विगतका सातवटा संविधानको मूल प्रति कहाँ कुन हालतमा ?

नेपालमा २००४ सालदेखि सात दशकको अवधिमा ७ वटा संविधान फेरिए पनि तीनवटा संविधानको मात्रै सक्कल प्रति सुरक्षित राखिएको नेपालमा ऐतिहासिक महत्वका दस्ताबेजहरूको संरक्षण बारे चासो र चिन्ता प्रकट हुनेगरेको छ । नेपालको पछिल्लो संविधान वर्षौँसम्म नष्ट नहुने र आगो र भूकम्पबाट पनि क्षति नहुने गरी सुरक्षित राखिएको दाबी गरिएको छ ।

पाँचौँ शताब्दीदेखिका विभिन्न कागजपत्र र दस्ताबेजहरू सुरक्षित राखिरहेको राष्ट्रिय अभिलेखालयसँग सातमध्ये दुई वटा, (२०४७ र २०७२ सालमा जारी भएका) मात्रै संविधानका सक्कल प्रति छन् । २०६३ सालको अन्तरिम संविधान अभिलेखालयसँग छैन, त्यसको सक्कल प्रति कानुन मन्त्रालयले राखेको छ । त्यसअघिको संविधानका सक्कल प्रति २०३० सालमा सिंहदरबारमा भएको आगलागीमा जलेर नष्ट भएको ठानिएको छ ।

नेपालका अधिकांश कानुन र संविधानहरूको संग्रह राखेको कानुन मन्त्रालयले पनि २०३० अघिका कानुन र संविधानहरू फेला पार्न सकेको छैन । मन्त्रालयसँग २०१९ सालको संविधानमा २०३२ सालमा भएको संशोधनको सक्कल प्रति सहित त्यसपछिका संशोधन र संविधानका सक्कल प्रतिहरू छन् । २०७२ सालमा जारी भएको नयाँ संविधानको पाँच प्रति सक्कल बनाउने निर्णय गरेको थियो । २०७२ का संविधानका पाँच प्रति सक्कल, संसद् सचिवालय, राष्ट्रपतिको कार्यालय, प्रधानमन्त्री कार्यालय, कानुन मन्त्रालय र राष्ट्रिय अभिलेखालयमा अभिलेखीकरण गरिएको थियो ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयले अन्य ऐतिहासिक दस्ताबेजहरू जस्तै नयाँ संविधानलाई पनि रामशाहपथस्थित अभिलेखालयमा राखेको छ । राष्ट्रिय अभिलेखालयभित्र ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक महत्त्वका दस्ताबेजहरू राखिएको एउटा ठुलो हल प्रवेश गर्न चाहिने विद्युतीय ताला खोल्न अभिलेखालयकै प्रमुखको पनि पहुँच छैन । पुराना अभिलेखको हेरविचारका लागि तोकिएका निश्चित कर्मचारीहरूले मात्रै त्यसको ताला खोल्न सक्छन् ।

त्यसभित्र साधारण ताला लगाएर राखिएको ढोका खोलेपछि मात्रै पुराना अभिलेखहरू संग्रह गरिएको हलमा पुग्न सकिन्छ । हलभित्र २०७२ सालमा जारी भएको नेपालको संविधान राखिएको सिसाको बाकस खोल्न छुट्टै चाबीको जरुरी पर्छ । २०४७ सालको संविधान राखिएको दराजका लागि अर्को छुट्टै चाबी छ ।

२०२४ सालमा स्थापना भएको अभिलेखालयले जनशक्ति अभावका बीच उपलब्ध भएसम्म ऐतिहासिक महत्वका दस्ताबेजहरू सङ्कलन गरेर संरक्षण गरिरहेको छ । अभिलेख सङ्कलन र व्यवस्थित गर्नका लागि पर्याप्त जनशक्ति छैन। ३० जनाको दरबन्दी भएको कार्यालयमा २० जनाले काम चलाइरहेका छन् ।

नेपालका ऐतिहासिक र पुराना अभिलेखहरूको संरक्षण गरिरहेको यो कार्यालयमा निश्चित संख्यामा प्रहरीहरूले निरन्तर पहरा दिइरहेकै हुन्छन् । कार्यालयमा मानिसहरूको गतिविधि निगरानीका लागि सिसिटिभी क्यामराहरू पनि जडान गरिएका छन् । तर दस्ताबेजहरूमा हुनसक्ने क्षति रोक्न यतिको सुरक्षा मात्रै पर्याप्त छैन । संविधान लगायत महत्वपूर्ण दस्ताबेजहरूलाई प्राकृतिक क्षयीकरणबाट जोगाउन प्रविधिको सहायता लिइएको छ । दस्ताबेजहरू नास हुन नदिनका लागि संविधान राखिएको हलभित्र १८ देखि २४ डिग्री सेल्सियस तापक्रम र ४० देखि ६० प्रतिशत आर्द्रता कायम गर्ने प्रयास भएको देखिन्छ ।

आगलागीबाट जोगाउन आगलागीको सूचना दिने प्रविधि संविधान राखिएको कोठामा जडान गरिएको छ । कानुन मन्त्रालय, संसद् सचिवालय लगायतका अन्य सरकारी निकायहरूले संविधानको सक्कल प्रति आगलागी र भूकम्पबाट समेत सुरक्षित रहने मानिएको सेफभित्र राखेका छन् । संसद् सचिवालयले पनि जनप्रतिनिधिले लेखेको २०७२ सालको संविधान सेफभित्र राखेको छ। यस्तो सेफ सामान्य आगलागी र भूकम्पमा समेत सुरक्षित मानिन्छ । संविधानसभाबाट संविधान निर्माणका क्रममा भएका विभिन्न निर्णय र मस्यौदाहरू राष्ट्रिय अभिलेखालयमा पनि राखिएको छ ।

संसद् सचिवालय, कानुन मन्त्रालय र राष्ट्रिय अभिलेखालय मिलेर नयाँ संविधान सहित उपलब्ध भएका सबै संविधानहरूको विद्युतीय अभिलेखन राख्ने पहल अघि बढाएका छन् । यो आर्थिक वर्षअघि नै नयाँ संविधान सहित पुराना संविधान र कानुनहरूको विद्युतीय अभिलेखीकरण सक्ने तयारी छ । राष्ट्रियसभाको प्रत्यायोजित व्यवस्थापन तथा सरकारी आश्वासन समितिले नेपालका पुराना अभिलेखहरूको खोजी गरिरहेको छ ।

सो क्रममा तत्कालीन राजदरबारमा समेत काम गरेका कतिपय पूर्व प्रशासकहरूबाट लाल बक्सा भनिने एउटा विशेष बाकसमा पुराना र महत्पूर्ण दस्ताबेजहरू रहेको जानकारी पाए पनि त्यो बाकस हालसम्म फेला नपरेको समितिका सभापति रामनारायण बिडारीले बताए । नेपालमा हालसम्म जारी भएका संविधान– वि.सं. २००४ वैधानिक कानुन, वि.सं. २००७ अन्तरिम शासन विधान, वि.सं. २०१५ नेपाल अधिराज्यको संविधान, वि.सं. २०१९ नेपालको संविधान, वि.स.ं २०४७ नेपाल अधिराज्यको संविधान, वि.सं. २०६३ नेपालको अन्तरिम संविधान, र वि.सं. २०७२ नेपालको संविधान हुन् ।

( बीबीसी न्यूज नेपालीका अशोक दाहालको फिचरमा आधारित तथा संपादित )