नारी स्वतन्त्रता र तीजको अर्थतन्त्रः राजनीतिक दलहरुले तीजलाई कसरी उपयोग गरिरहेका छन् ?

तीजलाई नारी स्वतन्त्रताको पर्व पनि भनिन्छ । नारीहरुले आफूले चाहेको पति वरण गर्न आफूले आध्यात्मिक मेहनत गर्ने, आफैँ चिन्ने र अभिभावकलाई चाहेका वरसँग विवाह गरिदिन बाध्य पार्ने कार्यसँग तीज पर्व जोडिएको छ । अर्को, आफ्ना परिवारको सुस्वास्थ्यको कामनाका लागि खुसी तथा प्रफुल्लताका साथ आध्यात्मिक शक्ति आर्जन गर्न व्रत बस्ने तीजसँग जोडिएको छ । पछिल्लो समय भने यसलाई अलि अर्कै रुपमा व्याख्या गर्ने गएिको छ ।

तीजमा स्वतन्त्रताको कुरा होइन पुरुषप्रधान समाजको अझ पृष्ठपोषण गर्न पुरुष देवता शिवको पूजा गर्ने गरेको हो भनिँदै आएमो छ । शिव त्यस्ता देवता वा ईश्वर हन् जसले नारी शक्तिलाई उद्बोधन गराएर आफू बराबर स्थान दिएका छन् । पार्वतीले शिवको त्यही शक्तिलाई वरण गरेकी हुन् । उनले विष्णुलाई चाहिनन् जसलाई  सबैले मन पराउँथे । तीजमा आमनारीले त्यसैको अभ्यास गरेका हुन् । मानिसको कस्तो स्वभाव छ ? केलाई शक्ति मान्ने ? ईस्वरीय शक्ति, ब्रह्माण्डीय शक्तिसँग कसरी एकाकार हुने भन्ने कुरा मानिस अनुसार फरक–फरक हुन्छ । यो वेदसँग पनि सम्बन्धित छ र योगसँग पनि सम्बन्धित छ । यो भौतिक विश्लेषणको आँखाले मात्रै हेर्ने कुरा होइन । यसलाई यत्तिमै छाडेर तीजको आर्थिक पाटो हेरौं, राजनीतिक पाटो केलाऔं ।

तीज धार्मिक पर्व मात्रै नभएर आर्थिक रुपमा पनि निकै महत्वपूण पर्व हो । नेपालमा वर्षात्को समयमा सुस्ताइरहेको अर्थतन्त्र तीज नजिकिँदा सक्रिय बन्न थालेको छ । नेपालमा तीजको समयमा सुनको व्यापार चलायमान हुन थाल्छ । यो वर्ष पनि तीजले सुनको व्यापारलाई चलायमान बनायो तर कोरोनाको महामारी नसकिँदा र रुस–युक्रेन युद्धका कारण सुनको मूल्य आकाशिँदा सुनको व्यापार अपेक्षित मात्रामा नभएको व्यापारीहरुले बताएका छन् ।

नेपालमा सुनको खपत ठूलो छ । गएको आर्थिक वर्षमा ५ हजार ५३ किलो सुन खपत भएको तथ्यांकले देखाएको छ । जसको मूल्य ३५ अर्ब ६१ करोड रुपैयाँ छ । त्यस्तै यो समयमा नेपालमा महिलाले लगाउने साडी, कुर्तादेखि अन्य कपडाको ठूलो व्यापार हुन्छ । गाउँ–गाउँमा यस्ता कपडाको व्यापार बढेर जान्छ । गाउँमा मात्रै होइन शहरमा पनि तीजमा महिलाले लगाउने कपडाको व्यापार बढ्ने गर्छ । साउन महिनामा मात्रै लगभग २१ करोड रुपैयाँका साडी आयात भएका छन् ।

यो वर्ष भने उपभोग्य सामग्रीको मूल्य अत्यन्तै बढेर गएकाले उपभोक्ताले अति जरुरी कपडाबाहेक अन्य कपडा नकिनेको व्यापारीहरुले बताएका छन् । अर्को, सौन्दर्य प्रसाधनका सामग्रीहरु पनि तीजको समयमा बढी बिक्नेमा पर्छन् । खाद्यान्न व्यापारमा पनि सक्रियता आउँछ तीजमा । केही वर्षअघि तीजमा पार्टी प्यालेसको व्यापार पनि बढेर जान्थ्यो, यो वर्ष भने पार्टी प्यालेसको व्यापार नभएको सञ्चालकहरुले बताएका छन् । विगतका वर्षहरुमा एक महिनाभन्दा बढी समयदेखि तीजका कार्यक्रमले तीव्रता पाउने गर्नाले पनि यस्तो व्यापार बढेर जान्थ्यो, अहिले त्यासो नभएकाले व्यापार नभएको व्यापारीको गुनासो छ ।

तीज धार्मिक, आर्थिकबाहेक राजनीतिले पनि भरपूर उपयोग गर्दै आएको छ । तीजको गीतबाट महिलाहरुले आफूले भोगेका दुःख, पीडाका गीत र रमालोका गीतको माध्यमबाट समाजलाई सन्देश दिने गरेकोमा अहिले तिनै गीतको माध्यमबाट राजनीतिको प्रचार प्रसार गर्न थालेको पनि देखिएको छ । राजनीतिक दलहरुले आफ्ना महिला संगठनमा संलग्न महिलाहरुलाई तीजको दर खुवाउने कार्यक्रम आयोजना गर्ने गरेका छन् ।

एमालेले पाँचतारे होटलमै तीजको दर खुवाउने कार्यक्रमको आयोजना गर्यो । स्थानीय तहहरुमा पनि दलहरुले दर खुवाउने कार्यक्रम आयोजना गर्न थालेका छन् । यसले महिलाहरुलाई राजनीतिक रुपमा सक्रिय बनाउने गरेको छ भने दलहरुलाई चुनावी अभियान चलाउन सजिलो बन्न गएको छ । यस्ता तीजका कार्यक्रममा स्थानीय निकायको बजेट पनि दुरुपयोग गरेको पाइएको छ ।

दलहरुले महिलाहरु केन्द्रित तीज कार्यक्रम गरे पनि राजनीतिमा महिलाहरुलाई प्रत्यक्षरुपमा संलग्न गराउन भने कञ्जुस्याइँ गरिरहेका छन् । ठूला दलहरुले कार्यकारी पदमा महिलाहरुलाई लैजाने गरेका छैनन् वा सीमित महिलालाई स्थान दिएका छन् । अर्को, प्रत्यक्ष निर्वाचनमा महिलालाई टिकट अति सीमित मात्रामा दिने गरेका छन् । समानुपातिकमा सीमित गरेर ३३ प्रतिशत पुर्याउने बाध्यता पूरा गर्दै आएका छन् । यसले महिला सशक्तीकरणमा बाधा पर्दै आएको छ । महिला नेतृ तयार गर्न जुन प्रक्रिया अपनाउनु पथ्र्यो त्यसो गरिँदैन । उच्च पदमा जान रोक्ने तर सामान्य कुरामा सम्मान गर्नुको अर्थ रहँदैन ।