जातिवाद: कति घातक कति सार्थक ?

शहरमा बसेर जातिवादको कुरा गर्न सजिलो छ । त्यहाँ उपभोक्तावाद छ र व्यक्तिवाद पनि त्यत्तिकै छ । त्यसैले शहरमा व्यक्ति आत्मकेन्द्रित हुन्छ, तर गाउँ एक्लो जातिको टापु भएर बस्न सक्दैन ।

आगो र पानी मागेर काम चलाउने संस्कृतिमा हुर्किएको सम्बन्ध छ हामी नेपालीसँग । जुनसुकै जातिको किन नहोस्, हामी आपसमा बाबा, काका, दिदीबहिनी, फुपू, दाइभाइ आदि भनेर आत्मीय नाता गाँस्छौँ ।

नातामा परेन र अलि टाढाको रहेछ भने मितेरी लगाउँछौँ । जे नाता लगाए पनि नाताको माया लाग्न थाल्छ । सञ्चो–विसञ्चो क्षेम–कुशल सोध्छौँ । भेट हुँदा खाना खानु भो ? भनेर खाए–नखाएको सोध्छौँ । घरमा भेट भयो भने खाना खाएर जानुस् वा आज यतै बसौँ भन्छौँ । यो सम्बन्ध चटक्कै चुँडाल्न सम्भव छैन । यी साना कुरा होलान्, तर एकताका सूत्र हुन् ।

हाम्रा कतिपय आदिवासी जनजाति अधिकारकर्मी वा संगठनकर्ताहरूले यो कुरा बुझेनन्, बुझ्न सकेनन् (वा बुझ्न चाहेनन्) । काठमाडौँतिरका बुद्धिजीवीहरू कुरा नबुझेरै यस विषयका विज्ञ भएका छन् । विदेशी दातृ निकाय र आई.एन्.जी.ओ.हरूका खास रुची र लक्ष्य के हो सबैले बुझ्न सकिएको छैन ।

त्यसैले हाम्रो आदिवासी–जनजाति आन्दोलन सामाजिक धरातलीय यथार्थभन्दा बाहिर पुगिसकेको छ । पहिचानका कुरा गर्ने दल, नेता र संघ–संस्थाहरू क्षणिक स्वार्थका लागि समाजमा वैमन्यस्यताको बीउ रोप्नतिर लागेका छन् । कसैलाई कुनै कुरामा चित्त बुझेन भन्दैमा सिँगो समाज नै भाँडिनुपर्ने ?

हिजो चर्का जातिवादी कुरा गर्नेहरू अथवा जातीय पहिचानका कुरा गर्नेहरू आज खुला रुपमा यही एजेण्डा लिएर गाउँ जान सकेका छैनन् । जनतालाई यसबारेमा स्पष्टसँग बुझाउन पनि सकेका छैनन् । जहाँ जे भन्दा फाइदा भइहाल्छ, त्यहीँ गोलमटोल् तरिकाले गरिरहेका छन् । किनभने जनमत जातीयताको विपक्षमा छ । निर्वाचन परिणामले त्यही सन्देश दिँदै आएको छ ।

अझ अहिले त अन्तरजातीय विवाहको क्रम बढिरहेको छ र समाजमा यो क्रमलाई सबै जातजातिबाट सहज रुपमा लिन थालिएको पनि छ । शिक्षाको अवसर व्यापक हुँदैछ । राज्यव्यवस्थामा आदिवासी जनजातिको समावेशीकरणमा धेरै प्रगति भएको छ । तर प्रगति भएको कुरा केही नगर्ने, खाली नकारात्मक कुरा मात्र उधिनेर समाजलाई भाँड्ने, द्वन्द्व र वैमनस्य बढाउने काम भइरहेको छ ।

बुद्धिजीवीले यथार्थ ज्ञान पाउन गाउँमा जानुपर्छ । राजनीतिकर्मीहरूले पनि साँचो राजनीति गर्ने हो र जनताकै मुद्दा उठाउने हो भने पनि गाउँ नै जानुपर्छ । पश्चिमा शिक्षाका ठेलीले मात्र हाम्रो गाउँ र समाजलाई बुझिँदैन । मुलुकको वस्तुपरक यथार्थ गाउँ नगई बुझिँदैन । शहरमा बसेर एकलकाँटे कुरा गरेर जनताको वास्तविक भावना समेटिदैन ।

हरेक पटकका निर्वाचन परिणाम हेर्दा पनि स्पष्ट हुन्छ, जहिले पनि नेपाली जनमत जातीयताको विपक्षमा उभिएको छ, र मलाई लाग्छ, यसैगरी उभिनेछ । क्षणिक रुपमा जातीय भावनाको प्रयोग गर्न सकिन्छ । केहीलाई बहकावमा लगाउन पनि सकिन्छ । तर त्यो नेपाली समाजले खोजेको राजनीतिक गतिविधि हुँदैन । सैद्धान्तिक पनि हुँदैन, खाली भावनात्मक हुन्छ । भावना त एकछिनमा एउटा हुन्छ, अर्को छिनमा अर्को । त्यसैले सैद्धान्तिक राजनीति दिगो हुन्छ भने भावनात्मक राजनीति क्षणिक । जातीयताका यी क्षणिक फोकाहरू संक्रमणमा देखिए । अब बिस्तारै हराउँदैछन्, थिग्रिँदैछन् ।

हिजो चर्का जातिवादी कुरा गर्नेहरू अथवा जातीय पहिचानका कुरा गर्नेहरू आज खुला रुपमा यही एजेण्डा लिएर गाउँ जान सकेका छैनन् । जनतालाई यसबारेमा स्पष्टसँग बुझाउन पनि सकेका छैनन् । जहाँ जे भन्दा फाइदा भइहाल्छ, त्यहीँ गोलमटोल् तरिकाले गरिरहेका छन् । किनभने जनमत जातीयताको विपक्षमा छ । निर्वाचन परिणामले त्यही सन्देश दिँदै आएको छ ।

(इलामस्थित महेन्द्ररत्न बहुमुखी क्याम्पसको इतिहास विभागका प्राध्यापक थेवे छोटो टिप्पणीमा सटिक र घतलाग्दा विचार विश्लेषण प्रस्तुत गर्नमा दखल राख्नछन् । नेपालबहसलाई प्राप्त यो छोटो आलेखले पार्टी सिद्धान्तको स्थानमा जातीयता बढेको परिप्रेक्ष्यमा जनजाति समुदायभित्रबाट यस्ता विचार उदाहरणीय रुपले उठेका यथार्थलाई वाणी दिएको छ ।—सं.)