अमेरिका–रुस युक्रेन संकटबाट रणभूमिमा आमने–सामने

२९ माघ, एजेन्सी । युक्रेनको वर्तमान तनाव र युद्धउन्मुख परिस्थितिको विजरोपण आजभन्दा ९ वर्षअघि २०१३ मा नै भएको हो । तत्कालीन सोभियत संघबाट सन् १९९१ (वि.स.२०४८) मै रुसबाट छुट्टिएर स्वाधिन भए पनि युक्रेनलाई रुसले सोभियत नेतृत्वको विघटित वार्सा सन्धी संगठन (वार्सा प्याक्ट) को सदस्य जतिमा मात्र सीमित राख्न चाहन्छ, जुन सन्धी संगठनले सोभियत गणराज्यहरू र तत्कालीन पूर्वी युरोपका कम्युनिस्ट राष्ट्रहरूमा सोभियत संघको निर्णायक भूमिकालाई शिरोधार्य गर्नुपर्ने थियो । अर्थात आफूबाट छुट्टिएर स्वाधिन भएका पूर्वसोभियत गणराज्यहरूलाई आज पनि रुसले सोभियत शाषक लियानिद् ब्रेजनेभको ‘अर्धसार्वभौम’ हैसियतवाला परिभाषाकै दृष्टिकाणमा हेर्ने गर्दछ ।

आफ्नो संलग्नतालाई सन्तुलनमा राख्न युक्रेनले युरोपेली महासंघ (युरोपियन युनियन) मा सामेल हुने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेर पनि आलटाल वा आनाकानी गर्दै पेन्डिङ्मा राखेपछि समस्याको जन्म भयो । युरोपेली महासंघमा संलग्न हुनु भनेको रुसको बिरुद्ध उभिनु हो भन्ने अर्थमा रुसीहरू बुझ्छन् । युरोपेली महासंघलाई उत्तर एट्लान्टिक सन्धी संगठन (नेटो) सँग गाँसेर हेर्ने गरिन्छ । त्यसैले युरोपेली महासंघमा युक्रेनको प्रवेशको अर्थ आफ्नो सुरक्षामाथिको थप खतरा हो भन्ने रुसी बुझाई हो । किनकि युक्रेनमा सोभियतकालीन आणविक हतियारको भण्डार पनि मौजूद छ ।

सन् २०१४ मा युक्रेनलाई सो महासंघमा सामेल गर्नुपर्ने कुरामा दवाव दिंदै राष्ट्रिय स्तरको आन्दोलन भयो । विश्वविद्यालयका छात्र–छात्रासहित समाजको निर्णायक वर्ग आन्दोलनमा सामेल थियो । यसलाई इतिहासमै ठूलो ईयु–परस्त आन्दोलन मानिन्छ । पश्चिमी युक्रेनका शहरहरूमा त झन् चर्कै आन्दोलन भए । युरोपेली महासंघमा सामेल हुन आलटाल गर्ने राष्ट्रपति भिक्तोर यानुकोभिचको सरकार पनि आन्दोलनकै क्रममा २०१४ मा ढल्यो ।

सुरक्षा बलको विशाल उपस्थिति र बलपूर्वक दमनको खतराका बाबजुद युरोपेली महासंघमा सामेल हुने पक्षमा आन्दोलन लगातार चलिरह्यो । सरकारको तर्फबाट बर्बरतापूर्ण हिंसात्मक दमन चर्काउन थालेपछि जनआन्दोलनमा सामेल भएका युक्रेनी नागरिकहरूको संख्या पनि बढेर ४ लाखदेखि ८ लाखसम्म पुग्यो ।

युक्रेनको आन्तरिक असन्तुष्टिलाई लिएर रुसले युक्रेनमा सैनिक आक्रमण ग¥यो । रुसीभाषी बहुल मानिने पूर्वी र दक्षिणी युक्रेनमा रुसपरस्त प्रतिकार जुलुशहरू पनि प्रायोजित भए । युक्रेनसँगै भएको क्रिमिया प्रान्तका विभिन्न महत्वपूर्ण गौंडा इलाकाहरू र भौतिक पूर्वाधारहरूलाई बिनावर्दीका रुसी सैनिकहरूले आफ्नो नियन्त्रणमा लिए ।

सन् २०१४ मा रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले रुसी महासंघको महासंघ परिषद, जसमा युक्रेन पनि सदस्य रहन्छ, एक प्रस्ताव पारित गरेर युक्रेन अधिनस्थ क्रिमिया प्रान्तमा सैनिक शक्तिले कारवाही चलाउन पाउने निर्णय लिन सफल भए । वास्तवमा यो प्रस्ताव पारित गर्नुभन्दा अगावै क्रिमियामा रुसी सेनाको कारवाही शुरू भईसकेको थियो । रुसले क्रिमियालाई सैनिक बलको जोडमा युक्रेनबाट खोसेर आफ्नो अधिनमा लियो । हुन त देखाउनका लागिमात्र क्रिमियालाई रुसमा गाभ्ने कि युक्रेन सँगै रहने भन्ने सवाललाई लिएर स्थानीय जनमत संग्रह पनि गरियो ।

युक्रेन कस्तो मुलुक हो ?

पूर्वी युरोपमा अवस्थित र रुससँग भूभाग जोडिएको युक्रेनले सन् १९९१ मा तत्कालीन सोभियत संघबाट स्वाधीनता पाएपछि क्षेत्रफलमा रुसपछि युरोपको दोस्रो ठूलो मुलुकको रुपमा स्थापित भयो । दोस्रो विश्वयुद्धपछि यो देश सोभियत संघमा गाभिएको थियो । स्वतन्त्रता पाएपछि यस मुलुकले तटस्थताको नीति अपनायो ।

युक्रेन विकासशील राष्ट्र हो । प्रतिब्यक्ति आय लगभग ५ हजार डलर भएको र विश्वमा समृद्धिको हिसाबले ५५ औं स्थानमा रहेको, युरोपमा सबभन्दा बढी गरिबी र भ्रष्टाचारले गर्दा पछौटे अवस्थामा राखेको छ । मानव विकास सूचकाङ्कमा युक्रेन ७४ स्थानमा पर्दछ । तर आणविक शक्तिको क्षमतामा यो तेस्रो ठूलो शक्तिको रुपमा यसलाई पनि चिनिन्छ । साथै रुस र फ्रान्सपछि तेस्रो ठूलो सैनिक संख्या भएको मुलुक पनि हो । करिब ७८ प्रतिशत युक्रेनी, १७ प्रतिशत रुसी र बाँकी विभिन्न अल्पसंख्यक जातिहरू भएको यो मुलुक गहुँ उत्पादनमा रुसपछि दोस्रो मानिन्छ ।

संकटको वर्तमान अवस्था

हाल रुसले युक्रेनी सीमामा आफ्ना एकलाख सेना तैनाथ गरिसकेको छ । रुसले अबको कदममा ठूलो स्केलको नौसैनिक अभ्यास सुरु गर्ने भएको छ । यसको तयारीस्वरुप समुद्रमा ठूला जहाज तैनाथ गरिएको छ । सोभियतकालीन गणराज्य तथा युक्रेनसँग लामो सीमा जोडिएको बेलारुससँग रुसले ठूलो स्केलको सैन्य अभ्यास पनि गरेको छ । तर उसले युक्रेनमा आक्रमण गर्ने कुरालाई अस्वीकार गर्दैआएको छ । अवस्था दिनानुदिन खराब र तनावपूर्ण हुँदैगएकोले अमेरिकाले युक्रेनमा रहेका आफ्ना नागरिकहरूलाई तत्काल युक्रेन छाड्न सूचना जारी गर्दै पछि संकट झन् बढेको अवस्थामा आफ्ना नागरिक बचाउन सैनिक विमान नपठाउने घोषणा गरेको छ ।

३० मुलुक सदस्य रहेको उत्तर एट्लान्टिक सन्धी संगठन (नाटो) ले पनि आफ्ना सैनिकहरू युक्रेन र वरिपरिका सीमावर्ती मुलुकमा तैनात गर्दै लगेको छ । नाटोले रुसी राष्ट्रपति पुटिनले यही फेब्रुअरी महिनामा युक्रेनमा आक्रमण गर्ने विश्लेषण गरी सेना परिचालनलाई अझ घनीभूत बनाउँदै लगेको छ ।

हालैमात्र अमेरिकाले साढे आठ हजार सेना त्यहाँ तैनात गरेको छ । हाल ट्याङ्, हवाई प्रतिरक्षा, जासुसी र निगरानीको संयन्त्रद्वारा सुसज्जित चार हजार नाटो ट्रुप एस्तोनिया, लिथुआनिया, लात्भिया र पोल्याण्ड क्षेत्रमा तैनात गरिएको छ । डेनमार्क, स्पेन, फ्रान्स र नेदरल्याण्ड्स् ले स्थल, वायु र नौ सेनाहरूका साथै जहाज, ट्याङ्क र युद्धक विमान परिचालन गर्ने भएका छन् । कुनै पनि बेला यहाँ युद्ध हुने खतरा छ ।