कांग्रेसको पछिल्लो दशा र दिशा

२८ माघ, काठमाडौं । नेपाली कांग्रेसको गतिविधि हिजोआज केही देखिन्न । कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री भएको सरकारले स्थानीय तहको निर्वाचन तिथि आगामी २०७९ बैशाख ३० गते एकै चरणमा गर्ने घोषणा गरेपछि कांग्रेसको नवगठित कार्यसम्पादन समितिको पहिलो बैठक विहिबार बस्यो । आसन्न स्थानीय तहको निर्वाचनमा पार्टीको भूमिका र रणनीतिका साथै एमसीसीलाई पारित गर्ने दिशामा सहभागीहरूले आफ्ना धारणा राखे । यो आलेख तयार पार्दासम्म पनि कांग्रेसको वैठक जारी छ ।

२०७४ को निर्वाचनपछि स्थानीय तहमा नेपाली कांग्रेसका मेयर/अध्यक्ष २६६ जना, उपमेयर/उपाध्यक्ष २२३ वडाध्यक्ष २२८६, वार्ड सदस्य ८६७९ कार्यरत छन् । नेपाल लोकतान्त्रिक फोरम कांग्रेसमा विलय भएपछि कांग्रेसको संख्यामा फोरमका मेयर/अध्यक्ष ९ जना उपमेयर/उपाध्यक्ष ८ जना, वडाध्यक्ष ८८ जना, वार्ड सदस्य ३५६ जना थपिएको देखिन्छ ।

कांग्रेसका एजेण्डा

स्थानीय निर्वाचनमा पार्टीको घोषणापत्र तयार गर्ने साथै स्थानीय र जिल्ला तहबाट एजेण्डा र प्रतिबद्धताबारे परामर्श बटुल्नुपर्छ । केन्द्रमा विज्ञ र बुद्धिजीवीहरू सम्मिलित परामर्श बैठक (Consultative Assembly) आयोजना गर्नुपर्ने हो । स्थानीय तहको २०७४ निर्वाचन परिणामबारे पार्टीको धारणाको आधारमा विगत ५ वर्षको समीक्षा निर्वाचनमा लहर ल्याउन जरुरी छ ।

यसका संस्थापक नेताहरूले नेतृत्व दिएको बेलामा कांग्रेसभित्र रामायणको आदर्श थियो । आज कांग्रेसमा महाभारत चरित्र चलखेल गरिरहेको छ । रामायणको आदर्शमा राज्यका निम्ति भाईहरू लडदै–लडदैनन्, तर महाभारतको चरित्रमा राज्यका निम्ति भाईहरू नलडी छोेड्दैनन् ।

खासगरी विगत ५ वर्षको अवधिमा भएका भ्रष्टाचार, अनियमितता, दण्डहिनता र कानुनले दोषी ठहराएको व्यक्तिलाई पार्टीले प्रश्रय दिएको व्यापक रोष व्यक्त भईरहेको छ । यस्तो जनगुनासो यथावत राखेर कांग्रेसको पक्षमा जनतामा उत्साह बढाउन सकिन्न । यस्तै घिसिपिटी तरिकाले पार्टीलाई घिसार्ने मात्र हो भने आशा नगरे हुन्छ कि जनतामा लहर उत्पन्न हुनेछैन ।

कांग्रेसले १६ जिल्लाहरूको अधिवेशन नै गर्न सकेको छैन । साथै भातृसंस्थाहरूको अधिवेशन हुन बाँकी छ । विभागहरूको गठन भएको छैन । सबै काम तदर्थवादी र बेढंगी तरिकाले गर्ने बानी लागिसकेको छ ।

गठबन्धनका आधारमा निर्वाचनमा जाने कार्य हरेक पटक कांग्रेसको लागि घाटामात्र सावित भएको छ । २०७४ को निर्वाचनमा ‘लोकतान्त्रिक गठबन्धन’ गर्ने हुँदा कमल थापाको राप्रपासँगको गठबन्धनले कांग्रेसलाई कति लाभ गरायो ? ०७४ को स्थानीय निर्वाचनको समीक्षा गर्नुपर्छ । कांग्रेस एक्लै निर्वाचनमा जाँदा के हानी छ ? आफू यकिन हुनुपर्छ ।

आजकल रामचन्द्र पौडेल कांग्रेसको वरिष्ठ नेताभन्दा बढी देउवाको हित रक्षक र तावेदार भएका छन् । हालै उनले स्थानीय निर्वाचनमा अन्य पार्टीसँग कांग्रेसले गठबन्धन गरेर भाग लिनुपर्छ भनी सार्वजनिक रुपमा व्यक्त गरे । यो देउवाको रुचि हो, तर कांग्रेसको लागि थप मन्दविष । गठबन्धनबारे निर्णय लिन स्थानीय तहको निर्वाचन अगावै सम्भवतः फागुनभित्रमा महासमितिको बैठक आयोजना हुनु अत्यन्त जरुरी छ ।

 ‘बिग्रे दोषादोष सप्रे खोसाखोस’ को चरित्र चलिरहेको छ । वैचारिक नयाँपन कतै देखिँदैन । यसलाई पार्टीको वैचारिक मृत्यु भनिन्छ, जहाँ आधारभूत वा अपरिवर्तनीय सिद्धान्त पनि स्खलित वा मुर्छित स्थितिमा पुगेको छ ।

नेपाली कांग्रेस २००३ सालमा स्थापित भएको हिसाबले यो वर्ष पार्टीको हिरक जयन्ती वर्ष पनि हो । यसलाई २००५ सालमा स्थापित भएको नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसको स्थापना २०८० सालसम्म पुर्याएर त्यस बीचमा पार्टी सुदृढीकरणका विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ । २०५३ सालमा गिरिजाप्रसाद कोइराला पार्टीको सभापति निर्वाचित भएपछि उनले नेपाली कांग्रेसको स्वर्णजयन्ती मनाउने घोषणा गरेका थिए । तर संवेदनशीलता, दायित्व, जिम्मेवारी जस्ता नेतृत्वको गुणको मृत्यु भईसकेका नेतामा पार्टीको बागडोर पर्नु नै कांग्रेसको अधोगति र बिडम्बना हो ।

नीतिगत रित्तोपन, संवेदनहिन नेतृत्व

कांग्रेसको वर्तमान नेतृत्वकर्ताहरूको वैचारिक पक्ष निराशलाग्दो, संवेदनहिन र आत्मनाश भएकोले शुभेच्छुकहरूबीचमै पार्टीप्रतिको उत्साह जगाउन नेतृत्वले सकेको छैन । उपलब्ध परिस्थितिमा पार्टीले कुन नीतिगत बाटो लिने ? लक्ष्य र रणनीति के हो ? यसबारे कुनै संवेदनशीलता देखिएको छैन । यसका संस्थापक नेताहरूले नेतृत्व दिएको बेलामा कांग्रेसभित्र रामायणको आदर्श थियो । आज कांग्रेसमा महाभारत चरित्र चलखेल गरिरहेको छ । रामायणको आदर्शमा राज्यका निम्ति भाईहरू लडदै–लडदैनन्, तर महाभारतको चरित्रमा राज्यका निम्ति भाईहरू नलडी छोेड्दैनन् ।

एजेण्डामा आधारित रचनात्मक राजनीति होइन, आफू बलियो हुनखोज्ने रस्साकस्सी, जुँगाको लडाईँ र अँध्यारा कुनामा गुप्त मन्त्रणा जस्ता हर्कत सही नेतृत्वको गुण होइन । कांग्रेसमा यही अवगुण हावी भएको नेतृत्वको दबदबा छ । ‘बिग्रे दोषादोष सप्रे खोसाखोस’ को चरित्र चलिरहेको छ । वैचारिक नयाँपन कतै देखिँदैन । यसलाई पार्टीको वैचारिक मृत्यु भनिन्छ, जहाँ आधारभूत वा अपरिवर्तनीय सिद्धान्त पनि स्खलित वा मुर्छित स्थितिमा पुगेको छ ।

२०६३ पछिको १५ वर्षको अवधिमा कांग्रेसको हैसियत स्खलित, निर्णयहिन र प्रतिरक्षात्मक हालतमा पुगेको छ । हालको अवस्था नेपाली कांग्रेसको प्रतिरक्षात्मक स्थितिको कालखण्ड हो । यस्तो बेलामा कांग्रेसका सबै पक्षका नेताहरूले जुँगाको लडाईँ र ठूलो भागको हानथाप गर्ने बेला होइन । घरमा आगो लागिरहेका बेला त्यस घरका दाजुभाईहरू मूल ओछ्यानमा को सुत्ने भन्ने सवालमा वितण्डा र विग्रह मच्चाउँछन् भने त्यस्ता कुनै दाजुभाईलाई जोरीपारीले बुद्धिमान मान्दैनन् । अहिले कांग्रेसभित्र यही अवस्था छ । यसो गर्दागर्दै पार्टी अर्को प्रजा परिषद नहोला भन्न सकिन्न । संसदभित्र पार्टीले मूख्य विपक्षी दलको सशक्त भूमिका खेल्न सक्दा मात्र जनतामा कांग्रेसको सान्दर्भिकता र औचित्य कायम रहिरहन्छ । आफैभित्रको कलह र विग्रहबाट बाहिर आउन नसकेको पार्टीप्रति जनभरोसा कायम रहन प्रायः असम्भव छ ।

‘लचिलो’ हुने नाममा कांग्रेसको आत्मसमर्पणवादी प्रवृत्ति र यथार्थवादी हुने नाममा पूर्व एमालेको ढुलमुले प्रवृत्तिका कमजोरीमा प्रचण्डजस्तो मौकापरस्त अपराधिक चरित्रले खेलेर अनुचित लाभ हासिल गरे । नतिजागत दोषले आज सभापति शेरबहादुर देउबालाई सताइरहेको छ ।

कांग्रेस ३० वर्षसम्म प्रतिबन्धित हुँदा पनि आफ्नो सैद्धान्तिक अडान र स्वाभिमानका आधारमा राष्ट्रिय शक्तिको रुपमै रह्यो । कांग्रेसका व्यक्त विचारले तत्कालीन राजनीतिक वृत्तमा महत्वपूर्ण हलचल ल्याउँथ्यो । प्रतिबन्धित भए पनि कांग्रेस के भन्छ भनेर अन्तरराष्ट्रिय जगतले महत्वका साथ सुन्ने गथ्र्यो । कांग्रेसलाई ‘एक नम्बर दुस्मन’ घोषणा गरेका कम्युनिस्ट घटकहरू पनि महत्वपूर्ण राजनीतिक मोडमा कांग्रेसकै मुख ताकेर त्यही तालमा आफ्नो चाल मिलाउँथे । गम्भीर कदमका लागि निर्णय लिनुपर्दा सबै पार्टी कांग्रेसकै प्राङ्गणमा भेला हुने गरेकै हुन् । दस्तावेजमा लेखिएका पार्टीका सिद्धान्त र नीति ब्यवहारमा अनुवाद भएकै हुन्थे । पार्टी नेतृत्वले कार्यकर्तामा वैचारिक नयाँपन खोज्ने गथ्र्यो । अध्ययनशील, विचारवान, नैतिकवान र जनप्रिय कार्यकर्ता नेतृत्वको प्रिय हुनेगथ्र्यो ।

वैचारिक विघटन

नेपाली कांग्रेसको वैचारिक शिथिलता २०४८ सालपछिबाटै प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई पूरै लत्याएर सामन्तवादी संस्कारका साथ पश्चिमा मुलुकहरूले पनि त्यागेको ‘आक्रामक पूँजीवाद’ अवलम्बन गरेपछि प्रारम्भ भएको हो । समाजवादलाई समाप्त गरेपछि पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्र र यसका आधारभूत मूल्य, मान्यता, परम्परा र मौलिक कांग्रेसी संस्कृतिलाई सिध्याउने काम भयो ।

पार्टी फर्काउनै नसकिने बर्वादीतिर जाकियो भने कोही बलियो र जीवित रहँदैन । कांग्रेसमा सद्बुद्धि आउने हो भने यति गर्नैपर्छ । बरु सिंग–जुरो पलाउला तर बुद्धि बङ्गारो कहिल्यै नपलाउने हो भने रामराम मात्र भन्नुबाहेक अरु के उपाय रहन्छ र !

मुलुकको जर्जर परिस्थितिमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमै काङ्ग्रेस खाओवादीको अखडा र माओवादीको भरिया बन्नपुग्यो । ‘लचिलो’ हुने नाममा कांग्रेसको आत्मसमर्पणवादी प्रवृत्ति र यथार्थवादी हुने नाममा पूर्व एमालेको ढुलमुले प्रवृत्तिका कमजोरीमा प्रचण्डजस्तो मौकापरस्त अपराधिक चरित्रले खेलेर अनुचित लाभ हासिल गरे । नतिजागत दोषले आज सभापति शेरबहादुर देउबालाई सताइरहेको छ ।

मध्यमार्गबाट च्यूत हुनु नै यस पार्टीको दुर्दिनको कारक बन्यो । सभापति देउवाको काम के भयो भने गिरिजाप्रसादले गरेका गल्ती सच्याउने काम उनीबाट भएन, त्यसैलाई आदर्श र उदाहरण मानेर गल्तीको निरन्तरता दिने काम देउवा गरिरहेका छन् । पार्टीमा शुद्धीकरण र सुदृढीकरण अभियान चलाउने सभापतिको रुपमा देउवाबाट योगदान होला भन्ने अपेक्षा गर्नु भनेको आफैँलाई महामूर्ख बनाउनु हो ।

आफ्नो पार्टीभित्र विद्यमान लथालिङ्ग र भताभुङ्ग अवस्थालाई सम्हालिदिन कोही आउँदैन । त्यसैले कसैलाई पर्खिनुपर्ने वा साइत र जोखाना हेरिरहनु पर्ने आवश्यकता छैन । पार्टी फर्काउनै नसकिने बर्वादीतिर जाकियो भने कोही बलियो र जीवित रहँदैन । कांग्रेसमा सद्बुद्धि आउने हो भने यति गर्नैपर्छ । बरु सिंग–जुरो पलाउला तर बुद्धि बङ्गारो कहिल्यै नपलाउने हो भने रामराम मात्र भन्नुबाहेक अरु के उपाय रहन्छ र !

अब एउटै आशा छ– १४ औं महाधिवेशनमा निर्वाचित १४ पदाधिकारीमध्ये ११ जना नयाँ अनुहार आएका छन् । उनीहरूबाट केही हुनसक्यो भने पार्टीमा सच्चिने बाटोमा लागेछ भन्ने अवगत हुन्छ । उनीहरू पनि एकै ड्याङ्का मूला देखिए भने सक्किने बाटोमा जाकिएको बुझ्नुपर्छ । सच्चिने कि सक्किने ? यो रोजाईको निर्णय कांग्रेसकै हातमा छ ।