कांग्रेसमा पद हस्तान्तरणको सु-संस्कार र परिपाटी

♦अर्जुननरसिंह केसी

पार्टी प्रतिबन्ध फुकुवा र प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भएपछि २०४६ सालको जनआन्दोलनका सर्वोच्च कमाण्डर गणेशमान सिंहलाई २०४७ सालको परिवर्तित परिस्थितिमा अन्तरिम सरकारको प्रधानमन्त्री बन्न राजा वीरेन्द्रले प्रस्तावित गर्दा उहाँले सहजताका साथ आफू प्रधानमन्त्री नबन्ने र सो पद नेपाली कांग्रेसका तत्कालीन कार्यवाहक सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई सुम्पिन राजा समक्ष आग्रह गर्नुभयो । यसले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा ठूलै चर्चा पायो । कांग्रेसको का.वा. सभापति भट्टराईले प्रधानमन्त्रीको रुपमा कुशलता र सफलताका साथ अन्तरिम सरकारको नेतृत्व सम्हाल्नु भयो ।

२०५६ सालको आम निर्वाचनको लागि संसदीय दलको बैठकमा प्रधानमन्त्री को हुने ? भन्ने प्रश्नमा पार्टी सभापति तथा प्रधानमन्त्री गिरिजा प्रसाद कोइरालाले आफूसँगै बस्नु भएका कांग्रेसका तत्कालीन वरिष्ठ नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई देखाउँदै अचानक घोषणा गर्नुभयो, “प्रधानमन्त्री मेरो छेउमै बस्नु भएको छ, उहाँ बन्नु हुने छ, कुरा यही हो ।”

जनमत संग्रह २०३६ को सिलसिलामा आयोजित नेपाली कांग्रेसका आमसभाहरूमा बीपीले तत्कालीन कांग्रेस महामन्त्री परशुनारायण चौधरीलाई ‘प्रजातन्त्र पुनःस्थापना भएपछि कांग्रेसले गठन गर्ने सरकारको प्रधानमन्त्री’ भन्ने घोषणाका साथ चिनाउने गर्नुभएको थियो । २०१७ सालमा खोसिएको आफ्नो प्रधानमन्त्री पद आफैंले लिनुपर्छ भन्ने आवाज पार्टीभित्र उठ्दा उहाँले, ‘०१७ सालमा खोसिएको प्रधानमन्त्री पद अब मेरो लागि फाटेको जुत्ता सरह हो, फाटेको जुत्तामा केको मोह….?’ भन्नुभएको थियो ।

२०३४ सालमा कांग्रेसका तत्कालिन सभापति सुवर्ण शम्शेरले आफूसँग रहेको सभापति पद बीपी कोइरालालाई सद्भावपूर्वक हस्तान्तरण गर्नुभयो । सोही वर्ष बीपी कोइरालाले कांग्रेसको कार्यवाहक सभापति पद कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई सुम्पिनु भयो । २०४७ मा कांग्रेसको आठौं (कलबलगुडी) महाधिवेशनबाट भट्टराई पूर्णाधिकार युक्त पार्टी सभापति बन्नुभयो ।

२०१६ सालमा मन्त्रिपरिषद गठनको सिलसिलामा गुल्मी मध्यपूर्व निर्वाचन क्षेत्र (अर्घाखाँची) बाट निर्वाचित कांग्रेसका नेताका काशीनाथ गौतमलाई सुवर्ण शम्शेरले वचन दिएको थाहा पाएपछि बीपीले श्रीभद्र शर्मालाई तयार गर्दागर्दै पनि स्वास्थ्य तथा स्थानीय स्वायत्त शासन मन्त्री बन्न तनहुँबाट निर्वाचित श्रीभद्रले नै प्रस्तावित गरेपछि काशीनाथ गौतम मन्त्री हुनुभयो । श्रीभद्रले पार्टीमा बसेर काम गर्ने निर्णय लिनुभयो ।अनि, २०१७ साल बैशाख २५ र २६ गते सम्पन्न सातौँ महाधिवेशनबाट श्रीभद्र शर्मालाई महामन्त्री बनाइयो ।

सोही क्रममा प्रधानमन्त्री बी.पी.ले बर्दियाबाट निर्वाचित राधाकृष्ण थारुलाई मन्त्री बनाउने प्रस्ताव राख्दा उहाँले आफूलाई होइन, दाङ्–देउखुरी क्षेत्रबाट निर्वाचित परशुनारायण चौधरीलाई मन्त्री बनाउन त्याग पूर्वक जवाफी प्रस्ताव गर्नुभयो, र परशु नारायणलाई शिक्षामन्त्री बनाईयो ।

चुनावी सरकारको अध्यक्षता गरी २०१५ सालको पहिलो आमनिर्वाचन सम्पन्न गर्नुभएका कांग्रेस नेता सुवर्ण शम्शेरका लागि प्रधानमन्त्री बन्ने अनुकूल परिस्थिति उपलब्ध थियो । राजा महेन्द्र पनि त्यही चाहन्थे । साथै संसदीय दलमा उहाँका समर्थकहरूको कमी थिएन । सुवर्ण शम्शेरले इच्छा देखाएको भए प्रधानमन्त्री बन्ने सम्भावना नभएको होइन । संसदको निर्वाचन सकिएर सरकार गठन गर्नुअघिको प्रसंगबारे श्रीभद्र शर्मा लेख्नुहुन्छ, “यसबीच राजाले तीन पटक सुवर्णलाई भेटी सरकार बनाउनेबारे सोधिसकेका थिए ।

उनी सुवर्णसँग भन्थे, “तिमी नै प्रधानमन्त्री भईदिए हुन्थ्यो भन्ने मेरो इच्छा हो, के भन्छौ ?” सुवर्ण राजालाई भन्थे, “सरकार, कांग्रेसका नेता बीपी हुन् । बीपीलाई नै बक्से राम्रो हुनेछ”(शर्मा, ‘बीपी सँगका केही स्मरण’ पृ. ३७) । तर ०१६ बैशाख २१ गते कांग्रेस नेता सुबर्णकै निवासस्थान (ललितानिवास) मा कांग्रेसका मूर्धन्य नेताहरू र नव निर्वाचित सांसदहरूको पहिलो संसदीय बैठक सम्पन्न भयो । बजार हल्ला र भ्रमहरूलाई चिर्दै नेता सुवर्ण शम्शेरकै प्रस्तावमा बीपीलाई संसदीय दलको नेतामा निर्वाचित गरियो र सुवर्ण उपनेतामा निर्विरोध निर्वाचित हुनुभयो । सुवर्णजीले पार्टी एकताको लागि बजार हल्ला र विवादको आगोमा यसरी पानी खन्याईदिनु भएको थियो ।

बीपी पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बन्नु भएपछि सरोजप्रसाद कोइरालालाई पनि कुनै मन्त्रालय लिएर क्याबिनेटमा बसी सहयोग गर्न आग्रह गर्दा उहाँले “मलाई पार्टीतिरको जिम्मेवारी दिनु, काम देखाउन बड्ता रहर गर्नेहरूलाई मौका दिनुहोस्….” भन्नुभएको पाईन्छ ।

२०१५ साल जेठमा चुनाबी सरकार गठन हुनुअघि राजा महेन्द्रले त्यस्तो सरकारको नेतृत्व बीपीलाई गर्न प्रस्ताव गरेका थिए । तर बीपीले आफू पार्टी सभापति भएकोले पार्टी संगठन र चुनावतिर लाग्ने । चुनावी सरकारको नेतृत्व आफ्ना साथी सुवर्ण शम्शेरलाई दिनआग्रह गरेपछि राजा महेन्द्रले सुवर्णको अध्यक्षतामा ६ सदस्यीय सर्वदलीय चुनावी सरकार गठन भएको बीपीले आत्मवृत्तान्त (पृ. २००) मा उल्लेख गर्नुभएको छ ।

२००८ सालमा राणा–कांग्रेस संयुक्त मन्त्रिमण्डल भंग भएपछि राजा त्रिभुवनको इच्छा सुवर्ण शम्शेरलाई प्रधानमन्त्री बनाउने थियो । तर सुवर्ण शम्शेरले तत्कालीन कांग्रेस सभापति मातृका प्रसाद कोइरालालाई बनाउन सिफारिश गर्नुभएको कुरा सुवर्णजीलाई उद्धृत गर्दै राजनीतिज्ञ सुन्दरराज चालिसेले उल्लेख गर्नुभएको छ, “….सरकार ! जनताको छोरा, नेपाली कांग्रेसका सभापति र क्रान्तिका डिक्टेटर मातृकाप्रसाद कोइरालालाई नै प्रधानमन्त्रीको पद सुम्पिबक्सनु पर्दछ । मेरा काका श्री ३ मोहनशम्शेरलाई हटाई मैले प्रधानमन्त्री खानु यत्तिका लागि मैले मन, तन, धनलगाई बदलाको भावनाले गरेको ठहरिने छ ।….मलाई सुहाएन, क्षमापाऊँ !”(चालिसे, ‘सुवर्ण शम्शेरको गौरवपूर्ण जीवन–यात्रा’शीर्षकमा ‘अनुभूति र दृष्टि’ पृ. ३०, २०७६)

नेपाली कांग्रेस यस्तो उदाहरणीय परम्परा र संस्कारमा विकसित भएर आएको राष्ट्रिय राजनीतिको निर्णायक पार्टी हो । पदको निम्ति वैमनश्यता, द्वन्द्व र फुट कांग्रेसको आदर्श वा संस्कार होइन । एउटा कांग्रेसको पराजयमा अर्को ‘कांग्रेस’ को विजय वा खुशीयाली, अथवा एउटा कांग्रेसको अवशानमा अर्को कांग्रेसले आफ्नो सान र जीवन देख्ने प्रवृत्ति कांग्रेसको चरित्र हुनै सक्दैन भन्ने जीवन्त सन्देश उपरोक्त उदाहरणले दिएका छन् । यो संस्कारको पुनस्र्थापना आजको आवश्यकता भएको छ ।

(नेपाली कांग्रेसका जनप्रिय नेता के.सी. को यो आलेख, ५०० पृष्ठभन्दा बढीको आकारमा हालै मात्र प्रकाशित भएर बजारमा गएको उहाँद्वारा लिखित अनुसन्धानात्मक पुस्तक ‘नेपाली कांग्रेसको संक्षिप्त इतिहास’ को एक अध्याय हो–सं.।)