इतिहास र बाह्य आलोकमा राष्ट्रिय मेलमिलाप तथा एकता दिवस

सम्पादकीय

पुस १६ गते राष्ट्रिय मेलमिलाप दिवसलाई सम्झिँदा राष्ट्रिय राजनीतिमा पुस महिनालाई दूरगामी प्रभाव पार्ने असाधारण घटनाहरूको सँगालोका रुपमा सम्झिइन्छ । राष्ट्रिय एकताको प्रेरणा दिने राष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहको जन्मजयन्ती पुस महिनामै (२७ गते) पर्दछ । पुस १ गते राजा महेन्द्रले चलाएको देशघाती कदम, पुस २२ गते सम्पूर्ण पार्टीहरूमाथिको प्रतिबन्ध मुलुकको इतिहासमा कालो अध्यायका रुपमा अंकित छ । परन्तु, मेलमिलाप दिवसले पुस १ र २२ गतेका ती क्रुरतम घटनालाई बिर्साउन सक्दैन ।

नेता सुवर्ण शम्शेर लगायत नेपाली तथा भारतीय शुभेच्छुकहरूको देश नफर्किने सल्लाह, देशभरिका पञ्चहरूको फाँसीको माग, ज्यानमाथिको खतरा र अनेकौ मुद्दाका बावजूद, २०३३ साल पुस १६ गते जननायक बीपी कोइरालाले मुलुकको अस्तित्व खतरामा परेको ठहराएर, सशस्त्र क्रान्तिलाई स्थगित गरी खल्तीमा मेलमिलाप तथा लोकतन्त्रको रोडम्याप र मनमा ठूलो साहस बोकेर जोखिमलाई टेक्दै स्वदेश फर्किनुभएको हो । त्यसैले उक्त दिनलाई इतिहासले स्वर्णाक्षरले लेखेको छ । ४५ वर्ष अगाडि स्वदेश आगमन भएपछि उहाँँले दिनुभएको ‘देशवासीका नाउँमा अपील’ ले आजको सन्दर्भलाई पनि सटीक संवोधन गर्दछ—“आज देशमा स्वार्थपरायणता, साम्प्रदायिकता, व्यक्तिवादी मनोवृत्ति र विदेशपट्टी आमुख हुने प्रवृत्तिको बोलवाला छ । यस्तो परिस्थितिमा सबभन्दा पहिले राष्ट्रियताको हत्या हुन्छ …….।”

हामीले केबल राष्ट्रियताको मात्र चर्चा गर्यौँ भने १६ वर्षदेखि चल्दै आएको खोक्रो राष्ट्रियताको नारावाजीमा पुग्छौँ र अधिनायकवादको पक्षधर हुनपुग्छौँ । यस्तो खोक्रो राष्ट्रियताले देशवासीमा राष्ट्रको रक्षा गर्ने आन्तरिक मनोबल पैदा गर्न सक्दैन ।…..” मेलमिलाप दिवसको सो अपीलले आजको परिस्थितिलाई झन् प्रभावकारी रुपमा सम्वोधन गरेको छ ।

परिस्थितिको चित्रण र समस्याको स्वरूप उल्लेख मात्र होइन, सो अपीलमा बीपीले राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रका पक्षधर सबैलाई पथप्रदर्शन गर्नुभएको छ, “…..हामीले प्रजातन्त्र प्राप्तीमा मात्र जोड दियौँ भने राष्ट्रिय सङ्कटको निवारणमा हाम्रो योगदान रहँदैन ।……यस्तो एकपक्षीय कार्यले हामी विदेशीहरूको चालमा पर्ने अवस्थामा पनि रहन्छौँ । त्यस्तै हामीले केबल राष्ट्रियताको मात्र चर्चा गर्यौँ भने १६ वर्षदेखि चल्दै आएको खोक्रो राष्ट्रियताको नारावाजीमा पुग्छौँ र अधिनायकवादको पक्षधर हुनपुग्छौँ । यस्तो खोक्रो राष्ट्रियताले देशवासीमा राष्ट्रको रक्षा गर्ने आन्तरिक मनोबल पैदा गर्न सक्दैन ।…..” मेलमिलाप दिवसको सो अपीलले आजको परिस्थितिलाई झन् प्रभावकारी रुपमा सम्वोधन गरेको छ ।

इतिहासकै अध्याय हो, बीपी, गणेशमानजी लगायत हजारौँ कार्यकर्ताहरू निर्वासन र देशभित्र जेलमा रहे पनि पञ्चायतको शासकीय तहमा अमनचैन थिएन । पञ्चायतको तर्फबाट दिनहुँ आउने घृणा र भत्र्सनाका वक्तब्यहरू त्यही असुरक्षाबोध, हतास र आत्मनासको प्रतिबिम्ब थियो । अर्को ध्यान दिनलायक कुरा, गणेशमानजीले मेलमिलाप नीतिको पक्षमा पूर्ण सकारात्मक भए पनि यसबारे कहिल्यै वकालत गर्नुभएन, “मेलमिलापको नाममा नेपाल जानु आत्महत्या हो, निर्वासनमा बसिरहनु मन्दविष पिउनु हो ।”

बीपीको उक्त कदम कसैको लहैलहै वा बहकाउको लहडी खेल थिएन, तत्कालीन विश्व परिस्थितिको गहन विश्लेषणबाट प्राप्त अकाट्य निष्कर्षमा आधारित थियो । सन् ७० को दशक, समकालीन विश्वमा शीतयुद्ध पराकाष्ठामा पुगेको र विकासोन्मुख मुलुकहरूका लागि आफ्नो अस्मिता जोगाउने ठूलो चुनौती थियो । नेपालको शान्तिक्षेत्र प्रस्ताव त्यसैको एक कडी थियो ।

पञ्चायत प्रवेश गरेका कांग्रेसको पूर्वमहामन्त्री स्व. श्रीभद्र शर्माको एकदिन राजा वीरेन्द्रसँगको भेटमा, ‘फाँसीको नारा र वक्तब्यले पञ्चायतलाई नै बदनाम गरिरहेको छ सरकार, यो बन्द गर्नु आवश्यक छ’ भनेपछि राजा वीरेन्द्रले ‘तिम्रो कुरा बेठीक छैन, उनीहरू (वीपी, गणेशमानजी) मेलमिलापको प्रस्ताव बोकेर स्वदेश आएका छन् । त्यसले नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषित गरियोस् भन्ने हाम्रो प्रस्तावलाई रिजल्ट ओरिएन्टेड (परिणाममुखी) तरिकाले सहयोग पुर्याएको छ…..’ भनेको कुरा स्मरणीय छ ।

बाँग्लादेशको उदय, सिक्किमको बिलय, अफगानिस्तानमा तत्कालीन सोभियत संघको ब्युह रचनामा सत्तापलट, गृहयुद्ध र सोभियत सेनाको उपस्थिति, थाईल्याण्डमा सेनाद्वारा सत्ता हत्याउने काम, इरानमा राजतन्त्र विरुद्ध दिनदिनै ब्यापक हुँदैगएको विद्रोह र कलह, इथियोपियामा सोभियत पृष्ठपोषणमा एमान एन्दम र मङ्गेत्सु हाईली मरियमद्वारा सत्तापलट, नाईजिरियामा कम्युनिस्टद्वारा बितण्डा र सत्तापलट, साईप्रसमा टर्कीको पक्षपोषणमा द्वन्द्व र कलह, पोर्चुगालमा वामपन्थीहरूद्वारा सैनिक विद्रोह जस्ता घटनाले मानचित्रबाट कयौँ विकासोन्मुख मुलुकहरू हराउने खतरा बढिरहेको थियो भने भारतमा लोकतन्त्रलाई निलम्बनमा राखेर संकटकालीन स्थितिको घोषणा गर्नुका साथै संविधानका महत्वपूर्ण जनअधिकारहरू निलम्बित गरिएको अवस्था थियो ।

भियतनाम युद्धको उत्कर्षकालमा कम्युनिस्ट दबदबाबाट बच्नका लागि एशिया–प्रशान्त क्षेत्रका १० वटा ‘त्रसित मुलुकहरू’ ले आसियान सङ्गगठन नै स्थापना गरे र ‘मित्रता र सहयोग सम्बन्धी सन्धी’ गरे । १९६५–६६ मा इन्डोनेशियामा भएको कम्यनिस्ट विद्रोह, सत्तामा गोप्य घुसपैठबारे चर्चित ‘एडित फर्मूला’ र नरसंहार, हेक्का राख्नलायक असाधारण त्रासदी थियो, जसलाई बीपीले मेलमिलाप नीतिको सन्दर्भमा मार्गदर्शक व्याख्या गर्नुभएको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगन ‘लोकतन्त्रका लागि शान्त रहन (Lie low) र राष्ट्रियताको झण्डा उच्च राख्न’ विकासोन्मुख मुलुकहरूलाई आह्वान गरिरहेका थिए । यसको बहानामा धेरै तानाशाहले सत्तामा नाजायज मौका पाए । त्यो सारा विश्व परिस्थितिको निष्कर्षमा बीपीलाई लोकतन्त्रको सशस्त्र संघर्ष जारी राख्दा विदेशीको चालबाजीमा फस्ने खतरा बुझेर उपयुक्त लागेन ।

पार्टीहरूले आज अपनाएको चियापान संस्कृति कांग्रेसले मेलमिलापको ब्यवहारका लागि शुरू गरेको थियो । कालान्तरमा त्यसलाई गणेशमानजी, किसुनजी, गिरिजाबाबु, सुशीलजीले निरन्तरता दिनुभयो । कम्युनिस्ट पार्टीतिर मनमोहन अधिकारीजीले शुभारम्भ गरेको त्यो चलन त्यसपछिका अन्य नेताहरूले पनि अपनाउँदै माओवादीसम्म पुग्यो ।

तत्कालीन राजदरबार समकालीन राजनीतिमा नरम र गरम धार परिचालन गर्दथ्यो । एकथरि पञ्चहरू मेचीदेखि महाकालीसम्म ‘बीपीलाई फाँसी दे’ जस्ता नारा घन्काउँथे । रेडियोले दिनहूँ यस्तै वक्तब्य फुक्दथ्यो । अर्कातिर कांग्रेस पार्टी र प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको पृष्ठभूमिबाट आएका ‘उदारवादी पञ्च’ सँग त्यही अनुरुपको ब्यवहार अपनाउँथ्यो । पञ्चायत प्रवेश गरेका कांग्रेसको पूर्वमहामन्त्री स्व. श्रीभद्र शर्माको एकदिन राजा वीरेन्द्रसँगको भेटमा, ‘फाँसीको नारा र वक्तब्यले पञ्चायतलाई नै बदनाम गरिरहेको छ सरकार, यो बन्द गर्नु आवश्यक छ’ भनेपछि राजा वीरेन्द्रले ‘तिम्रो कुरा बेठीक छैन, उनीहरू (वीपी, गणेशमानजी) मेलमिलापको प्रस्ताव बोकेर स्वदेश आएका छन् । त्यसले नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषित गरियोस् भन्ने हाम्रो प्रस्तावलाई रिजल्ट ओरिएन्टेड (परिणाममुखी) तरिकाले सहयोग पुर्याएको छ…..’ भनेको कुरा स्मरणीय छ ।

धेरै वर्षको र धेरैजनाको अनवरत प्रयत्न लागेको परिणामस्वरुप २०३३ पुस १६ को विन्दुमा राष्ट्रिय राजनीति, खासगरी लोकतान्त्रिक आन्दोलन कोशेढुङ्गाको रुपमा आइपुगेको हो । ‘प्रजातन्त्रवादी शक्ति र राजशक्तिका बीच मेलजोलको वातावरण निर्माण गर्न’ कांग्रेसका नेता सूर्यप्रसाद उपाध्याय (सूर्याबाबु) ले निरन्तर प्रयत्नहरू लगाइरहनु भयो । उहाँकै पहलमा, बीपी, गणेशमानजी सुन्दरीजलमा बन्दी हुँदा पनि राजाले सुवर्णजीसँग भेटघाट गरी मेलमिलापको वातावरण बनाउन पहल गर्नुभएको थियो ।

यस रणनीतिले राष्ट्रियताको नाममा खोक्रो राष्ट्रवाद बोकेको पञ्चायतसमक्ष आत्मसमर्पण गर्ने होइन र प्रजातन्त्रको नाममा ‘विदेशी चालमा पर्ने’ जोखिमबाट बच्नुपर्ने त्यति नै आवश्यक छ भन्ने मार्गदर्शन गरेको थियो । पछिल्लो जनआन्दोलन पछि शान्ति प्रक्रियालाई टुङ्गोमा पुर्याउने र संविधान निर्माण गर्ने प्रयोजनमा पनि मेलमिलापको सूत्र कांग्रेसले अपनायो ।

एकातिर कांग्रेसलाई ‘अराष्ट्रिय तत्व’ भन्ने, अर्कातिर कम्युनिस्टले ‘मूख्य वर्गशत्रु’ का रुपमा आधिकारिक दस्तावेजमै उल्लेख गर्नु प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका लागि कुनै गुन्जाइश नहुँदा कांग्रेसले मेलमिलापको रणनीति अपनाएर आफ्ना लागि देशभित्र मर्यादित स्थान (स्पेश) बनायो । पानी बाराबारको शत्रुतापूर्ण वातावरणमा रहेका प्रजातन्त्रवादी राष्ट्रिय शक्ति र राजाको नेतृत्व मान्ने शक्तिका बीच हेलमेलका अनेकौँ अभ्यास र परम्पराको प्रारम्भ भयो । पार्टीहरूले आज अपनाएको चियापान संस्कृति कांग्रेसले मेलमिलापको ब्यवहारका लागि शुरू गरेको थियो । कालान्तरमा त्यसलाई गणेशमानजी, किसुनजी, गिरिजाबाबु, सुशीलजीले निरन्तरता दिनुभयो । कम्युनिस्ट पार्टीतिर मनमोहन अधिकारीजीले शुभारम्भ गरेको त्यो चलन त्यसपछिका अन्य नेताहरूले पनि अपनाउँदै माओवादीसम्म पुग्यो ।

मेलमिलापको संस्कृति राष्ट्रियतालाई ध्यान र महत्व दिने सवालमा तत्कालीन परिस्थितिमा अपनाइएको दूरगामी लोकतान्त्रिक रणनीतिको कदम थियो । तर यस रणनीतिले राष्ट्रियताको नाममा खोक्रो राष्ट्रवाद बोकेको पञ्चायतसमक्ष आत्मसमर्पण गर्ने होइन र प्रजातन्त्रको नाममा ‘विदेशी चालमा पर्ने’ जोखिमबाट बच्नुपर्ने त्यति नै आवश्यक छ भन्ने मार्गदर्शन गरेको थियो । पछिल्लो जनआन्दोलन पछि शान्ति प्रक्रियालाई टुङ्गोमा पुर्याउने र संविधान निर्माण गर्ने प्रयोजनमा पनि मेलमिलापको सूत्र कांग्रेसले अपनायो ।

यो दिवसलाई बिरालो बाँधेर श्राद्ध गरेजस्तो ‘बीपीको मेलमिलाप नीति आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ’ भन्ने ओठेभक्तिको थेगो–रटान गर्ने, तर बीपीको सपना साकार पार्छौं भन्न कोही तत्पर नहुने, वर्तमानको कर्मकाण्डी वा पाखण्डी रूपमा मनाउनु हुँदैन । यो फगत भाषण गर्ने, औपचारिक कार्यक्रमका रूपमा झारा टार्ने बन्न दिनु हुँदैन । राष्ट्रिय स्वाभिमानको रक्षाका लागि प्रजातन्त्रवादी शक्ति लगाउने रणनीतिक कदमबाट पैदा भएको यो नीतिलाई राजनीतिक संस्कारको रुपमा निरन्तरता दिँदै प्रेरणाको रुपमा जनस्तरसम्म विकसित गर्नुपर्छ । मेलमिलाप दिवसले हामीलाई आज फेरि बीपीले उक्त दिन दिनुभएको ऐतिहासिक वक्तब्यको मूलपाठ पढ्न घच्घच्याउँदैछ । नयाँ पुस्ताले पनि राष्ट्रिय मेलमिलापको अर्थ, महत्व र यसको पृष्ठभूमि जान्नुपर्दछ ।