नदी नियन्त्रणको प्रयासमा स्थानीयवासी

♦ राजु विश्वकर्मा

५ माघ, जनकपुर । जब आकाशमा कालो बादल लाग्छ, अनि जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका– १८ महुवा भोइलका रामजनम महराको परिवारमा चिन्ता थपिन्छ । आकाशमा कालो बादल लागेपछि वर्षा हुन्छ र वर्षा भएसँगै स्थानीय जलाद खोलामा आउने बाढीले घर नै डुबानमा पर्ने गरेका कारण आकाशमा कालो बादल लाग्ने वित्तिकै महराको परिवारमा चिन्ता थपिने गरेको छ ।

‘‘अघिल्लो वर्षको साउन र भदौमा जलाद नदीमा आएको बाढी गाउँ पस्दाँ घर नै डुबानमा प¥यो”, महराले भने,‘‘बाढीले पूरै बस्ती नै जलमग्न भयो, हामी गाउँ नजिकैको विद्यालयमा एक सातासम्म गुजारा ग¥यौ ।” अहिले पनि त्यो दिन सम्झेर झसङ्ग हुने गरेको उनको भनाइ छ ।

‘‘दुई वर्षअघि पनि यस्तै बाढी पसेर गाउँ नै डुबानमा परेको थियो”, महराले अगाडि भने,‘‘त्यति खेरत बाढीले त्यति क्षति गरेको थिएन्, तर गएको साउन र भदौ महिनामा आएको बाढीले बस्तीमा ठूलै क्षति पु¥यायो ।” बाढीले करिब एक दर्जन भन्दा बढी व्यक्तिको फुसको घर भत्काएको र धेरैको अन्नपातसमेत बगाएर लगेको उनले सुनाए ।

जलाद खोलामा आएको बाढीका कारण हेर्दाहेर्दै आफ्नो खेतीयोग्य करिब ५ कठ्ठा जति जग्गा बगरमा परिणत भएको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका– १८ महुवा भोइलकै गणेश मण्डलले बताए । ‘‘नदीमा आएको बाढी गाउँतिर पस्यो”, मण्डलले भने,‘‘ बाढी मेरै खेततिरबाट पसेको रहेछ्, रोपाइँ गरेको धान बगाएर लग्यो सँगै खेतीयोग्य जग्गा बगरमै परिणत भयो ।” मलिलो माटो भएको खेत अहिले बालुवा भरिए बगर बनेको उनको गुनासो छ ।

बस्ती नजिकैबाट बग्दै गरेको नदीका कारण महरा र मण्डललाई मात्र होइन्, जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका–१८ को महुवा भोइल, वडा नम्बर १७ को ओसराहा, कनकदही, औरही गाउँपालिकाको पुरन्दहिया, देउरीलगायतका एक दर्जन भन्दा बढी गाउँका स्थानीयवासी समस्यामा परेका छन् । सो नदीको बाढीले वर्सेनि उपद्रो मच्चाउँदै आए पनि नियन्त्रणको ठोस् उपाय नहुँदा एक दर्जन गाउँ जोखिम रहेको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका–१८ का वडाध्यक्ष रामशङ्कर पासवानले बताए ।

‘‘नदीमा बालुवा भरेर स्तरमाथि आइसकेको छ, जसका कारण थोरै वर्षामा पनि बाढी गाउँतिर पस्ने गरेको छ”, वडाअध्यक्ष पासवानले भने,‘‘ बस्तीलाई सुरक्षित बनाउन कि त नदीबाट बालुवा झिक्नुप¥यो कित अग्लो बाँध बनाएर धार बनाउनुप¥यो ।” ती कार्य गर्नका लागि ठूलो बजेट आवश्यक पर्छ, वडास्तरीय बजेटबाट नभ्याउने भएर अन्यत्र पहल गरिरहेको वडाअध्यक्ष पासवानको कथन छ ।

“हामीसँग वडास्तरीय बजेट कम हुन्छ, तर नदी नियन्त्रणका लागि ठूलो बजेट आवश्यक पर्छ”, वडाध्यक्ष पासवानले भन्नुभयो,‘‘त्यही भएर हामी जलाद नदी नियन्त्रणसम्बन्धी पञ्चवर्षीय योजना तयार पारेर जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका, कमला नदी नियन्त्रण कार्यालयसहितका विभिन्न निकायसँग समन्वय गरिरहेका छौं ।”

धेरै ठाउँबाट नदी नियन्त्रणका लागि आश्वासनसमेत पाएकाले अवको वर्षायामसम्ममा डुबानको समस्या समाधान हुन्छ कि भन्ने विश्वास रहेको उनको भनाइ छ । बाढीपहिरोलगायत जलवायुु परिवर्तन र त्यसबाट सृजित विपद्बाट वर्सेनि प्रभावित सो क्षेत्रका स्थानीयवासीलाई लक्षित गरी विपद् तथा जलवायु परिवर्तन उत्थानशीलता कार्यक्रमसमेत सुरु गरिएको छ ।

वर्सेनि वर्षायामका बेला बाढी, सुख्खायाममा आगलागी र शीतलहरको समय कठ्याङग्रिनु पर्ने विपद्बाट सो वडाका स्थानीयवासी प्रभावित रहेको पाइएपछि विपद् तथा जलवायु परिवर्तन उत्थानशील कार्यक्रम सुरु गरिएको समावेशी उत्थानशीलता र जवाफदेहिता प्रवद्र्धनका लागि युवा सञ्जाल सुदृढीकरण ९प्रयास० परियोजनाका परियोजना संयोजक जागेश्वर यादवले बताए।

नेपाल युवा संस्था सञ्जाल ९आयोन० द्वारा सञ्चालित सो परियोजना अन्तर्गत पहिलोे चरणमा जलवायु र विपद्सम्बन्धी विज्ञबाट वडास्तरीय सरोकारबालालाई प्रशिक्षण दिएर सम्बन्धीत वडास्तरमा देखिएका विपद्को विश्लेषण गर्ने र त्यही विश्लेषणको आधारमा योजना तयार पार्ने गरेको परियोजना संयोजक यादवले बताए ।

‘‘वडा, रेडक्रस, राजनीतिक दलका प्रतिनिधि, बुद्धिजीवी, नागरिक समाजलगायत वडास्तरीय सरोकारबालासँग अन्तक्रिया गर्ने गरेका छौं”, संयोजक यादवले भने,‘‘जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न विपद् न्यूनीकरण कसरी गर्ने ? कति बजेट लाग्ने ? कुन कुन निकायमा पहल गर्न सकिन्छ ? ती विषय वस्तु समेटेर योजना तयार गर्ने गरेका छौं ।”

वडास्तरमा तयार भएका योजना कार्यान्वयनमा लैजान सम्बन्धित निकायसँग निरन्तर पहल गर्न सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको उनको कथन छ । “विपद् कसैलाई सोधेर आउँदैन्”,संयोजक यादवले भने, ‘‘त्यही भएर जलवायु परिवर्तनमा उत्पन्न भएका विपद्बाट जोगाउन जनकपुरधाम नगरपालिकासहित बाढी प्रभावित, कटान प्रभावित स्थानमा यो परियोजना सञ्चालन गरेका छौं ।” यो परियोजनाले स्थानीयवासीलाई जलवायु परिवर्तनपछि उत्पन्न विपद्बाट जोगाउन मद्दत पुगिरहेको उनको भनाइ छ ।