कसका पालामा कति एआईजी ? कसरी हुन्छ हस्तक्षेप ?

२४ चैत, काठमाडौं । नेपाल प्रहरीमा २०४२ सालमा एआईजीको दरबन्दी एउटा रहेको थियो । त्यसबाट बढाउँदै आफू अनुकुल तीनदेखि १६ सम्म बनाइयो । सरकारमा गएका राजनीतिक दलहरूले आफू अनुकूल बनाउँदै ३ देखि १३ हुँदै १६ जनासम्म पुर्याएका थिए । दरबन्दी बढाउँदा र घटाउँदा प्रहरी संगठनमा पर्ने सकारात्मक र नकारात्मक दीर्घकालीन असरबारे सरकारले कुनै अध्ययन गरेको छैन ।

जथाभावी संख्या थपघट गर्दा ‘चेन अफ कमान्ड’ मा चल्ने सुरक्षा संगठनमा दुविधा उत्पन्न भइरहने गरेको छ । व्यक्तिको आवश्यकताभन्दा सांगठनिक आवश्यकताका आधारमा सर्वेक्षणपछि मात्र दरबन्दी थपघट गर्नुपर्ने हुन्छ तर प्रहरीमा दरबन्दी प्रहरी हाकिमको लहड र चरम राजनीतिक महत्वाकांक्षाको आधारमा हुने गरेको छ ।

माथिल्ला तहमा व्यक्तिको बढुवा गर्न दरबन्दी बढाइने र घटाइने गर्दै प्रहरी संगठनलाई आवश्यकता भन्दा पनि व्यक्तिको आवश्यकताको आधारमा तय गर्न थालिएको छ । राज्यको आवश्यकताका आधारमा घटाइएने वा बढाइने भन्दा पनि व्यक्ति वा राज्य कसको आवश्यकता अनुसार दरबन्दी घटबढ गर्ने कुनै मापदण्ड नहुँदा प्रहरी संगठनमा यस्ता समस्या बारम्बार निम्तने गरेको छ ।

२०४२ सालमा तत्कालीन आईजीपी दिलबहादुर लामाको कार्यकालमा एआईजीको एउटा मात्र दरबन्दी थियो । पूर्व आईजीपी प्रकाश अर्यालसम्म आइपुग्दा एआईजीको दरबन्दी बढेर १६ जनासम्म पुग्यो । सर्वेन्द्र खनालको कार्यकालमा प्राविधिकसहित ४ जना बनाइएको थियो भने शैलेश थापाको पालामा प्राविधिकसहित ९ बनाइएको छ । तत्कालिन प्रधानमन्त्री केपी ओलीले सरकारमा आउने वित्तिकै एआईजीको दरबन्दी ४ जना मात्र कायम गर्ने निर्णय मन्त्रिपरिषदबाट गराएका थिए । तर उनी सरकारबाट बाहिरिदै गर्दा अरु दुई दरबन्दी थप गरे । पूर्वआईजी उपेन्द्रकान्त अर्यालको कार्यकालमा तीन पटक एआईजीको दरबन्दी संख्या थपिएको थियो ।

तत्कालीन गृहमन्त्रीहरू बामदेव गौतम र विमलेन्द्र निधिले प्रहरी संगठनभन्दा आफ्ना पार्टीगत आवश्यकतामा एआईजी दरबन्दी थपघट गरेका थिए । गौतमले मन्त्रिपरिषदबाटै निर्णय गराएर एआईजीको दरबन्दी ३ मात्र कायम गराएका थिए । कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवाको मन्त्रिपरिषदमा गृहमन्त्री रहेका निधिले एआईजीको दरबन्दी थपेर १६ पुर्याए । प्रदेशमा प्रहरीको नेतृत्व गर्न एआईजी पठाउनुपर्ने भन्दै देउवाले आफ्नो कार्यालय धाउने प्रहरी अधिकारीको बढुवा गर्न गृहमन्त्रीमार्फत एआईजीको दरबन्दी १६ पु¥याएका थिए । दुवै गृहमन्त्री गौतम र निधिसँग केही समय बोलचालसमेत बन्द रहेका पूर्वआईजीपी उपेन्द्रकान्तले त्यसबेला प्रहरी संगठनको भन्दा पनि व्यक्तिको आवश्यकता पूरा गर्न एआईजी दरबन्दी बढाइएको दाबी गरेका थिए ।

यसको श्रृंखला हेर्न लोकेन्द्रबहादुर चन्दको सरकारतिर फर्केर हेर्न जरुरी छ । जतिबेला ध्रुबबहादुर प्रधान आईजीपी बनेका थिए, त्यतिबेला राजेन्द्रबहादुर सिंहलाई आईजीपीको लागि ग्रुमिङ गरिएको थियो । त्यसपछिका सरकारले राजेन्द्रबहादुर सिंहलाई पनि ०५९ सालमा एआईजीमा बढुवा गर्दै ३ वर्षपछि आईजीपी बन्न सहज हुने बाटो सिर्जना गरेको थियो । तर, शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारले वरियतामा अगाडि रहेका सिंहलाई पाखा लगायो । भीम रावल गृहमन्त्री भएका बेला ०६६ सालमा पनि अर्जुनजंग शाहीलाई बढुवा गर्नका लागि प्रहरी महानिरीक्षकको सचिवालयमा एआईजीको दरबन्दी थपिएको थियो । ०७१ सालमा तेस्रोपटक गृहमन्त्री बनेका बेला बामदेव गौतमले केदार साउद र रमेशशेखर बज्राचार्यका लागि प्रहरीमा एआईजीका दुईवटा विशेष दरबन्दी थप गराएका थिए ।

त्यसबेला बढुवामा छुटेका डीआईजी यादवराज अधिकारी, सुशीलवरसिंह थापा, विश्वराजसिंह शाही र पर्शुराम खत्रीले सर्वोच्च अदालतमा रिट हालेका थिए । न्यायाधीश दीपकराज जोशी र ओमप्रकाश मिश्रको इजलाशले ८ असोज २०७१ मा उनीहरुलाई पनि एआईजीमा बढुवा गर्न आदेश दियो । त्यसपछि प्रहरीमा चारवटा एआईजीको विशेष पद सिर्जना गर्दै कुल एआईजीको संख्या १४ पुर्याइएको थियो । दुई वर्षपछि चार एआईजीको अवकाश भएसँगै विशेष पद खारेज भयो ।

तर, शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारले पुनः चारवटा एआईजीको दरबन्दी थप गर्यो । त्यसको तीन महिना नवित्दै कात्तिक २० गते एआईजीको दरबन्दीलाई बढाएर १६ वटा पु¥याइयो । पछि ओली सरकारले ०७५ सालमा धेरै एआईजी अनावश्यक भएको र आर्थिक भार मात्रै बढाएको बताउँदै प्राविधिकसहित ४ वटा मात्र दरबन्दी कायम गर्रयाे । तर ओली सरकारले नै आफू निकटलाई आईजीपीमा स्थान सुरक्षित गराउन दुई दरबन्दी थपेको थियो । डीआईजीमा पनि प्राविधिकसहित ४२ जनाको दरबन्दी रहेकोमा ओली सरकारले १३ वटा कटौती गर्दै २९ मा सीमित गरेको थियो ।

कसका पालामा कति एआईजी (दरबन्दी)

आईजीपी —————————-एआईजी दरबन्दी

दिलबहादुर लामा ————————– १

मोतिलाल बोहोरा –————————- २

श्यामभक्त थापा – —————————–४

ओमविक्रम राणा –——————————- ७

उपेन्द्रकान्त अर्याल –—————————— १३

प्रकाश अर्याल –————————————-१६

सर्वेन्द्र खनाल –—————————————४

शैलेश थापा –——————————————८