तालिवानको विजय पश्चिमी सभ्यता विस्तारमा ठूलै विफलता

अफगानमा तालिवानको विजय, पश्चिमी सभ्यतामा ठूलो असफलता हो । जो पाँचसय वर्ष अघिदेखि विस्तार हुन थालेको थियो । तालिबानहरूको प्रत्याक्रमणले इस्लामको झट्काजन्य लहर उठाउन सक्नेछ, तथापि पश्चिमाहरूले आफ्नो विस्तारलाई रोक लगाउने छैनन् ।

अफगानिस्तानमा अमेरिकी असफलता सैन्य शक्तिसँग मात्र सम्बन्धित छैन । पाँचसय वर्षअघि, प्रारम्भदेखि नै पश्चिमी सभ्यताको विस्तार, इसाई विश्व र मुसलमान विश्वका बीच युद्धको रुपमा हुँदै आयो । यो केवल धनका लागि थिएन, बरू विचार र आस्थाको लडाईं पनि हो ।

अफगानिस्तानबाट अमेरिकी सेना फिर्तीको सांकेतिक महत्व छ । अर्थात, कथित पछौटे सभ्यतालाई अधीनमा लिन वा रुपान्तरण गर्न बल प्रयोग कामयावी हुनसक्दैन, किनभने पाँचसय वर्षअघि, जुन बेला पश्चिमाहरूले दक्षिण अमेरिकालाई कब्जा गरे, आजको संसार त्योभन्दा बिल्कुलै फरक छ ।

पश्चिमी सभ्यताले प्राकृतिक तथा सामाजिक शास्त्रहरूका क्षेत्रमा जनतालाई निरन्तर लाभान्वित गर्दै आएको सम्पत्तिको रुपमा समृद्ध विरासत छोडेको छ । त्यसो त सम्पूर्ण कालखण्डमा पश्चिमले आफ्नो धार्मिक तथा वैचारिक अभियान सञ्चालन गरिरहेको छ । यस अतिरिक्त, उसले विश्वभरिको धन तथा बजारहरू लगातार हत्याउँदै आएको छ । यसले गर्दा संसारभरि नै अन्तहिन युद्धहरूलाई जन्म दिएको छ र विकासशील मुलुकहरूमाथि राजनीतिक, आर्थिक र भौगोलिक रुपमा ठूलो बोझ छोडेको छ ।

खासगरी पश्चिमद्वारा आफ्नै राजनीतिक मापदण्डलाई बलपूर्वक प्रबद्र्धन गर्नाले विकासशील मुलुकहरूलाई आफ्नै सांस्कृतिक तथा ऐतिहासिक परम्परामा आधारित स्थिर विकासको उपाय खोज्नबाट विवश बनाईदिएको छ । दुर्रानी साम्राज्य अर्थात अफगान साम्राज्य सन् १७४७ मा स्थापना भएको हो । त्यसो त सो मुलुकको शक्ति १९ औं शताब्दीतिर खुम्चियो, जसले गर्दा ब्रिटेन र रसियाका बीच यस क्षेत्रमा वैमनस्यता चर्किएको थियो ।

पश्तुन अफगानिस्तानको बहुसंख्यक जातीय समुह हो । दोस्रो एङ्लो–अफगान युद्ध (१८७८–८०) पछि १८९३ मा ‘डुरान्ड लाईन’ स्थापित भयो । परिणामस्वरुप अफगानिस्तान ब्रिटेन र रसियाको बीचमा बफर क्षेत्र हुनपुग्यो । ब्रिटिश इन्डियाका पश्तुनहरूलाई अफगानिस्तानका पश्तुनहरूबाट पृथक गरियो र ब्रिटिश इन्डियालाई ब्रिटिश साम्राज्यभित्र मजाले राखियो । १९४७ मा ब्रिटिश उपनिवेशले छोडेपछि त्यो उपमहाद्विप दुई स्वतन्त्र मुलुकको रुपमा विभाजित भयो: भारत र पाकिस्तान । त्यसै बेलादेखि उक्त डुरान्ड लाईन अफगानिस्तान र पाकिस्तानलाई निरन्तर रुपमा समस्याको स्रोत हुँदै आएको छ ।

पूर्व अफगान राष्ट्रपति हमिद कार्जाईले सन् २०१६ मा भन्नुभएको थियो, अफगानिस्तानले कहिल्यै पनि उक्त डुरान्ड लाईनलाई अफगानिस्तान र पाकिस्तानका बीचको आधिकारिक सीमानाको रुपमा स्वीकार गरेन र अब पनि गर्नेछैन । कार्जाईले यसलाई ‘दुई दाजुभाईका बीच घृणा–रेखाको रुपमा खडा गरिएको पर्खाल’ भनी अथ्र्याउनु भएको थियो ।

२,६७० कि.मि.लामो डुरान्ड रेखाको अधिकांश भागले उच्चपहाडलाई विभाजित गरेको छ, जो उजाड मरुभूमि र उच्च टाकुराहरू हुँदै नागबेली परेर जान्छ । सो रेखाको दुवैतिर प्रायः दुनियाँभरमा सबभन्दा बन्द, खतरनाक तथा गरिब इलाकाहरूका रुपमा रहेका छन् । तसर्थ, निश्चय नै यो क्षेत्र धार्मिक अतिवादको लागि प्रजननस्थल भएको छ ।

तालिबान यस्तै भौगोलिक र सांस्कृतिक वातावरणमा विकसित भएको हो । उनीहरूमा कठोर धार्मिक संगठन र बाह्य सभ्यताहरू विरुद्ध दृढ प्रतिरोधको परम्परा छ । सोभियत संघले सन् १९७९ मा इस्लामिक मुलुकलाई रुपान्तरण गरी आफ्नै राजनीतिक बाटोमा लैजाने प्रयत्नको रुपमा अफगानिस्तानमा हमला गर्यो, र एक दशकपछि नराम्रोसँग असफल भयो । सन् २००१ को ९/११ हमलापछि तालिबान समर्थित अल–कायदाले त्यसको संस्थापक ओसामा बिन लादेनलाई आश्रय दिएको थियो तथा उसलाई सुम्पिन अटेर गरेको थियो, अमेरिकाले तालिवानलाई सत्ताबाट फाल्न अफगानिस्तानमा युद्धको लागि नेटोको नेतृत्व गर्यो ।

तर त्यसबखतको अमेरिका अहिले राष्ट्रपति जो बाईडेनले भनेजस्तो, उसको एकमात्र लक्ष आतंकवादी संगठनहरूलाई नष्ट गर्ने रुपमा मात्र थिएन । ९-११ को हमलापछि, अमेरिकाले २००४ मा ग्रेटर मध्यपूर्व पहल सुरू ग¥यो । इराक युद्धको माध्यमद्वारा अमेरिकाको के मान्यता थियो भने उसले मध्यपूर्व (अरब मुलुक) मा लोकतान्त्रिक रुपान्तरणको लागि लोकतन्त्रको उदाहरण स्थापित गर्नुपरेको छ, जसलाई समग्र अरब संसारमा विस्तार गर्नुपर्छ, र अफगानिस्तान पनि उक्त परिवर्तनको एउटा हिस्सा हो ।

यस योजनाको ‘प्रकृति’ ले संसारलाई अधीनस्थ बनाउन र अन्य उपसभ्यता तथा आस्थाहरूलाई जित्न वा रुपान्तरण गर्न पाँचसय वर्षभन्दा अघिको पश्चिमी मिसनबाट आदेश लिएको छ । अमेरिकी मिशनको भावना यस्तै थियो, र यो नीतिले नेतृत्व गर्नेहँुदा अफगानिस्तानमा अमेरिका र नेटोलाई बर्वाद गरिदियो । किनभने आजको संसारमा कुनै सभ्यता तथा संस्थागत मोडेललाई बलपूर्वक विस्तार गर्न वा जारी राख्न असम्भव हुन्छ ।

अमेरिकी सैनिक फिर्ता भएपछि, कतिपय पश्चिमी सञ्चारमाध्यमले दुःखद तरिकाले कस्तो शिकायत गरे भने आफ्नो मिशन पूरा नगरी अमेरिका भाग्यो, जो उसका सहकर्मी (मित्र–मुलुक) हरूको भावनामा ठूलो झट्का थियो ।  इतिहास हामीलाई के बताउँछ भने पश्चिमको विस्तार, मिशनको भावनाबाट प्रेरित थियो, परन्तु यसबाट उसलाई नोक्सान भयो । ९/११ को हमलापछिका २० वर्षमा वाशिङ्टनको रणनीतिक फोकस परिवर्तन भईरहेको छ, तर उसको विश्वलाई जित्ने मिशनको भावनामा चाहिं परिवर्तन भएको छैन ।

(लेखक चिनियाँ दैनिक ‘पिपुल्स डेली’ का वरिष्ठ सम्पादक हुन् । हाल उनी चीनको रेनमिन विश्वविद्यालय मातहत चोङ्याङ् इन्स्टिच्युट अफ फाइनेन्सियल स्टडिजका सिनियर फेलो हुन् । उनको यो लेख चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय मुखपत्र ‘ग्लोबल टाइम्स’ मा भदौ २ गते अंग्रजीमा प्रकाशित भएको थियो, त्यसैबाट वरिष्ठ पत्रकार चन्द्रमणि गौतमले स्वतन्त्र अनुवाद गरेका हुन् । ( [email protected]. Follow him on Twitter @dinggangchina )