चरम आर्थिक संकटको संघारमा मुलुकः राजनीतिक खतराका कारण औपचारिक घोषणा हुन बाँकी

९ फागुन, काठमाडौं । नेपाल राष्ट्र बैंकले हालै प्रकाशन गरेको चालु आर्थिक वर्षको प्रथम छ महिनाको तुलनात्मक आर्थिक तथा वित्तीय समीक्षामा मुलुक चरम आर्थिक संकटमा फस्न लागेको संकेत गरेको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रकाशित गरेको उक्त समीक्षामा उल्लेख गरिएका तथ्यांकहरुलाई हेर्दा सन् २०१० मा ग्रीसमा आर्थिक संकट आउँदा ग्रीक अर्थतन्त्रमा देखिएका लक्षणहरु नेपाली अर्थतन्त्रमा पनि देखिन थालेका छन् ।

यस्तै अवस्था थप केही महिना जारी रहेमा मुलुक आर्थिक रुपमा टाट पल्टने देखिएको छ । मुलुक यत्रो गम्भीर आर्थिक संकटमा रहँदा पनि सरकार भने सबै ठीकठाक छ भनेर बसिरहेको छ । राजनीतिक खतरा मोल्न नचाहँदा अर्थ मन्त्रालय र नेपाल राष्ट्र बैंक टालटुले समाधान तिर लागेको. छ । तर स्थिति यति खतरनाक दिशामा अघि बढीरहेको छ कि राती अर्थतन्त्र ठीकठाक भनेर सुतेको मानिस बिहान उठ्दा देश टाट पल्टेको समाचार सुन्नुपर्ने अवस्थामा छ । सोभियत संघ रातारात ढले जसरी ।

(१) समाल्नै नसक्ने गतिमा मुद्रास्फीतिः

उच्च मूल्यस्फीति कायम रहँदा समग्रमा क्रयशक्ति घट्न गई बचत प्रभावित हुन गई लगानीयोग्य रकमको अभाव हुन जाने हुन्छ । मूल्यमा अचाक्ली बृद्धि भएको वर्तमान अवस्थामा आय जति उपभोगमा हुने खर्च र यसले समग्र बजारमा अन्य वस्तु र सेवाको मागमा ह्रास आई उत्पादन घट्ने, बेरोजगारी बढ्ने र थप क्रयशक्तिमा ह्रास आई मुलुक आर्थिक कुचक्रमा फस्ने जाने हुन्छ ।

चालु आर्थिक वर्षको प्रथम छ महिनाको अवधिको मुद्रास्फीतिलाई हेर्दा नेपाल पनि आर्थिक कुचक्रको संघारमा रहेको संकेत गर्दछ । समीक्षा महिनामा खाद्य तथा पेय पदार्थ समूहको मुद्रास्फीति ४.९२ प्रतिशत र गैर–खाद्य तथा सेवा समूहको मुद्रास्फीति ६.२३ प्रतिशत रहेको छ । २०७७ पुसको तुलनामा २०७८ पुसमा घ्यू तथा तेल, यातायात, मदिराजन्य पेय पदार्थ, सुर्तीजन्य वस्तु र दाल तथा गेडागुडी उपसमूहको मूल्यवृद्धि क्रमशः २१.२२ प्रतिशत, १४.०७ प्रतिशत, ११.३७ प्रतिशत, १०.४८ प्रतिशत र ९.२२ प्रतिशत रहेको छ ।

समीक्षा महिनामा उपभोग्य वस्तु, मध्यवर्ती वस्तु र पुँजीगत वस्तुको थोक मूल्यवृद्धि क्रमशः ९.१० प्रतिशत, ७.६७ प्रतिशत र ७.१४ प्रतिशत रहेको छ । समीक्षा महिनामा निर्माण सामग्रीको थोक मूल्यवृद्धि १७.५१ प्रतिशत रहेको छ । मध्यवर्ती र पूँजीगत वस्तुको थोक मूल्यमा यस्तो बृद्धि हुँदा समग्र उत्पादन महँगो हुन गई नेपाली उत्पादनको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतामा ह्रास आउने र आयातीत वस्तुहरुको माग बढ्न गई आयातमा थप वृद्धि हुने देखिन्छ ।

(२) चुँलिदो व्यापारघाटा:

आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को ६ महिनामा कुल वस्तु व्यापार घाटा ४६.६ प्रतिशतले वृद्धि भई रु.८८० अर्ब ४९ करोड पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो घाटा ५.८ प्रतिशतले घटेको थियो । समीक्षा अवधिमा निर्यात– आयात अनुपात ११.९ प्रतिशत पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो अनुपात ९.२ प्रतिशत रहेको थियो । व्यापारघाटाको बढ्दो खाडलले मुलुकमा थप आर्थिक क्रियाकलाप सञ्चालित हुन नसकेको सिद्ध हुन्छ । चालु आर्थिक वर्षको प्रथम छ महिनाको अवधिको व्यापारघाटालाई हेर्दा मुलुक सोही खाडलतर्फ उन्मुख भएको देखिन्छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को ६ महिनामा कुल वस्तु निर्यात ९५.५ प्रतिशतले वृद्धि भई रु.११८ अर्ब ८५ करोड पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो निर्यात ६.१ प्रतिशतले बृद्धि भएको थियो । गन्तव्यका आधारमा भारत तथा अन्य मुलुकतर्फ भएको निर्यात क्रमशः १२१.८ प्रतिशत र ३०.२ प्रतिशतले बृद्धि भएको छ भने चीनतर्फको निर्यात १०.२ प्रतिशतले घटेको छ । वस्तुगत आधारमा पाम तेल, सोयाविन तेल, पिना, जुस, ऊनी गलैंचा लगायतका वस्तुको निर्यात बढेको छ भने अलैंची, चिया, जडीबुटी, जस्तापाता, तार लगायतका वस्तुको निर्यात घटेको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को ६ महिनामा कुल वस्तु आयात ५१.१ प्रतिशतले बृद्धि भई रु.९९९ अर्ब ३४ करोड पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो आयात ४.८ प्रतिशतले घटेको थियो । वस्तु आयात गरिने मुलुकका आधारमा भारत, चीन तथा अन्य मुलुकबाट भएको आयात क्रमशः ३७.५ प्रतिशत, ५१.५ प्रतिशत र ९८.२ प्रतिशतले बृृद्धि भएको छ । वस्तुगत आधारमा पेट्रोलियम पदार्थ, औषधी, कच्चा पाम तेल, यातायातका साधन तथा पार्टपुजा, कच्चा सोयाविन तेल लगायतका वस्तुको आयात बढेको छ भने एम.एस.विलेट, सिमेन्ट, दाल, मोलासिस सुगर, कीटनाशक लगायतका वस्तुको आयात घटेको छ ।

वृहत्त आर्थिक वर्गीकरण अनुसार समीक्षा अवधिमा भएको कुल निर्यातमा मध्यवर्ती तथा अन्तिम उपभोग्य वस्तुको अनुपात क्रमशः ४७.८ प्रतिशत र ५२.२ प्रतिशत रहेको छ भने पूँजीगत वस्तुको अनुपात नगन्य अर्थात् ०.०२ प्रतिशत रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा भएको कुल निर्यातमा मध्यवर्ती, पूँजीगत तथा अन्तिम उपभोग्य वस्तुको अनुपात क्रमशः ३१.९ प्रतिशत, ०.६ प्रतिशत र ६७.५ प्रतिशत रहेको थियो ।

समीक्षा अवधिमा भएको कुल आयातमा मध्यवर्ती वस्तुको अनुपात ५३.७ प्रतिशत, पूँजीगत वस्तुको १०.९ प्रतिशत तथा अन्तिम उपभोग्य वस्तुको अनुपात ३५.४ प्रतिशत रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यी अनुपातहरु क्रमशः ५२.६ प्रतिशत, १२.० प्रतिशत र ३५.४ प्रतिशत रहेका थिए

(३) सेवा व्यापारमा कहाली लाग्दो अवस्थाः

नेपालको वस्तु व्यापारतर्फको घाटालाई सेवा व्यापारले विगतमा केही मात्रामा संबोेधन गर्ने गरेको थियो । परन्तु पछिल्ला केही समययता सेवा व्यापारमा पनि व्यापारघाटा कहाली लाग्दो रुपमा बढीरहेको छ । समीक्षा अवधिमा खुद सेवा आय रु.४६ अर्ब १७ करोडले घाटामा रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा खुद सेवा आय रु.२८ अर्ब ५२ करोडले घाटामा रहेको थियो । सेवा खाता अन्तर्गत समीक्षा अवधिमा भ्रमण आय २०७.५ प्रतिशतले वृद्धि भई रु.१० अर्ब २४ करोड पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो आय रु.३ अर्ब ३३ करोड रहेको थियो ।

समीक्षा अवधिमा सेवा खाता अन्तर्गत भ्रमण व्यय ९५.८ प्रतिशतले वृद्धि भई रु.२९ अर्ब ७२ करोड पुगेको छ । यसमध्ये शिक्षातरर्फकाे व्यय रु.१७ अर्ब ४८ करोड रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा भ्रमण व्यय रु.१५ अर्ब १८ करोड रहेकोमा शिक्षातर्फको व्यय रु.१२ अर्ब ७६ करोड रहेको थियो ।

(४) विप्रेषण आप्रवाहमा डरलाग्दो गिरावटः

नेपालको अर्थतन्त्रलाई कोमामा जानबाट जोगाई राखेको विप्रेषण आप्रवाहमा पनि डरलाग्दो गिरावट देखिएको छ । यो अवस्था अझ केही महिना अरु लम्बिएमा मुुलुकमा विदेशी मुद्राको हाहाकार हुने, विप्रेषणका कारण चलायमान रहेका आर्थिक गतिविधिहरु ठप्प हुने र देशको आधारभूत आयात धान्न कडा शर्तसहितका ऋणहरु स्वीकार गर्नुपर्नें अवस्था आउने देखिन्छ ।

समीक्षा अवधिमा विप्रेषण आप्रवाह ५.५ प्रतिशतले कमी आई रु.४६८ अर्ब ४५ करोड कायम भएको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा विप्रेषण आप्रवाह ११.१ प्रतिशतले बढेको थियो । अमेरिकी डलरमा विप्रेषण आप्रवाह ६.२ प्रतिशतले कमी आई ३ अर्ब ९३ करोड पुगेको छ । अघिल्लो वर्ष यस्तो आप्रवाह ६.७ प्रतिशतले बढेको थियो ।

(५) चिन्ताजनक स्तरमा शोधनान्तर स्थितिः

देशको आर्थिक स्वास्थ्यताको ऐना भनेर चिनिने शोधानान्तर स्थिति झन् विकराल हुँदै गएको छ । समीक्षा अवधिमा चालु खाता रु.३५४ अर्ब ७ करोडले घाटामा रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा चालु खाता रु.५१ अर्ब ६८ करोडले घाटामा रहेको थियो । अमेरिकी डलरमा अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा ४४ करोड ८ लाखले घाटामा रहेको चालु खाता समीक्षा अवधिमा २ अर्ब ९७ करोडले घाटामा रहेको छ । समीक्षा अवधिमा शोधनान्तर स्थिति रु.२४१ अर्ब २३ करोडले घाटामा रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा शोधनान्तर स्थिति रु.१२४ अर्ब ९२ करोडले बचतमा रहेको थियो । अमेरिकी डलरमा अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा १ अर्ब ५ करोडले बचतमा रहेको शोधनान्तर स्थिति समीक्षा अवधिमा २ अर्ब २ करोडले घाटामा रहेको छ ।

(६) आयात धान्न नसक्ने दिशामा कुल विदेशी विनिमय सञ्चितिः

मुलुकमा उपलव्ध विदेशी मुद्राको उपलव्धताको स्तरले मुलुकको भुक्तानी क्षमताको स्तर निर्धारण गर्दछ । तर सो आँकडा पनि निरन्तर ओह्रालो लाग्ने दिशामा अघि बढिरहेको छ । हालको महिनामा २०७८ असार मसान्तमा रु.१३९९ अर्ब ३ करोड बराबर रहेको कुल विदेशी विनिमय सञ्चिति १६.७ प्रतिशतले कमी आई २०७८ पुस मसान्तमा रु.११६५ अर्ब ८० करोड कायम भएको छ । अमेरिकी डलरमा यस्तो सञ्चिति २०७८ असार मसान्तमा ११ अर्ब ७५ करोड रहेकोमा २०७८ पुस मसान्तमा १५.९ प्रतिशतले कमी आई ९ अर्ब ८९ करोड कायम भएको छ ।

(७) सञ्चिति पर्याप्तता सूचक खतरनाक बिन्दू मुनि झर्दैः

देशको समग्र भुक्तानी प्रयोजनका लागि आवश्यक पर्ने विदेशी विनिमय सञ्चिति पर्याप्तता सूचक खतरनाक बिन्दू मुनि झर्दैछ । आगामी समयमा महिना हैन यत्ति दिनलाई मात्र पुग्ने विदेशी विनिमय सञ्चिति रहेको समाचार आएमा अचम्म मान्नु नपर्ने अवस्था देखिएको छ । आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को ६ महिनाको आयातलाई आधार मान्दा बैकिङ्ग क्षेत्रसँग रहेको विदेशी विनिमय सञ्चिति ७.२ महिनाको वस्तु आयात र ६.६ महिनाको वस्तु तथा सेवा आयात धान्न पर्याप्त रहने देखिन्छ ।

(८) अनुत्पादक क्षेत्र केन्द्रित कर्जा प्रवाहः

अनुत्पादक क्षेत्रमा अध्याधिक कर्जाप्रवाहको स्थिति छ । सन् २००८ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा केन्द्रबिन्दू भएको आर्थिक मन्दीको कारण पनि अनुत्पादक क्षेत्र ( घरजग्गा)मा भएको अत्यधिक लगानी नै हो । नेपालमा कर्जाप्रवाहको आँकडा हेर्दा मुलुक सोही दिशामा अघि बढिरहेको देखिन्छ । घरजग्गामा प्रवाह भएको कर्जा अुसल हुन नसक्ने अवस्था सिर्जना हुँँदा त्यसले नेपालमा ल्याउने आर्थिक कुचक्रको सुनामीको भयावह कल्पनाभन्दा पनि बाहिरको विषय बन्ने देखिन्छ ।

२०७८ पुस मसान्तमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको लगानीमा रहिरहेको कर्जामध्ये ६६.५ प्रतिशत कर्जा घरजग्गाको धितोमा र १२.६ प्रतिशत कर्जा चालु सम्पत्ति (कृषि तथा गैर–कृषिजन्य वस्तु) को धितोमा प्रवाह भएको छ । २०७७ पुस मसान्तमा यस्तो धितोमा प्रवाहित कर्जाकोे अनुपात क्रमशः ६६.३ प्रतिशत र १२.२ प्रतिशत रहेको थियो ।

(९) ऋणतर्फ बढ्दो व्याजदरः

मुलुकमा उत्पादनका गतिविधिहरु कम भईरहेको समयमा कर्जा क्षेत्रमा बढ्दो व्याजदरले नेपाली उत्पादनमुलुक उद्योगको लागत र दायित्वमा बृद्धि गर्ने र त्यसले नेपाली उद्योगको प्रतिस्पर्धी क्षमतामा थप ह्रास ल्याई मुलुकमा सञ्चालन भईरहेका उद्योग पनि बन्द हुने अवस्था आउने देखिएको छ । वाणिज्य बैंकहरुको औसत आधारदर २०७७ पुसमा ७.१८ प्रतिशत रहेकोमा २०७८ पुसमा ८.४२ प्रतिशत कायम भएको छ । २०७८ पुसमा वाणिज्य बैंकहरुको कर्जाको भारित औसत ब्याजदर ९.४४ प्रतिशत रहेको छ ।

(१०) धितोपत्र बजार पुँंजीकरणमा उत्पादन तथा प्रशोधन उद्योगको न्युन हिस्साः

यस्तै धितोपत्र बजारमा उत्पादन तथा प्रशोधन उद्योगको न्युन उपस्थितिले नेपालमा उत्पादन र प्रशोधन उद्योगको जग बलियो नभएको र भविष्यमा पनि यस क्षेत्रमा उत्साहजनक अवस्था नरहेको पुष्टि हुन्छ । सूचीकृत कम्पनीहरूमध्ये बैंक तथा वित्तीय संस्था र बीमा कम्पनीको धितोपत्र बजार पुँंजीकरणको हिस्सा ६७.१ प्रतिशत रहेको छ । त्यसैगरी जलविद्युत कम्पनीको हिस्सा १०.६ प्रतिशत, लगानी कम्पनीको ७.२ प्रतिशत, उत्पादन तथा प्रशोधन उद्योगको हिस्सा ४.४ प्रतिशत, होटेलको हिस्सा १.४ प्रतिशत, व्यापारिक संस्थाको हिस्सा ०.५ प्रतिशत तथा अन्य समूहका कम्पनीहरुको हिस्सा ८.९ प्रतिशत रहेको छ ।