अनौठा विशेषताका गणेशमान सिंहलाई कसरी सम्झने ?

राजनीतिमा वीपी र गणेशमानजीको जोडीलाई दुर्लभ रुपमा हेर्ने गरिन्छ । कार्तिक २४ गणेशमानजीको जन्मजयन्ती हो । २००३ सालदेखिको यो सम्बन्ध उहाँहरूको निधनसम्म कायमै रह्यो । यस्तो उदाहरणीय पारस्परिक आदर र मित्रता अमेरिकामा उहिल्यैका राष्ट्रपति जोहन एडम्स् र टमस जेफर्सन्, बेलायतमा कार्ल माक्र्स् र फ्रेडरिक एङ्गेल्स्को, चीनमा माओ त्से–तुङ् र चाउ एन–लाईको थियो ।

दुवैका आ–आफ्नै स्वभाव, विशेषता र मौलिकता थिए, तर विभिन्नतामा अभिन्नता यी दुई राजनेताको विशेषता थियो । बीपी उहाँलाई आफ्नो ‘अनमोल मित्र’ भन्दै ‘गणेशमानजी’ भनि बोलाउनु हुन्थ्यो । डा. डिल्लीरमण रेग्मीले उहाँलाई अनादरपूर्वक ‘गणेशमान’ र तँ वा तिमी भनेको बीपी पटक्कै रुचाउनु हुन्नथ्यो । गणेशमानजी बीपीलाई ‘कोइरालाजी’ भन्नुहुन्थ्यो र राजालाई भेट्न गएका बीपीलाई फर्केर आउँदा उहाँ पहिलो प्रश्न सोध्नुहुन्थ्यो, ‘राजाले तपाईँलाई तिमी भन्यो कि तपार्ईँ भन्यो ?’

‘आत्मबृत्तान्त’मा गणेशमान सिंहबारे बीपी कोइरालाले उल्लेख गर्नुभएको छ, “….गणेशमानजी भयानक अनुशासित मानिस । उहाँले जुन नियम बनाउनु भयो, त्यसमा एक मिनेटको हेरफेर हुँदैनथ्यो– एक मिनेटको पनि । आठ वर्षमा, एकपल्ट हो वा दुईचोटी सर्दी लागेर पाँच बजे उहाँले नउठेको, नियमित चिया लिएर आउनु भयो । चिया उहाँले नै बनाउनु हुन्थ्यो र सबैको कोठामा चिया दिनुहुन्थ्यो बनाएर । एक दिन हो कि दुई दिनमात्र उहाँको नियम भङ्ग भयो । अनि चिया खाइसकेर उहाँ जुन टाइममा टहल्नुपर्ने, जुन टाइममा अखबार पढनुप¥यो, जुन टाइममा किताब पढ्नुप¥यो, जुन टाइममा जे गर्नुछ, सेकेन्डको हिसाबले गर्नुहुन्थ्यो ।

नौबजे सुत्ने वा दशबजे सुत्ने नियम छ भने हाई–हाई आइराख्दा पनि नसुतेर, जाडोमा बस्नुहुँन्थ्यो । अब म बिछ््यौनामा सुत्दिन भन्नुभयो । घरबाट बिछ््यौना आयो । अहँ, प्रयोग गर्नुभएन । त्यो बाक्लो सुकुल हुन्छ नि, त्यसमा केही राडीजस्तो बाक्लो कुरा ओछ््याइदिएको थियो । अनि जाडो थुरथुर हुँदा पनि यहीँको स्थानीय पाखीजस्तो काम्लो ओड्नुहुन्थ्यो । पुगेन भने ओभरकोट लगाएर, मोजा बाक्लो लगाएर, टोपी लगाएर सुत्नुहुन्थ्यो । तर सिरक ओढ्नुभएन, बिस्तरमा सुत्नुभएन । त्यो दृढता देखेर म दङ्ग परेँ । खाना खाएपछि सुत्दिन भन्नुहुन्थ्यो ।

अरु सबै एक छिन आराम गथ्र्यौँ नि, अहँ, आपूm पनि नसुत्ने र अरूलाई पनि सुत्न दिनु हुन्थेन । उहाँ पढ्नुहुन्थ्यो साइन्सका कुराहरू– योगेन्द्रमान शेरचनसँग । योगेन्द्रमान शेरचनलाई पनि त आराम गर्ने मन हुँदो हो । अहँ, खानासाथ योगेन्द्रमान ! भातमा अलिकति ढुङ्गा अथवा केही प¥यो भने उहाँ खान सक्नु हुँदैनथ्यो । त्यसो हुनाले उनीहरूले ठीकसँग हेरेनन् भनेर उहाँ आपैmँले चामल केलाउनु हुन्थ्यो ।…..उहाँ अद्भुत मानिस हुनुहुन्थ्यो, मैले त्यस्तो मानिस देखेको छैन, त्यस दृढ निश्चयको मानिस (बीपीको आत्मवृत्तान्त, २०६७ को संस्करण, पृ. २९८–९९) ।

कांग्रेस संस्थापक नेता स्व. रामहरि जोशीमा गणेशमानजीको प्रभाव यस्तो थियो— ‘चाक्सीबारी (सिंह निवास) मा बस्दा गणेशमानजी र म नित्य प्रातःभ्रमणमा निक्लन्थ्यौँ । …..हामी सोह«खुट्टे, बालाजु, वनस्थली हुँदै पश्चिमतिरबाट वनले ढाकेको स्वयम्भूको उकालो उक्लेर माथि मन्दिरमा पुग्थ्यौँ र पूर्वपट्टीको ठाडो खुड्किलाबाट झरेर तल फेदीमा पुग्दा उज्यालो भइसकेको हुन्थ्यो ।…..प्रातःभ्रमणका क्रममा गणेशमानजी कहिले भारवी, कहिले श्रीहर्ष कहिले भर्तृहरिका श्लोकहरू मिठो लयमा पाठ गर्दै हिँड्नुहुन्थ्यो । यो उहाँले भद्रगोल जेलमा हुँदा पं. मुरलीधर भट्टराईसित सिक्नुभएको रहेछ । ब्रम्हमुहूर्तको त्यस शान्त वातावरणमा संस्कृतका ती श्लोकहरूले संगीतको एउटा अनिर्वचनीय आध्यात्मिक आनन्द दिइरहेका हुन्थे ।…..नजिकै विष्णुमति, करवीर मसान, अलि पर शोभाभगवति देखिन्थ्यो ।

त्यहाँ आइपुग्दा एक दिन गणेशमानजीले मुडमा आएर कवि सिद्धिचरणले लेखेको करविर मसान शीर्षकका केही पंक्तिहरू गुन्गुनाउन थाल्नुभयो– ‘यताउतिका यी पाषाण, हेर यो करविर मसान….।’ फेरि एक दिन उहाँले हात्तीजस्ता ती विशाल काला शिलाखण्डहरूतिर देखाउँदै अलि भावुक पाराले भन्नुभयो, ‘यी ढुङ्गाहरू मेरा अल्लारे यौवनकालका रंगीन साँझका मूक साक्षीहरू हुन् ।’

रामहरिजी लेख्नुहुन्छ, ‘गणेशमानजी अपादमस्तक एउटा राजनीतिक व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । भनिन्छ, राजनीति र साहित्यको मेल हुँदैन तर मलाई लाग्थ्यो उहाँको शुष्क राजनीतिक जीवनको मरुभूमिमा यत्रतत्र साहित्य र संगीतको शीतल जलले सिंचित हरियो ओएसिस पनि थियो । पद्मशम्शेरको तथाकथित राजनीतिक सुधारबारे युगवाणीमा प्रकाशित उखान–टुक्का र श्लेषले भरिपूर्ण ‘नबज्ने ढ््याङ्ग्रोको सय फट्कार’ र ‘मोहन प्रभुको स्वर्गारोहण’ जस्ता व्यंग्यात्मक लेखहरू कुनै सिद्धहस्त सफल साहित्यकारले मात्र लेख्न सक्थे’ (जोशीजीको पुस्तक, ‘आत्मकथा तथा नेपाली कांग्रेससँग गाँसिएका सम्झनाहरू’ पृ. १६०–६१) ।

गणेशमानजी साहित्यको मात्र अमल गर्ने होइन, साहित्यकारको कदर गर्ने काममा पनि सँधै अग्रसर रहनुहुन्थ्यो । जेलमा कवि सम्मेलन गर्ने र त्यसका लागि गुन्द्री, पानी आदिको बन्दोबस्त मिलाइदिने कामदेखि महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधनका बेला उहाँको अन्तिम इच्छा बुझेर राज्यको निर्णयका लागि तत्कालीन मन्त्री गणेशमानजी नै सरकारको तर्फबाट महाकविलाई भेट्न जानुहुन्थ्यो ।

महाकविले आफ्नो ‘अन्तिम इच्छा’ गणेशमानजीसँगै भन्नुभएको थियो, ‘म माटोमा मिले पनि नयाँ नेपालको निर्माण होस्, प्रजातन्त्र फलोस् फुलोस्, मर्न नपाओस् । असह्य वेदना भएकोले ५ ग्रेन मर्पिmन र ३ ग्रेन सुत्ने औषधी दिइयोस् । मैले तिर्नुपर्ने १०–१२ हजारको ऋण छ । मेरो घर बेचेर सो ऋण तिरियोस् ।” गणेशमानजीकै अग्रसरता र प्रस्ताबमा तत्कालीन सरकारले महाकविको ऋण तिर्न रू. २२ हजार, काजक्रियाका लागि रू. ३ हजार र २ छोरा बालिक नहुन्जेल अध्ययनार्थ मासिक १ सय रूपैयाँका दरले उपलब्ध गरायो (स्रोत ः राजनीतिक दर्पण, दोस्रो भाग, २०३६ को संस्करण, पृ. २४७–२५२¬ ।

२०३३ साल । भारत निर्वासनका बेला बनारसमा बीपीले एक दिन गणेशमानजीलाई आफ्नो निवासमा खानाको लागि बोलाउनु भयो । गणेशमानजीसँग डाइनिङ् टेबुलमै खाना खाँदै उहाँले राष्ट्रिय मेलमिलापको कदमबारे पहिलोपटक विचार राख्नुभयो । खाना खाइसकेपछि पनि जुठै हातसँग दुई शीर्ष नेताहरूको धेरै बेरसम्म यसैबारे छलफल भयो र खाना खाएको आफ्नो थालमा औँलाले लेख्दै, बीपीले आफ्ना विचारका बुँदा पनि राख्नुभयो ।

सुन्दरीजलमा राजवन्दी जीवन बिताउँदा गणेशमानजीले इङ्लिस डिक्सनरी नै घोक्नुभएको थियो । अध्ययन उहाँको सौख नै थियो । युवाअवस्थामा उहाँ अखबार पढ्दा सम्पूर्ण सामग्री पढ्ने गर्नुहुन्थ्यो । गोरखापत्रको ‘सर्वे भवन्तु सुखिन सर्वे सन्तु निरामया….’ देखि मुद्रण लाइनसम्म हेर्न उहाँ भ्याउनु हुन्थ्यो । त्यसैले समकालिन काँग्रेस समुदायमा ‘गणेशमानजीले गोरखापत्र पढेजस्तो’ भन्ने उपमा प्रचलित पनि थियो । कुनै महत्वपूर्ण कुरा याद गर्नुछ भने उहाँ त्यसलाई मनन गर्नुहुन्थ्यो र भाषण, अन्तर्वार्ता आदिमा फलानो पेजको फलानो अध्यायमा उल्लेख भएको भनी बताउनु हुन्थ्यो । जीवन–सन्ध्यामा आइपुग्दा उहाँ कसैलाई पढ्न लगाएर समाचार सुन्नुहुन्थ्यो । ठट्टा, व्यंग्य, उखान–टुक्का, लघुकथा, नीतिश्लोक, मुहावरा आदि उहाँका अभिव्यक्तिमा सहजै आउने गर्थे । उहाँको स्मरणशक्ति अत्यन्त तेज थियो ।

जेलको पर्खाल नाघेर पैदल हिँडी भारत पुग्दा उहाँ सर्वप्रथम पाइलट बन्न लाहोर जानुभएको थियो । यता राणा शासकहरूले गणेशमान सिंहलाई जिउँदै वा मृत पक्रेर ल्याउनेलाई ५ हजार रुपैयाँ इनाम दिने भनी ‘गोरखापत्र’ मा उहाँको फोटोसहित ‘इस्तिहार’ नै छापेको थियो । यसरी गोरखापत्रमा फोटो छापिने गणेशमानजी पहिलो राजनीतिज्ञ हुनुहुन्थ्यो । लाहोरमा छनोटका सबै प्रक्रिया पुगे पनि एयरफोर्स्को फ्रन्ट सिटमा बस्ने पाइलटका लागि उहाँको उचाइ नपुगेको र पछाडिको सिटमा बस्ने मान्छे (गनर) हुन नचाहेपछि उहाँले पाइलट हुने लाईन नै त्यागिदिनु भयो ।

बेखर्ची भएका कार्यकर्तालाई पैसा दिनु पर्दा उहाँ भरसक जति मागेको छ, त्यति नै दिने प्रयास गर्नुहुन्थ्यो । तर नमागी उहाँ दिनुहुन्नथ्यो । “वचन खेर नजाओस रित्तो हात नफिरोस्” उहाँ भन्नुहुन्थ्यो । कुनै जमानामा घरको खजानामा राखेको रुपैया–पैसा झिकेर भारततिर लागेको प्रसंगबारे उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘पैसाको लागि मैले मुख फोर्न सकिन, त्यसकारण ढुकुटी फोरेँ ।’

महिलाहरुको इज्जत गर्न र केटाकेटीहरूप्रति स्नेह राख्ने कार्यमा पनि उहाँ उच्चस्तरको ब्यवहार गर्नुहुन्थ्यो । पञ्चायतकालमा धेरैपटक उहाँको निवासमा गइयो । उहाँका अनुभवजन्य र इतिहासले खारेका विचार सुन्ने मौका पाइयो । जनआन्दोलन हुने र पञ्चायत ढल्ने कुराको कुरै थिएन । एक साँझ कफी खाँदै टीभी हेर्दा ‘दूरदर्शन’ को समाचारमा राजीव गान्धी देखिएपछि उहाँले भन्नुभयो, “यो पञ्चायतलाई विचरा पञ्चले त के टिकाएको भन्नु, राजाले पनि टिकाएको होइन, एसैले (राजीव गान्धीले) टिकाइराख्या छ । एसले कोल्टे फेरेको दिन पञ्चायतको पनि दिन सकिन्छ ।”

गणेशमानजीलाई मैले अनगिन्ती पटक देखेँ, भेटेँ, सँगै उभिएर फोटो खिचाएँ, उहाँका अन्तर्वार्ता छापेँ, अरुले लिएका अन्तर्वार्ता र उहाँको आत्मकथा (मेरो कथाका पानाहरू) पढेँ, उहाँले अह«ाएका काम पनि गरेँ, उहाँसँगै चिया पिएँ । त्यसैले मभित्र एउटा गर्वबोध विकसित भएछ कि मैले सत्यको साक्षात गरेको छु । मैले उहाँलाई मान्नुभन्दा बढी जानेको छु । स्मरणशक्ति अद्भुत मात्रामा भएका गणेशमानजीलाई उहाँले देखेका कुनै सन्दर्भको कुरा कोट्याइदिनु मात्र पथ्र्यो, उहाँ सविस्तार वर्णन गर्न थाल्नुहुन्थ्यो । मैले त्यसको सन्तुष्टि लिएको छु ।

परिवारमा बोलाउने नाम हिराकाजी, जेलको पर्खाल नाघेर भारतमा नेपाली काँग्रेसको स्थापना गर्दा कृष्णबहादुर श्रेष्ठ, सिक्किममा २ वर्षजति बस्दा दुर्गामान सिंह नै पछि सर्वमान्य नेता गणेशमान सिंह हुनुभयो । गणेशमानजीको नेतृत्वमा पुनःस्थापित संसदीय प्रजातन्त्रका बिरूद्ध माओवादीले २०५२ सालमा ‘जनयुद्ध’ को नाममा बितण्डा शुरू गरेको २ वर्षपछि २०५४ साल असोज २ गते गणेशमानजीको निधन भयो । मुलुकमा लोकतान्त्रिक आन्दोलनको एउटा युग सकियो । कार्तिक २४ गते उहाँको जन्मजयन्ती हो । महान राजनेता गणेशानजी (वि.स. १९७२–२०५४) प्रति उहाँको १०७ औं जन्मजयन्तीको अवसरमा यिनै शब्दहरूद्वारा भावपूर्ण श्रद्धासुमन !