भारतपरस्त देउवाकाे नेतृत्व भएपनि नेपाल–चीन सबल सम्बन्ध

♦ प्रो. झाङ् दियाजोङ्पी (पीएचडी)

गत आईतबार (३ साउन) मा नेपाली कांग्रेसका नेता शेरबहादुर देउवाले नयाँ प्रधानमन्त्रीको रुपमा नेपालको संसदका आधाजसो सांसदबाट विश्वासको मत पाउनु भयो । देउवालाई नेपालको सर्वोच्च अदालतले देशको नयाँ प्रधानमन्त्रीको रुपमा गत असार २८ गते (जुलाई १२ मा) नियुक्त ग¥यो र उहाँले पाचौंपटक सत्ता लिँदै, भोलीपल्टै पद बहाली गर्नुभयो ।

आईतबार (३ साउन) मा प्राप्त विश्वासको मतले उहाँलाई अर्को वर्ष हुनुपर्ने आवधिक निर्वाचनसम्म पदमा बहाल रहन अनुमति दिनेछ ।पर्यवेक्षकहरूको विश्वास अनुसार नेपाली कांग्रेसले नेपालको विदेश नीतिलाई भारतको सहज दिशा अनुकुल चलाउला ।

नेपाल र भारतका बीच निकटतम भौगोलिक तथा सांस्कृतिक सम्बन्ध छ । भौगोलिक रुपमा नेपाल हिमाली पर्वतको दक्षिणी पाटोसँगै अवस्थित छ, र समुद्री पहुँचबाट रहित छ । त्यो मुलुकले विश्व आर्थिक तथा वाणिज्य गतिविधिमा सहभागी हुन चाहँदा सर्वप्रथम भारतीय भूमि भएर जानुपर्छ । यसो भन्न सकिन्छ, नेपालको बाँकी विश्वसँगको पहुँचको चाबी भारतसँग रहेको छ । त्यसमाथि, हिन्दुत्व नेपालको सबभन्दा ठूलो र मूख्य धर्म हो । त्यसैले, जुनसुकै पार्टी सरकारमा होस्, भारतीय प्रभावलाई पन्छाउन सकिन्न ।

नेपाली कांग्रेस, वि.सं. २००६ (१९५०) मा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस आपसमा गाभिएर बनेको हो । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाबाट भएको हो, जो भारतमा बसे भारतमा पढे । उत्तरी भारतको एक राज्य, उत्तर प्रदेशको एक शहर वाराणसीले राजनीतिक दललाई आफ्नो जीवन प्रारम्भ गर्न आफ्नो भूमि उपलब्ध गरायो । उच्चशिक्षा चाहने कयौं नेपाली विद्यार्थीहरूका लागि समेत यो (वाराणसी) मूख्य गन्तब्य थियो ।

कोइराला भारतीय राष्ट्रवादी आन्दोलनमा सरिक हुनुभएको थियो, उहाँका छोरा बेलायती उपनिवेश शासनको विरुद्ध भएको आन्दोलनका एक नेता हुनुहुन्थ्यो (यहाँ लेखक स्वयं भ्रममा परेको देखिन्छ । बीपीका छोरा होइन, पिता कृष्णप्रसाद कोइराला महात्मा गान्धीका अनुयायी हुनुहुन्थ्यो– सं.) । यस्ता ऐतिहासिक पृष्ठभूमिले नेपाली कांग्रेस र भारतको सम्बन्ध अझ निकट बनाउँछन् ।

कम्युनिस्ट पार्टीभित्रको झगडा तथा अन्तराष्ट्रिय भू–राजनीतिक पक्षको कारण लगायत नेपालको राजनीतिक परिवर्तनमा विविध कारणहरू छन् । साउन ३ गते देउवाले प्रधानमन्त्रीको शपथग्रहण गरेको दिन, नेपालका लागि अमेरिकी राजदूत ¥याण्डीबाट ट्विटरमार्फत बधाई सन्देश पाउनु भएको थियो, जसमा उल्लेख थियो, “माननीय शेरबहादुर देउवामा हार्दिक बधाई तथा शुभकामना….। अमेरिकी नियोग करिब ७५ वर्ष पुरानो हाम्रो मैत्रीलाई सबै तहमा बढाउनको लागि उहाँसँग सहकार्य गर्न प्रतिक्षारत छ ।”

नेपालका लागि भारतीय राजदूत विनयमोहन क्वात्राले त साउन ४ गते देउवाको निवासमै भेटेर बधाई दिनुभयो । नयाँ प्रधानमन्त्रीसँग सम्बन्ध अझ बढाउने उहाँहरूको उत्सुकता स्वतः बुझ्न सकिन्छ । त्यसो त, देउवा कहिलेसम्म पदमा बहाल रहनुहुन्छ भन्ने कुरा यकिन छैन । उहाँ संसदबाट निर्वाचित हुनुभएको होइन, नेपालको सर्वोच्च अदालतबाट हो, जसको अर्थ कांग्रेस तथा जनताका बीचमा उहाँलाई सीमित समर्थन रहेको छ ।

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी प्रतिनिधिसभामा अझै पनि सबभन्दा ठूलो पार्टी हो, यदि देउबाले दृढताका साथ संसदको बहुमत ग्रहण गर्न सक्नुभएन भने आगामी वर्ष हुने आमनिर्वाचनमा उहाँले आफ्नो पार्टीको लागि अनुकूल परिस्थिति सुनिश्चित गर्न असमर्थ हुनुहुने छ । देशमा कोरोना भाईरस फेरि बढेर गयो भने खराब हुँदै गएको अर्थतन्त्रका कारण सत्तारुढ दल ढल्नेछ । आजकाल नेपालमा कसैलाई स्वीकार गर्नुभन्दा विरोध गर्नु सजिलो भएको छ ।

त्यसमाथि, नेपालको विदेश नीतिले आकार लिईसकेको छ । सत्तामा को आउँछ भन्ने कुरा हुँदैन, उनीहरूले चीनसँगको सहकार्य बिना वा भारतको प्रभावलाई उपेक्षा गरेर मुलुकलाई समृद्धिको दिशामा नेतृत्व दिन सक्दैनन् । नेपाल अद्यापि तेस्रो मुलुकहरूसँग सम्बन्ध विकास गर्न उत्सुक छ । सत्तामा देउवाको आगमनले भारततिर केही झुकाव राख्ला, तर उहाँले चीन, भारत र तेस्रो पक्षका मुलुकहरूबीचको बहुपक्षीय सन्तुलित कुटनीतिको आधारभूत मान्यतालाई बदल्न सक्नुहुने छैन ।

चीनको हकमा, नेपालमा सत्ता र सत्ताधारी पार्टीको परिवर्तनतिर ध्यान दिनुभन्दा उसको विदेश नीतिलाई लिएर गहिरो समझ्दारी लिनु महत्वपूर्ण कुरा हो । बहुविषय, स्वरुप तथा आयामका साथ नयाँ कुटनीतिक प्रणालीको स्थापनाको अर्थ नेपालसँग चीनको सम्बन्ध विकास मात्र आवश्यक हुन्न, अपितु नया युगमा चीनको कुटनीतिक सुधार पनि आवश्यक हुन्छ । (अनु. चन्द्रमणि गौतम ।)

(लेखक, चीनको फुदान विश्वविद्यालयमा अमेरिकी अध्ययन केन्द्रका प्राध्यापक हुन् । यो आलेख ग्लोबल टाइम्सबाट लिइएको हो– सं.)