जलवायु परिवर्तनको संकटबाट पृथ्वीमा असर

हिन्दूशास्त्र वा दर्शनले ब्रम्हाण्ड बुझेको छ । पृथ्वी, पञ्चतत्व, प्रकृति, सूर्य, अन्तरिक्ष, वायु, ग्रह, समुद्र, हिमालय, वृक्ष, सारा प्राणीबीच सहअस्तित्व, आदिको गहिरो महत्वबारे हिन्दू धर्मशास्त्रमा वैज्ञानिक विवरण तथा परिभाषा प्रशस्त उल्लेख छ ।

बेदमा पृथ्वी र विभिन्न लोकका बीचको सम्बन्धहरूको वर्णन छ । होम तथा यज्ञ आदिको अनुष्ठानद्वारा वातावरणीय सन्तुलन आदि बारे विस्तृत रुपमा उल्लेख छ । त्यसैले धार्मिक अनुष्ठानको अन्त्यमा सिङ्गो प्रकृतिको सन्तुलनको लागि शान्ति वाचन गरिन्छ–

ॐ द्यौः शान्ति रन्तरिक्षँ शान्तिः,
पृथ्वी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः ।
वनस्पतयः शान्तिर्विश्वे देवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः,
सर्वँ शान्तिः, शान्तिरेव शान्तिः, सा मा शान्तिरेधि ।।
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।।

तर आज पृथ्वी रोगी हुँदै गएको छ । पृथ्वीलाई शान्ति र सुविस्ता छैन । पृथ्वीको जलबैंक भनिएका हिम महाद्विप– पृथ्वीका उत्तरी र दक्षिणी ध्रुवमा हजारौं शताब्दीदेखि थुप्रिएर रहेका हिउँ र हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् जसले तल्लो तटीय क्षेत्रमा बाढीको खतरा हुन्छ । मानिसका गतिविधिले प्रकृतिलाई गम्भीर धक्का पुर्याउँदै कार्बन डाईअक्साइड वायुको उत्सर्जन बढेको कारण पृथ्वीको तापक्रम बढेर अनेकौं उथलपुथलकारी समस्या देखापर्न थालेका छन् ।

वायुमण्डलमा एउटा ग्रीनहाउस ग्यास कार्बन डाईअक्साइडको मात्रा उन्नाइसौँ शताब्दीयता ५० प्रतिशतले र गत दुई दशकमा १२ प्रतिशतले बढेको छ । उद्योग तथा यातायातमा खनिज तेल, ग्यास र कोइला उपभोग बढाउँदै गएपछि पृथ्वीको तापक्रम १.२ डिग्री सेल्सिअसको दरमा तात्न थालेको छ । १.५ डिग्री सेल्सिअससम्मको तापमान वृद्धि पृथ्वीका लागि सुरक्षित हुने वैज्ञानिकहरूको ठहर छ ।

खनिज इन्धनको उपभोग अनियन्त्रित दरले बढाउँदै जाँदा र हरित गृह (ग्रीन हाउस) बाट कार्बन डाईअक्साईड उत्सर्जन हुने प्रभावस्वरुप सूर्यबाट वर्षिने ताप बिसर्जन हुनबाट पृथ्वीमै रोकिन्छ । मौसमी विसमता र हिउँ तिब्र पग्लिनु त्यसका केही असरहरू हुन् । जलवायु परिवर्तनले प्रकृतिले दिएका सबै आपूर्तिमा गडबढ, असन्तुलन, अल्पता, लोप, मौसमी प्रकोप आदि अनेकौं उथलपुथल देखापर्छन् ।

समुद्री सतह बढ्न जाँदा हालका तटीय क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्नै नसकिने हुन पुग्छ । हिमालय पग्लिने, हिमताल फुट्ने, समुद्रमा पानीको सतह बढेर टापुहरू पानीमा पुरिने, आँधी, अतिवृष्टि, खडेरी, डडेलो, अचाक्ली गर्मी वा जाडो आदि अनेकौं प्रतिकूल घटनाचक्र आईलाग्छन्, जसमा मानिसलाई मात्र होइन समस्त प्राणी मात्रलाई बाँच्न गाह्रो हुनथाल्छ । कतिपय वैज्ञानिकहरूको विश्लेषणमा २१ औं शताब्दीको अन्त्यसम्ममा पृथ्वीको तापक्रम ३ डिग्री सेल्सिअससम्म बढ्न सक्छ ।

जलवायु संकटको अवस्थामा गरिब देश र त्यहाँका निवासीहरूमा झन् गम्भीर समस्या उत्पन्न हुन्छन् । साइबेरियाजस्ता स्थायी बरफ हुने स्थानका हिउँ पग्लँदा त्यहाँबाट मिथेन ग्यास निस्कन्छ जसले जलवायु परिवर्तनलाई अझ खराब बनाउँछ भन्छ बीबीसी । पहिले दबिएर गएका महामारी संवाहक भाईरसहरू पृथ्वीको तापमान बृद्धि (ग्लोबल वार्मिङ्) सँगै ब्युँतिने खतरा बढेको र यस्ता ६ हजार भाईरसहरू ग्लोबल वार्मिङ् बढ्दैजाँदा बिउँतिने खतरालाई औंल्याउन थालेका छन् वैज्ञानिकहरू । हिउँ पग्लिँदै गएपछि हिमाली (ध्रुवीय) भालुहरू र कतिपय नदीका माछाहरू पानी तात्ने अवस्थाले गर्दा लोप हुने अवस्थामा पुग्नेछन् ।

नेपाल र हिमालय वरिपरिका मुलुकहरू जलवायु संकटका गम्भीर परिणाम र प्रभावबाट क्रमशः आक्रान्त हुँदै गएका छन् । हिमालय क्षेत्रलाई जलवायु संकटबाट १७ प्रतिशत घातक असर गरेको वैज्ञानिक विश्लेषण छ । भारत र चीनका औद्योगिक अभियानले गर्दा हिमालयको हिउँमा कार्बनका कालाकाला कण देखापर्न थालेका छन् ।

बेलायतजस्ता देशमा अतिवृष्टि र बाढी, समुद्र सतहको हाराहारीमा रहेका टापुहरू पानीको सतह बढ्न जाँदा हराउने, अफ्रिकी देशहरूमा खडेरी र खाद्य अभावको चपेटामा पर्ने, उत्तर अमेरिकामा खडेरीको खतरा, अन्यत्र अतिवृष्टि र विनासकारी आँधी, अस्ट्रेलियामा चर्को गर्मी र खडेरी जलवायु परिवर्तनका संकटबाट उत्पन्न सबभन्दा गम्भीर नतिजा हो ।

यो शताब्दीको मध्य (सन् १९५०) सम्म कार्बन उत्सर्जन शून्यमा पु¥याउने प्रतिबद्धता सार्थक बनाउन सबै देशहरूलाई आह्वान गरिएको छ । यो भनेको कार्बन उत्सर्जन र विसर्जनको मात्रा बराबर पार्ने हो, जसको लागि वृक्षरोपण एउटा प्रभावकारी उपाय हो । यसका लागि रुखहरू रोप्न सकिन्छ । एशियाको ‘जलवायु राजधानी’ भनिने हिमालय प्रणालीभित्र अवस्थित नेपालमा जलवायु तथा हिमालय मामिला मन्त्रालयको स्थापना जरुरी रहेको तर यतातिर आजसम्म किन वास्ता गरिएन ? वैज्ञानिकहरूले यस्ता प्रश्न राख्न थालेका छन् । (बीबीसीका रिपोर्टहरूमा आधारित)