षामा मात्र होइन एक्काईसौं शताव्दीको आधुनिक शिक्षामा पनि उत्तिकै छ भन्ने बिषयमा अभिभावक सचेत भए यो विपतमा अनौपचारिक र अनियमित शिक्षा मात्र होइन औपचारिक शिक्षाले पनि गति लिनेछ ।

सरोकारवालाहरुको भूमिका

नेपालको संविधान २०७२ ले शिक्षालाई मौलिक हक मानेको छ । यो हक मध्य बिद्यालय तहको शिक्षा सुरक्षित गर्न संविधानको अनुसुचि ८ ले स्थानीय तहलाई जिम्मेवारी दिएको छ भने अन्य सरकारको दायित्वलाई विभिन्न धारामा व्यवस्था गरेको पाइन्छ । अत यस्ता राष्ट्रिय बिपत्तीले पार्ने दीर्घकालीन असर र समाधानका योजना , नीति, कार्यक्रम र रणनीति त राज्यले बनाउँदै गरेको होला नभए पनि बनाउला तर म यहाँ अहिले तत्कालको अवस्थामा सरोकार समुहको भूमिकाका बारेमा केही कुरा राख्न चाहान्छु ।

विपतको समयमा नै राज्य, सरकार र सरोकार निकायको आवश्यकता पर्दछ र परीक्षण पनि हुन्छ । अहिले धेरै क्षेत्रले राज्य, सरकारको आलोचना गरेको पाईन्छ यसमा शिक्षा क्षेत्र पनि अछुतो छैन । राष्ट्रिय विपतका लागि शिक्षा सम्बधि बैकल्पिक कानुन, ऐन नियम, योजना, नीति, रणनीति, कार्यक्रम केहि पनि रहेनछ भन्ने अहिले प्रमाणित भएका र गतवर्ष सरकारले यस संबन्धमा केही निर्देशिका बनाएर लागु गरे तापनि त्यति मात्रले नपुग्ने विज्ञहरुको राय छ । अतः यथासक्य छिटो राष्ट्रिय विपतका लागि छुट्टै शिक्षा सम्बधि बैकल्पिक योजना, नीति, रणनीति, कार्यक्रम, पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, मूल्याङ्कन प्रणालीको ब्यव्स्था गर्नु पर्दछ ।

साधारण अवस्थामा समेत शिक्षा क्षेत्रमा बिभाजन गरेको बजेट अपुग छ भने अहिलेको बिषम परिस्थितिमा यस क्षेत्रको बजेट बढाएर कम्तिमा बीस प्रतिशत पुर्याउनु पर्दछ । स्थानीय तहले विद्यालय तहको शिक्षा सुरक्षित गर्न सबै बिद्यालयहरु बीच समन्वय गर्दै एकै ढांचामा बिभिन्न शैक्षिक गतिविधि सञ्चालनमा ल्याउनु पर्दछ । रेडियो, टेलिभिजन तथा अन्य बैकल्पिक माध्यमबाट सिकाई र शिक्षालाई निरन्तरता दिनु पर्दछ । अनौपचारिक र अनियमित शिक्षाका मोडेलहरु तयार गरेर लागु गर्न ढिलाइ गर्नु हुँदैन । यस्ता सिकाईलाई पनि औपचारिक शिक्षाको मुल्याङ्कनमा समाबिष्ट गर्ने ब्यवस्था गर्नु पर्दछ ताकि घरमा सिक्ने सिकाई पनि शिक्षाकै रुप हो भनेर बुझाउन सकियोस ।

शैक्षिक सामाग्रीको निर्माण, संकलन र भण्डारलाई पनि ब्यवस्थित गर्नु पर्दछ । आर्थिक कारणले कुनै पनि बिद्यालय बन्द हुन नपरोस र कुनै पनि बालबालिका शिक्षाको उज्य्यालो घामबाट बन्चित हुन नपरोस भन्ने तर्फ पनि सरकारको ध्यान पुग्नु पर्दछ । बिभिन्न समयमा बनेका उच्चस्तरिय आयोगका प्रतिवेदनहरु, शिक्षा नीति, शिक्षा ऐन, नियमावलीको प्रभावकारी कार्यन्वयन ,तथा विपतकालीन शिक्षाका लागि बैकल्पिक योजना निर्माण र त्यसलाई लागु गर्न सरकार र सम्बन्धित निकायहरुले विशेष ध्यान दिनुपर्दछ । त्यसै गरेर निजी बिद्यालयका छाता संगठनहरु, शिक्षकहरुका हकहितको लागि खोलिएका संघसंगठनहरुको दायित्व पनि उत्तिकै हुन्छ । औपचारिक शिक्षाको वातावरण श्रॄजना गर्ने दायित्व तिनै तहका सरकार र सरोकारवालाहरुको हो भन्नु गलत हुँदैन ।

अतः राष्ट्रिय विपतका समयमा ज्ञान, सिकाई र विद्यालय शिक्षालाई निरन्तरता प्रदान गर्दै भविश्यमा गुणस्तरीय शिक्षामा फड्को मार्ने हो भने विद्यालय शिक्षक, अभिभावक, बालबालिका र सरोकार निकाय सबै मिलेर आआफ्नो जिम्मेवारी र कर्तव्यको पालाना गर्दै अगाडि बढ्नु पर्दछ अन्यथा पछि पछुताउने बाहेक हामीसँग केही बाँकी रहँदैन ।