कोभिड–१९ र युवा संवाद समूह : फर्केर हेर्दा

♦राजेन्द्र सेन्चुरी

कोभिड–१९ महामारीबाट संंक्रमित हुने जोखिमलाई हेर्दा युवाहरू तुलनात्मक रूपमा कम जोखिम समूहमा परे । यद्यपि सामाजिक, आर्थिक, मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा अन्य समूहमा भन्दा यसको मार युवामा बढी पर्न गयो ।

सबल र सक्षम जनशक्तिका रूपमा घरपरिवार, समाज र राष्ट्रप्रतिको उत्तरदायित्व युवाको काँधमा रहने भएकोले साथै समुन्नत समाज र देश विकासको अग्रदस्ताको रूपमा पनि युवा नै हुने भएकोले उनीहरूको काँधमा टोल, छिमेक र देशप्रति धेरै जिम्मेवारीहरू थपिए महामारीमा ।

यद्यपि धेरै युवाहरूमा के कसरी अगाडी बढ्ने भन्ने स्पष्टता देखिएन । द एसिया फाउन्डेसनको सहयोगमा नेपाल पिसबिल्डिंग इनिसिएटिभद्वारा गठित रोल्पा र धनुषाका युवा संवाद समूहले भने उदाहरणीय काम गरेका छन् । देशभरिका अन्य युवाहरूलाई पनि ज्ञान र प्रेरणा मिल्न सकोस् भन्ने उदेश्यले यी दुई संवाद समूहहरूले खेलेको भूमिका यस लेखमा समेटिएको छ ।

१७-१७ जनाको लुज फोरमको रूपमा रहेको यी दुई जिल्लाका ‘युवा संवाद समूह’का सदस्यहरूले लकडाउन कै अवस्थामा भए पनि कहिले स्थानीय सरकारको सारथी भएर त कहिले खबरदारी गरेर मुख्यतः चार चरणमा सक्रिय भूमिका निर्वाह गरे ।

पहिलो चरणमा उनीहरूले कोभिड–१९ को सङ्क्रमणबाट जोगिन टोल छिमेकमा चेतना फैलाउने काम गरे । यस अन्तर्गत साबुन पानीले हात धुने कुरादेखि, सामाजिक दुरी कायम गर्नुको आवश्यकता, अनिवार्य रूपमा मास्क लगाउनुपर्ने र सकेसम्म घर बाहिर भीडभाडमा ननिस्कन चेतना फैलाउने काम गरे । कोभिड–१९ सम्बन्धी सही सूचना प्रवाह नभएर पर्न गएको अन्यौलतालाई रोकथाम र न्यूनीकरण गर्न तथ्यपरक सूचना सङ्कलन र सम्प्रेषण गरी जनप्रतिनिधिहरूलाई सघाउने काममा पनि संवाद समूहको भूमिका महत्त्वपूर्ण रह्यो ।

सुरुका दिनमा क्वारेनटाइन कुन ठाउँमा राख्ने भन्ने विषयमा धेरै स्थानीय तहहरूले विवादको सामना गर्नु परेको थियो । त्यसमा युवाहरूले सहजीकरणको पहल गरे भने मान्छेहरूले क्वारेनटाइनमा जानु भनेको जेल नै गए जस्तो सम्झेर सकेसम्म लुक्ने छिप्ने गरिरहेको अवस्थामा संवाद समूहका सदस्यहरूले टोल छिमेकमा चेतना फैलाउने काम गरे ।

जस्तै : भइरहेको विषम परिस्थितिसँग जुध्न धनुषाको सबैला नगरपालिकामा संवाद समूहकै सदस्यको अग्रसरतामा युवा क्लबहरूलाई एकताबद्ध हुन नगर युवा सञ्जाल गठन गरियो अनि उक्त सञ्जालले ‘इच वान, टिच फाईभ’ भन्ने नाराको साथ स्कुले बालबालिकालाई यथासम्भव अनलाइनबाट नत्र भौतिक दुरी कायम गर्दै १ जना दैनिक ५ जनालाई पढाउने कार्य गरे । त्यस्तै रोल्पाका संवाद समूह सदस्य सम्मिलित ‘सत्प्रयास समूह’ले जिल्लाको ७ वटा एफ.एम. रेडियो र युट्युब मार्फत एसइई दूर शिक्षा कार्यक्रम प्रसारण गर्‍यो ।

उक्त प्रसारणले कोरोना भाइरसको जोखिमका कारण एसइई परीक्षा स्थगित भई अन्योलको अवस्थामा घरमै रहेका विद्यार्थीहरूको अध्ययनलाई निरन्तरता दिन सहज वातावरण बनायो । यस्ता कार्यक्रमले स्वयं ती युवालाई पनि दुई हिसाबले फाइदा पुर्‍याएको पाइयो – एकतर्फ उनीहरूको क्षमता अभिवृद्धिमा त्यसले सकारात्मक भूमिका खेल्यो भने अर्कोतर्फ उनीहरूले दिनभरि घरमा खुम्चिएर बस्नुपर्दा पर्न गएको मनोवैज्ञानिक असरमा थोरै भए पनि आरोज्ञता मिलेको महसुस गर्न सके ।

बन्दाबन्दी पूर्ण पालना गर्न समुदायमा चेतना फैलाई स्थानीय प्रशासनलाई सहयोग गर्ने उद्देश्यले इलाका प्रहरी कार्यालयहरूको समन्वयमा संवाद समूहका युवालाई स्वयंसेवकको रूपमा परिचालन गर्ने काम पनि फलदायी भएको देखिन्छ । लकडाउन कै बीचमा पनि मधेसका जिल्लाहरूमा खुल्ला सीमाना रहेको कारणले गर्दा भारतबाट दिनानुदिन नेपाली नागरिक स्वदेश आइरहेको अवस्था थियो ।

उनीहरूलाई सामाजिक दुरीको नियम अपनाउँदै नियन्त्रणमा लिई स्थानीय सरकारको रोहबरमा क्वारेनटाइनसम्म पुर्‍याउने व्यवस्था गर्ने काममा पनि संवाद समूहका सदस्यहरू अग्रसर भए । साथै, प्राय स्थानीय स्तरहरूले सञ्चालन गरेको आइसोलेसन केन्द्रको अवस्था दयनीय देखिनुका साथै त्यस्ता केन्द्रहरूमा शौचालयको अभावसँगै हात धुन पर्याप्त पानी र साबुन पनि नहुने अवस्थाहरू हुँदा त्यहाँ जाने व्यक्ति स्वस्थ हुनुको साटो उल्टो बिरामी परेर फर्कनुपर्ला कि भन्ने त्रास छाएको अवस्थामा त्यसलाई नियमन गरेर सम्बन्धित निकायलाई झकझक्याउने काममा पनि दुवै जिल्लाका संवाद समूहले भूमिका खेलेको पाइन्छ ।

दोस्रो चरणमा, चेतना फैलाउने कामलाई निरन्तरता दिँदै कोही राजनीतिक दलको सहयोगमा, कोही समुदायकै हुनेखानेको सहयोगमा त कोही विभिन्न सामाजिक सङ्घसंस्थाको सहयोगमा बन्दाबन्दीको कारण हातमुख जोड्न समस्या भएका परिवारहरूलाई राहत उपलब्ध गराउने काममा पनि युवा संवाद समूहहरू सक्रिय रहे । समुदाय वा बस्तीमा जुनसुकै क्षेत्र वा मुलुकको नागरिक भए पनि अभावमा भएकालाई राहत उपलब्ध गराउने काममा युवाहरू सरकारको सारथी बन्न सक्ने उक्त कार्यले देखाएको छ ।

प्रदेश सरकार र सङ्घीय सरकारको सहयोगमा स्थानीय सरकारले विपन्न परिवारलाई राहत वितरण गर्ने कार्य गर्‍यो । कतै त्यसमा वास्तविक विपन्न परिवारहरू राहत सामग्रीको प्राप्तिबाट वञ्चित भए कि वा राहत वितरणमा कुनै हिनामिना हुन सक्ला भन्ने विषयमा पनि संवाद समूहका युवाले निगरानी राखे । महामारी कै बीचमा प्रशासनको नजर पुग्न नसकेको ठाउँमा बजार भाउ मनलाग्दी तवरले बढ्न गयो । त्यसको अनुगमन गर्ने दायित्व सरकारको थियो, यद्यपि महामारीमा उक्त अनुगमन कार्य चुस्त हुन नसकेकोले संवाद समूहका सदस्यहरूले स्थानीय युवा क्लबहरूसँग मिलेर आफूखुशी भाउ बढाउनेलाई दबाब दिनुका साथै सम्बन्धित निकायलाई सूचित गर्ने कार्य पनि गरे ।

तेस्रो चरणमा, कोभिड–१९ को विषयलाई जोडेर विभिन्न धर्म समुदायबिच देखिएको असहिष्णुता गालीगलौज र शङ्काले साम्प्रदायिक सद्भाव बिथोलिन सक्ने जोखिमलाई रोकथाम गर्न पनि संवाद समूहका युवाहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे ।

सुरुको महिना तिरै मधेसका केही जिल्लामा भारतको दिल्लीमा भएको तवलिगी जमातमा सहभागी भएका मुसलमानहरू भाइरसबाट प्रभावित भएको अवस्थामा फेला परेको भन्ने हल्ला चल्यो र परिणामस्वरूप मुस्लिम समुदायप्रति हिन्दु समाजमा भाइरस फैलाएको भनी अफवाह फैलियो । फलस्वरूप हिन्दु समाजले मुस्लिम समुदायप्रति नकारात्मक सोच्ने, चिया पसलमा चिया नास्ता गर्न नदिने र समाजमा कुरा काट्ने अवस्थाको सृजना हुन गयो ।

त्यस्तो अवस्थामा समुदायबीच दुरी नबढोस् भन्नका लागि र एकले अर्कालाई शङ्का भावले नहेरुन् भन्नका लागि युवाहरूले धर्मगुरुसँग अनलाइन या प्रत्यक्ष भेटेर नै धार्मिक स्थलमा भेला नभई घरैमा बसेर आराधना गर्नका लागि प्रेरित गर्न सल्लाह सुझाव दिनुका साथै समाजका मान्छेहरूलाई कुनै जात, धर्म, वर्ण, लिङ्ग वा देशको कारणले गर्दा भाइरस नफैलने कुरा बुझाउन अहम् भूमिका खेले ।

चौथो चरणमा, महामारी हराए पश्चात् सिर्जना हुने बदलिएको परिवेशमा कसरी युवालाई स्थानीय स्तरमा आम्दानीको वातावरण मिलाउन सकिन्छ, त्यसको बारेमा स्थानीय जनप्रतिनिधि र उद्योगी व्यवसायी र सरोकारवालाहरूसँग छलफल र समन्वय गर्दै यथोचित युवालक्षित नीति, कार्यक्रम र बजेटका लागि पैरवी गर्ने काममा संवाद समूहका युवाले अग्रसरता देखाए ।

कोरोनाका कारण जिल्लाबाहिर तथा मुलुकबाहिर मजदुरी गर्न गएकाहरू गाउँ फर्कनु पर्ने अवस्था बन्यो र स्थानीय स्तरमै रोजगारी सृजना गर्नु पर्ने, तर स्वरोजगारीमूलक कार्यक्रम ल्याउन नसके युवा नकारात्मक मार्गतर्फ उन्मुख हुन सक्ने जोखिम बढ्न गयो । युवाहरूलाई गाउँघरमा निर्माण हुने सडक, पुल, भवन लगायतका विकास निर्माणका काममा लगाई थप योजना बनाउन सम्बन्धित क्षेत्रका सरोकारवाला र विज्ञहरूसँग छलफल गर्ने कार्यमा पनि युवा संवाद समूहहरूले अग्रसरता देखाए ।

स्थानीय सरकारले पनि कोभिड–१९ सँग जुध्न हाल त्यत्तिकै रहेको युवा जनशक्तिलाई परिचालन गर्ने गरी कार्यक्रमहरू ल्याउन आवश्यक छ । हाल पहिलेकै जसरी रोजगारका अवसरहरू नदेखिएका हुँदा यो बदलिँदो परिवेशसँग जुध्न सम्बन्धित सबैले बेलैमा ध्यान पुर्‍याउन आवश्यक देखिन्छ । यसरी रोल्पा र धनुषाका युवाहरूले संवादकै माध्यमद्वारा कोभिड—१९ ले ल्याएका विविध समस्याहरूसँग जुध्ने काममा सक्रिय भूमिका निर्वाह गरे ।

समस्या र चुनौतीहरूमा मात्रै संवादको प्रयोग नगरेर उनीहरूले युवाको लागि रोजगार जुटाउने विषयमा सहमति र सहकार्य जुटाउन समेत संवादकै प्रयोग गरे । विश्व महामारी पूर्ण रूपमा खत्तम भैनसकेको अवस्थामा देशै भरिका युवा यसरी नै जागरूक हुने हो भने कोभिड—१९ सँग जुध्न अझ सजिलो हुने यी दुई जिल्लाका संवाद समूहको कामले देखाएको छ ।

(‘सेन्चुरी’ नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानसँग आबद्ध छन् । यो लेख उनको पुरानो अनुभवमा आधारित रहेको छ ।)