जनैको डोरोभित्र लुकेको विभेद

◊ राजेन्द्र सेन्चुरी

त्यो दिन चीनको बारेमा कुरा भइरहेको थियो l हाम्रो जनैसम्म चीनबाट आउँछ भनेर कसैले भन्यो l एक जना राष्ट्रिय छवि बनाइसकेका र झन्डै ३ दशक मानव अधिकार क्षेत्रमा काम गरेका विद्वान मित्रले आफ्नो अनुभव सुनाए – “मैले जोक गरेको हैन, यो घटना ७/८ वर्ष अघिको हो, त्यति बेला म एउटा कलेजमा पढाउँथेँ lकलेजको गाडीले मलाई सातदोबाटो छेउको महालक्ष्मीस्थानबाट पिकअप गर्थ्यो l त्यो चोकमा एक जना सा… (मलाई पुलुक्क हेरे र भने) जुत्ता सिलाउने मान्छे बस्थ्यो, त्यो मान्छेले जुत्ता सिलाउने मान्छे नहुँदा जनै बटारेर बस्थ्यो, मैले यो कुनै जोक… l” उनको मुखबाट पुरा वाक्य निस्कन नपाउँदै उनको कुराको आशयबुझेका अर्का विद्वान मित्रले विषयान्तर गरिदिए, “त्यो ठिकै छ, यो चाइनिजहरूले पनि हाम्रो ठमेल चाहिँ पुरैकब्जा जमाउने भए …” यस्तै यस्तै l गाडीमा म र अर्की एउटी दलित बहिनी पनि सवार थियौँ भन्ने कुरामा उनी सजग रहेछन् l त्यसपछि ८ जना चढेको त्यस जिपको बाँकी यात्रामा के के कुरा भयो मैले केही सुनिन lउनको उपमाको आशयप्रति मौन प्रतिकार गरेँ, शायद उनीहरूले मलाई “मोशन सिकनेस” (गाडी लागेर) भएर मौन रहेको ठाने होलान् l

सिकनेस ममा बिलकुलै थिएन, थियो त यो वर्षौं देखि जकडिएको सामाजिक संरचनामा थियो, जसले ३ दशक स्वतन्त्रता र समानताको लागि लडेका मान्छेलाई पनि एउटा सार्कीले जनै बटारेकोमा ठुलो आपत्ति हुने गराएको थियो l उनको कैयौँ पुराना अन्तर्वार्ताहरू हेरेँ घर फर्किएर, उनलाई अझै नजिकबाट चिन्ने मनसायले l एक पल पनि यस्तो लागेन कि उनको अन्तर्यमा अझै विभेद बाँकी नै छ भनेर l उनले आफ्नै मुखले कामका आधारमा कोही ठुलो सानो हुँदैन र कसैलाई विभेद गरिनु हुँदैन भनेर भनेका रहेछन् l तर त्यस दिन उनी चिप्लिए, आखिर उनी पनि यसै समाजको एउटा अङ्ग न हुन् l उनी मेरो लागि शिक्षित समाज चिनाउने दर्पण भए त्यस दिन l

उनको आशय प्रस्ट थियो – हामीले लगाउने चोखो जनै एउटा शूद्रले बनाउने ! जनै र सार्कीदाइबिच ‘प्योरिटी र पोल्युशन’ खोजिँदै थियो त्यहाँ l एउटा निर्जीव वस्तुमा उनले जीवन, श्रद्धा, भक्ति-भाव देखिरहेका थिए, तर मान्छेलाई चाहिँ कुनै खास पेसा गरेकै कारण मानव देखिरहेका थिएनन् l वस्तु भन्दा नीच थियो त्यहाँ मान्छे l शास्त्रमा जनै शुद्ध जमिनमा उम्रेको कपासलाई सधवा (बिधुवाको उल्टो वा पति जीवित भएकी) ब्रह्माणीले कातेको धागोको बनाइनुपर्ने उल्लेख छ l चीनबाट आउने जनै त्यसै गरी कातियो वा कातिएन, त्यसको उनलाई आपत्ति थिएन, थियो त केबल एउटा तथाकथित अछुतले जनै बटारेकोमा मात्रै l त्यस्तो सोचाई उनी आफैँमा आएको हैन, हालिएको छ उनी भित्र ७/८ वर्षकै उमेरमा, जनै लगाएकै दिनदेखि !

कसैको लागि प्रत्येक वर्ष आउने यो ठुलो चाड ‘जनै पूर्णिमा’ जनै धारण गर्न नपाउनेहरूका लागि सामूहिक अपमान महसुस गराउने एउटा अर्को दिन हो l सामूहिक यस अर्थमा कि चाहे त्यो झापाको होस् या काठमाण्डौ, बुटवल या दार्चुलाको दलित होस्, सबैले जनै फेर्दा ऊ टुलुटुलु हेरेर बसिरहेको हुन्छ l भर्खरैजनै फेरेको साथीलाई पण्डितले के के सिकाएका हुन्छन् कुन्नि, उनीहरू जनै धारण गरेपछिको केही घण्टा, केही दिन अलि टाढा-टाढा हुन खोज्छन् l यस दिन प्रत्येक दलित पुरुषको मनमा एउटा प्रश्न उब्जिन्छ – किन हामीलाई जनै लगाउनबाट वञ्चित गरे र किन जनैधारीले हामीलाई विभेद गर्छन् ?

हामी सानो छँदा हाम्रा बा हजुरबाहरूले ठाउँ ठाउँमा जनै लगाएर समाजलाई झुक्क्याई त्यसको फाइदा लिएको किस्सा कहानी सुनाउँथे l आफूलाई नचिन्ने परको जिल्लातिर जाँदा जनै लगाएकै कारणले गर्दा आफूले बहिष्करण भोग्न नपरेको, सँगै बसेर खान पाएको, छिंडीमा सुत्न नपरेको, मन्दिरमा भित्रै छिरेर पूजापाठ गर्न पाएको गौरव गाथाहरू सुन्दै गर्दा तीन डोरा, नौ अन्तुर, पाँच शिखा र ९६ अङ्गुलको त्यस धागोको डोरो लगाउँदैमा अरू सरह व्यवहार गरिन्छ भने म पनि आफैँ बटारेर भए नि लाउँछु जस्तो लाग्थ्यो तर फेरि कसैले चिन्दा दलित भईकन पनि जनै लगाएको भन्दै मरणासन्न हुने गरी कुटाई खाएको घटनाहरूपनि सुनिन्थे र डर लाग्थ्यो l जनै पूर्णिमा अर्थात् ऋषि तर्पणी पूर्णिमाको दिन हातमा रक्षा-बन्धनको डोरो (राखी) पनि पण्डितले बाँधिदिँदै हिँड्थे l

अहिले अहिले मात्रै दिदी बहिनीले बाँधिदिने गरेको देख्छु l त्यो डोरो चाहिँ जनजातिहरूलाई पनि बाँधिदिन्थे, शायद धार्मिक नभै सांस्कृतिक पर्व भएर होला, तर फेरि पनि हामीलाई बाँधिदिन्थेनन् l सँगै हिँडेका एउटा साथीलाई बाँधिदिँदा अर्को बच्चाले टुलुटुलु हेरेर बस्नु पर्दा कति औडाहा हुन्थ्यो होला l त्यसको धार्मिक महत्त्व, शक्तिको कुरा के के थियो थिएन, चासो हुन्थेन, मात्रै मतलब थियो बाल सुलभ रहरको l रहरहरूमा हरेक वर्ष बज्रपात हुँदै गयो, आजकै दिन l हिन्दु धर्म अनुसार जनैलाई ब्रह्मसूत्र अर्थात् ‘ज्ञानको धागो’ भनिन्छ l यदि यो ज्ञानको धागो हो भने दलितले चाहिँ ज्ञान लिन नहुने ? के कारण ?

शायद यस्तै यस्तै कारणले गर्दा विद्रोहको राँको दन्दनी दन्किएको छ वञ्चितीकरणमा परेको समुदायकोहरेक व्यक्तिभित्र l धर्म संस्कृतिका हरेक अवयवहरूमा यसरी बहिष्कार गरिँदा पनि अझै आफू हिन्दु नै हुँ भनेर बस्ने अपहेलित यो समुदायको अन्य धर्मतिरको पछिल्ला प्रस्थानलाई पश्चिमा डलरको दोष देखाई धर्मपरिमार्जन गर्ने तर्फ ध्यान नदिनु हिन्दु धर्मभीरुहरूको महाअज्ञानता बाहेक केही होइन l धेरै कारण छन् दलितहरूले हिन्दु धर्म त्याग गर्न खोज्नुमा l दलितलाई हिन्दु धर्मले मान्छेको रूपमा लिएको छैन, वस्तु र बस्तुभाउ भन्दा पनि कम ठान्छ l तर हिन्दु धर्म आफैँमा त्यस्तो विभेदकारी छैन भन्छन् यसका शास्त्रीहरू l उनीहरूले भनेको जसरी नै शास्त्रलाई बङ्ग्याएर शासकले आफूखुसी नियम बनाई धर्मको नाममा अधर्म लादेको हुन पनि सक्ला, तर त्यस्तो हो भने शास्त्र सङ्गत किन नबनाउने त यसका नियम, रीतिथितिहरू ? त्यस्तो पनि नगर्ने अनि समानता खोज्दै हिँडेकोमा आपत्ति पनि हुने; यो कस्तो द्वेधचरित्र हो !

स्कुले जीवनमै छँदा साथीहरूको व्रतबन्ध (उपनयन) हुन्थ्यो, उनीहरू जनै लगाएर स्कुल आउँथे l उनका गुरुहरूले दुई वटा कुरा सिकाएर पठाएका हुने रहेछन् – जनै लगाएपछि मन्त्र (गायत्री) जप गर्नुपर्छ र त्यो तल्लो जातको मान्छेलाई सुनाउनु हुँदैन l को त तल्लो जात भन्दा त्यो त्यो त्यो थर हुने मान्छे भनेर सिकाइँदो रहेछ l र भनिँदो रहेछ, ती मान्छेहरूले जनै छुनु पनि हुँदैन l सर्टभित्र हुने भएकोले त्यसलाई जोगाउन अरू बेलामा खासै केही सावधानी नअपनाउने भए पनि झगडा पर्ने बेलामा चाहिँ जनै छोइदेला कि भनेर उनीहरूलाई ठुलो डर हुन्थ्यो l हामी पनि जता-जता लागे पनि लागोस् तर जनै चाहिँ जसरी नि छोएरै छाड्ने कोसिस गर्थ्यौँ l उनीहरूको त्यो पवित्रताको बन्धनलाई छुन सकेमा आफूजस्तै अपवित्र बनाउन सकेको ठान्थ्यौँ र हामी त्यसमा गर्व गर्थ्यौँ l

ठुलो भएपछि बुझियो त्यो पवित्रताको बन्धन ठानेको जनै त विभेदको सुभारम्भ पो रहेछ l जनै लगाउने ठुला, नलगाउने साना l जनै धारण गर्नु पूर्व एउटा द्विज बालक शूद्र बराबर र व्रतबन्ध गरेर जनै लगाउन सुरु गरेपछि ऊ शुद्ध l अर्थात्, जनै नलगाउन्जेल दलितले छोएको खान मिल्ने, जनै लगाइसकेपछि नमिल्ने l यो ब्रह्मसूत्र अथवा ज्ञानको धागोले त उनीहरूलाई विभेद कसलाई र के-कसरी गर्ने भन्ने ज्ञान र सुत्र पो दिने रहेछ l के यही नै हो त ब्रह्म ज्ञान ? जनैमा गोत्र र पर्वरका आधारमा गाँठो बनाइने भएकोले जनै हेरेरै कसको जात कुन हो भन्ने सजिलै थाहा पाउन सकिने भएकोले जनै लगाउनु, भन्ने नै हो भने, निधारमै जात लेखेर हिँड्नु बराबरै रहेछ l जनैको हकमा नजिकबाट नियालेर गाँठो हेर्नुपर्‍यो, निधारमा लेख्ने चलन भएको भए टाढैबाट देखिन्थ्यो, फरक त्यत्ति हो l

यस्तै थियो त जनैको प्राचीन इतिहास ?

थिएन l धर्म र संस्कृतिका विज्ञ वासुदेव कृष्ण शास्त्रीको भनाई अनुसार परापूर्व कालमा जनै सबै जातका महिला पुरुषले लगाउँथे l कूर्म पुराणमा यस्तो लेखिएको छ: पुराकल्पेहिनारीणांमौजीबन्धनमीरितम् । अर्थात्, पुरातन समयमा, धागो समारोह केटीहरूको लागी पनि प्रचलनमा थियो । बुबा, काका वा दाइले केटीलाई ज्ञान प्रदान गर्न सक्थे भने अन्य पुरुषहरूलाई यो कार्य गर्न बाट निषेध गरिएको थियो । अझैसम्म पनि दुर्गा पूजा, स्वस्थानी पूजा र लक्ष्मी पूजामा देवीहरूलाई यज्ञोपवित (जनै) दिने प्रचलन छ l राम, कृष्ण, शिव, ब्रह्माजी, जनक, पार्वती, सीता, दुर्गा, रुक्मिणी, रावण सबैले जनै लगाउँथे भने यी नै देवीदेवता वा नरनारीहरूलाई पुज्ने, अनुकरण गर्ने केही हिन्दुलाई चाहिँ किन वञ्चित गरिन्छ ? यस्ता धेरै कुराहरू छन् आजको विद्रोही हिन्दु दलितलाई जबरजस्ती इसाई लगायत अन्य धर्ममा धकेल्ने l

यति बेला महिला पुरुष सबैलाई जनै दिनुपर्छ भन्ने कुरा गर्ने हो भने स्वयं महिलालाई पनि हास्यास्पद लाग्न सक्नेछ; नत्र कसैले पनि नलगाऔँ भन्ने हो भने यससँग धार्मिक हिसाबले प्राचीन साइनो जोडिएको छ lत्यसो भए कसरी जनैको डोरीभित्र लुकेको विभेदको अन्त्य गर्ने त ? महिला पुरुष सबैलाई विभेद नगरी जनै लगाइदिने प्रचलन ल्याउन सकियो भने कसैले आफू तथाकथित सानो जात भनिने समूहमा परेको कारणले गर्दा जनै लगाउनबाट वञ्चित हुनुपरेको महसुस गर्न पर्थेन l यस्ता ऐतिहासिक र अभूतपूर्व कदम नचालिएसम्म हिन्दु धर्म ब्राह्मणवादी पितृसत्ताबाट माथि उठ्न सक्ने छैन l वर्षमा एक पटक श्रावण शुक्लपूर्णिमाका दिन मनाइने यस पर्वले सबै हिन्दुहरूको भावनालाई समेट्न सकोस् र जनै दिने उपनयनले ज्ञानको शुभारम्भको छद्ममा विभेदको शुभारम्भ नगरोस्, त्यही नै छ शुभकामना l

( लेखक सेन्चुरी द्वन्द्व विश्लेषक हुन्  । )