विद्यालय शिक्षाको नयाँ पाठ्यक्रम संरचना:- अपेक्षा र चुनौतीहरू

नेपालको विद्यमान शिक्षा आधारभूत र माध्यमिक गरी दुई तहको रहेको छ । एक वर्ष अवधिको प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षापछि कक्षा १ देखिकक्षा ८ सम्म गरी आठ वर्षको आधारभूत शिक्षा र कक्षा ९ देखि कक्षा १२ सम्म चार वर्ष अवधिको माध्यमिक शिक्षा कायम गरिएको छ भने माध्यमिक शिक्षालाई साधारण, परम्परागत र प्राविधिक तथा व्यवसायिक गरी तीन प्रकारमा विभाजन गरिएको छ । नेपाल सरकारबाट स्वीकृत राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ अनुसार, विद्यालय शिक्षाको नयाँ पाठ्यक्रम संरचना निम्नानुसार रहेको छ ।

(क) प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षाको पाठ्यक्रमः– यस पाठ्यक्रमको मुख्य लक्ष्य बालबालिकाको सर्वाङ्गगीण विकास गर्नु र उनीहरूलाई सिकाइ प्रति प्रेरित गरी सिकाइका लागि आधारशिला खडा गर्नु हो । यस पाठ्यक्रमले मुख्य सिकाइ क्षेत्रलाई दुई भागमा बाँडेको छ ।

(अ) आधारभूत सिपसिकाइका क्षेत्रहरू (शारीरिक सीप, संवेगानात्मकसिप, सामाजिक सांस्कृतिक तथा नैतिक सीप, बाैद्धिक तथा मानसिक सीप, स्वास्थ्य, पोषण, सुरक्षा तथा वातावरण सीप र सृजनात्मक सीप)

(आ) विषयगत सीप (भाषिक सीप, पूर्वगणितीय सीप, दृष्यकला, कार्य तरिका तथा सिर्जनशीलता, वातावरण विज्ञान र सामाजिक अध्ययन सीप)

यसरी हेर्दा प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षाको पाठ्यक्रमले विषयगत ज्ञान भन्दा व्यवहारिक सीपको विकासलाई जोड दिएको छ । यसमा वार्षिक कार्यघन्टा ५७६ र थप २५६ वार्षिक कार्यघन्टा अन्य विषय सम्बन्धी क्रियाकलापका लागि तोकिएको छ ।

(ख) आधार भूतशिक्षाको पाठ्यक्रमः– कक्षा १ देखिकक्षा ८ सम्मको औपचारिक शिक्षालाई आधारभूत शिक्षाको रूपमा परिभाषित गरिएको छ । यस अन्तर्गत ३ प्रकारको पाठ्यक्रम विकास गरिएको छ ।

१. आधारभूत शिक्षाको पाठ्यक्रम (कक्षा १–३) – यो पाठ्यक्रम एकीकृत स्वरूपको पाठ्यक्रम र क्रियाकलापमा आधारित रहेको छ । यसमा एकीकृत पाठ्यक्रममा समावेश गरिने व्यवहार कुशलसिपहरू क्यात (Themes) (मुख्यसिपहरू जस्तो : सोचाइ सीप, वैयक्तिक सीप, अन्तर वैयक्तिक सीप, बहु साक्षरता सीप र नागरिक सीप अन्तर्गत विभिन्न समाविष्ट गरिएका छन्) र पाठ्यक्रमको एकीकृत संरचनामा कक्षागत सिकाइ उपलब्धिलाई जोड दिइएको छ । सिकाइका क्षेत्रहरू पहिचान गरी विषय र सिकाइ क्षेत्रका आधारमा बहुविषयात्मक  (Multidisciplinary) तथा अन्तरविषयात्मक (Interdisciplinary) ढाँचामा पाठ्यक्रमको निर्माण गरिएको छ ।

यसमा विषय सम्बन्धी क्रियाकलाप अन्तर्गत ५ वटा सिकाइ क्षेत्र (भाषिक सीप सम्बन्धी क्रियाकलाप (नेपाली/अङ्ग्रेजी), गणितीय सीप विकास सम्बन्धी क्रियाकलाप, विज्ञान, स्वास्थ्य, शारीरिक शिक्षा सम्बन्धी क्रियाकलाप, सामाजिक अध्ययन, चारित्रिक विकास तथा सिर्जनात्मक र कलाविकास सम्बन्धी क्रियाकलाप (हाम्रो सेरोफेरो) र मातृ भाषिक सीप-स्थानीय विषयवस्तु विकास सम्बन्धी क्रियाकलाप समावेश गरिएको छ भने वार्षिक कार्यघन्टा ८३२ र पाठ्यघन्टा २६ छ । यो पाठ्यक्रम नेपालभर शैक्षिक वर्ष २०७७ मा कक्षा १ मा र शैक्षिकवर्ष २०७८ मा कक्षा २ र ३ मा कार्यान्वयनमा आइसकेको छ ।

२. आधारभूत शिक्षाको पाठ्यक्रम (कक्षा४–५):– यो पाठ्यक्रम संरचनामा विद्यार्थीहरूलाई नेपाली, अङ्ग्रेजी, गणित, विज्ञान तथा प्रविधि, सामाजिक अध्ययन तथा मानव मूल्यशिक्षा, स्वास्थ्य, शारीरिक तथा सिर्जनात्मक कला र मातृभाषा-स्थानीय विषयका सिकाइ क्षेत्र निर्धारण गरी दैनिक जीवनका लागि आवश्यक अन्तर वैयक्तिक सीपहरू, स्वचेतना सीप, निर्णय गर्ने सीपहरू, सूचना प्रविधि सम्बन्धी सीपहरू र नागरिक चेतना सम्बन्धी सीपहरूको विकासमा जोड दिने खालका विषयहरू रहेका छन् । पाठ्यक्रममा वार्षिक कार्यघन्टा १०२४ र पाठ्यघन्टा ३२ तोकिएको छ भने यसै शैक्षिक वर्ष २०७९ मा कक्षा ४ र शैक्षिक वर्ष २०८० मा कक्षा ५ मा लागु हुँदैछ ।

३. आधारभूत शिक्षाको पाठ्यक्रम (कक्षा ६–८) :– यस पाठ्यक्रम संरचना पनि माथि उल्लेखित आधारभूत शिक्षाको पाठ्यक्रम (कक्षा ४–५) जस्तै बनेको छ । यद्यपि कक्षागत सक्षमता फरक फरक छ । कक्षा ६–८ मा संस्कृत-गुरुकुल-वेद विद्याश्रम शिक्षाका लागि विषयगत संरचना फरक फरक छ । यो पाठ्यक्रम शैक्षिक वर्ष २०७७ मा परीक्षण भै शैक्षिक वर्ष २०७८ मा कक्षा ६ मा, शैक्षिक वर्ष २०७९ मा कक्षा ७ मा, शैक्षिक वर्ष २०८० मा कक्षा ८ मा कार्यान्वय नगर्ने योजना रहेको छ । यस पाठ्यक्रममा वार्षिक कार्यघन्टा १०२४ र पाठ्यघन्टा ३२ तोकिएको छ ।

(ग) माध्यमिक शिक्षा पाठ्यक्रमः– विद्यालय शिक्षामा कक्षा ९ देखि १२ सम्मलाई माध्यमिक शिक्षा कायम गरिएको छ । कक्षा ९–१० को साधारण धारतर्फ ५ वटा विषयहरू (नेपाली, अङ्ग्रेजी, गणित, विज्ञान तथा प्रविधि र सामाजिक अध्ययन) अनिवार्य छन् भने २ वटा ऐच्छिक विषयहरू रहेका छन् । यो पाठ्यक्रमको शैक्षिक वर्ष २०७९ माकक्षा ९ मा र शैक्षिक वर्ष २०८० माकक्षा १० मा कार्यान्वयन गर्ने योजना रहेको छ भने वार्षिक कार्यघन्टा १०२४ र पाठ्यघन्टा ३२ तोकिएको छ । कक्षा ११–१२ को साधारण धारतर्फ अनिवार्य विषयका रूपमा नेपाली र अङ्ग्रेजी दुवै कक्षामा, सामाजिक अध्ययन कक्षा ११ मा, जीवनोपयोगी शिक्षालाई १२ मा समावेश गरिएको छ भने प्रत्येक कक्षामा ३/३ वटा ऐच्छिक विषयहरू समाविष्ट छन् । यो पाठ्यक्रम शैक्षिक वर्ष २०७७ मा कक्षा ११ मा र शैक्षिक वर्ष २०७८ देखि कक्षा १२ मा पूर्णरूपमा कार्यान्वयनमा आइसकेको छ ।

नेपालमा २०७२ सालमा नयाँ संविधानको घोषणापछि शिक्षा क्षेत्रको सुधार तथा विकासका लागि विभिन्न संवैधानिक प्रावधान, कानुनी व्यवस्था तर्जुमा गर्नुका साथै नयाँ पाठ्यक्रम संरचनामा पनि जोड दिएको पाइन्छ । जसको फलस्वरूप २०७६ सालमा राष्ट्रिय शिक्षा नीतिको तर्जुमा तथा विद्यालय शिक्षाको राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ बनि कार्यान्वयनको चरणमा पुगेको छ । नयाँ पाठ्यक्रमहरूमा पुराना पाठ्यक्रमहरूको तुलनामा विषयगत क्षेत्रहरू मात्र परिवर्तन गरिएका छैनन् कि पाठ्यक्रमको स्वरूपवा सिद्धान्त, पठनपाठनको समयावधि,सिकाइ सहजीकरण प्रक्रिया, विद्यार्थी मूल्याङ्कन प्रक्रिया, तहगत सक्षमतामा नै नवीन धारणा अगाडि बढाएको छ ।

शिक्षक केन्द्रित सिकाइ प्रणाली भन्दा विद्यार्थी केन्द्रित सिकाई प्रणाली, विषयगत पाठ्यक्रम भन्दा एकीकृत पाठ्यक्रममा जोड, विद्यार्थी मूल्याङ्कनका सन्दर्भमा आन्तरिक तथा निरन्तर मूल्याङ्कनमा जोड र परियोजनामा आधारित सिकाइ प्रक्रिया तथा क्रियाकलाप मुखी सिकाइ प्रक्रिया मूलत नयाँ पाठ्यक्रमका प्रमुख विशेषताहरू मान्नु पर्दछ । जुन स्वागत योग्य छ । यी पाठ्यक्रमहरूलाई राम्रोसँग व्यवहारमा लागु गर्न सक्ने हो भने औपचारिक शिक्षामा सकारात्मक परिवर्तन आउँछ भने गुणस्तरीय शिक्षामा टेवा पुग्न सक्दछ ।

शैक्षिक वर्ष २०७६ सालमा कक्षा १ मा परीक्षण सुरु भई आगामी शैक्षिक वर्ष २०८० मा सबै कक्षामा कार्यान्वयनमा जाने नयाँ पाठ्यक्रमको सफल कार्यान्वयन र यसबाट प्राप्त हुने प्रतिफलमा केही चुनौतीहरू देखा परिसकेका छन् । विद्यालय शिक्षा सम्बन्धी संवैधानिक तथा कानुनी अस्पष्टता, नयाँ शिक्षा ऐनको अभाव, कोभिड–१९ ले पारेको प्रभाव, शिक्षक अभाव, शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमका अभाव, अभिभावक शिक्षाको अभाव, सरोकार निकायहरूको समन्वयको अभाव र लापरवाही जस्ता कारणले नयाँ पाठ्यक्रम प्रतिशिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावकको आकर्षण हुन नसकेको मात्र होइन कियसको उद्देश्य र महत्वका बारेमा नै भ्रम रहेको छ । जसले गर्दा यसको सफल कार्यान्वयन तथा प्राप्त उपलब्धि प्रति शंका उब्जेको छ ।

अतः राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ अनुसार विद्यालय शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्य प्राप्त गर्नका लागि तयार पारिएका नयाँ पाठ्यक्रमहरूलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न तिनै तहका सरकार, जनप्रतिनिधि र सरोकारवालाहरूले दृढ इच्छाशक्ति देखाएर अगाडि बढ्नु पर्दछ । अन्यथा लामो समय र ठूलो लगानी गरेर तयार पारिएका नयाँ पाठ्यक्रमहरू पनि गुणस्तरिय शिक्षाका लागि “हात्ती आयो हात्ती आयो फुस्सा” हुन बेर हुँदैन ।