स्वतन्त्रताको सिमाना र स्वतन्त्रहरुको धैर्यता

♦ सुदर्शन शर्मा

झरिको मौसम, पानी कतिबेला पर्छ र नदिनाला बढ्छ भन्ने ठेगान हुँदैन। क्षणमै उज्यालो आकास, क्षणमै अन्धाधुन्ध पानी। यसपाली भयो त्यस्तै। बर्खामास घर जाने मौका जुरेछ। कसरी कसरी नयाँ किसिमको सवारी साधन लिएर म घर जाँदै छु। नयाँ भन्नाले भर्खर किनेको नयाँ सोच्नुभो ? नयाँ गाडि किनेछ केटोले सोच्नु भयो ? दुबै होईन। हुन त मलाई तपाईँले के सोच्ने सँग के सरोकार ? मेरो काम आफ्नो कुरा लेख्ने हो।

बुझ्ने तपाईँ आफ्नो चस्मा लगाएर पढ्दा जस्तो देखिन्छ त्यस्तै बुझ्ने हो। म तपाईँलाई कस्तो चस्मा लगाउने भन्ने छनौट गर्न सानो सहयोग गरुँ ? छोटो जीन्दगीमा, लामो समयदेखि लोकतान्त्रिक विचारधारामा आबद्द भई यौटा दलको कृयाशील सदस्यको कुरा पढ्न तपाईँ यहा बस्नु भएको छ। यति भनेपछि तपाईँ उचित चस्मा लगाएर पढ्न सक्नुहुन्छ। तपाईँ चलन चल्तिको भाषामा झोले कार्यकर्ताको लेख पढ्दै हुनुहुन्छ। समयले झोलेहरुलाई झूर बनाएको छ, तर झोलेहरुका झोलामा किताब पनि छन्, हिजोका आन्दोलनका लागेका घाउमा लगाउने मल्हम पनि छन्। तपाईँको यसरी आनन्दले मेरो लेख पढ्न पाउने अवसरका लागि पनि झोलेहरुलाई असाध्यै झूर मान्ने वर्तमानको भाष्यबाट मुक्त भएर मेरो लेख पढ्नु भए पनि राम्रै हुन्छ।

अँ कुरा बिचैमा मोडियो। म घर जाँदै थिएँ। बर्खाले गर्दा मेरो नयाँ किसिमको सवारी साधनले खोला छिचोल्न नसक्ने देखियो। त्यो सवारी साधन कतै हरायो भन्नुस्। अब एकमात्र विकल्प झोलुङ्गे पुल। त्यो पनि होईन, तुईन पो त। हैट म सपनामा पनि देशको दुख: भोग्न विवश हुन्छु। देश होस वा विदेश, दु:ख हरु या त भोग्नु पर्छ या त भङ्ग गर्नुपर्छ, भागेर मुक्ति त मिल्दैन, यथार्थ यहि नै होईन र ? झिनो झरिको प्रसङ्गमा कता कता दर्शन खोकेको भन्ने लाग्यो भने यसभन्दा अगाडि नपढ्नुस्। पढे पढ्नुस्, नपढे नपढ्नुस्।

तुईन तर्नु ‘एड्वेञ्चर’ होईन, विवशता हो। झरीको मौसममा बल्ल तल्ल तुईन प्रकृतिको साधन पार गरि पारि पुग्नै लाग्दा मेरो स्कुल जिवनको साथी भेटिन्छ। अब भन्नुस न, डराई डराई खोला तरिरहँदा बिचैमा स्कुले जिवनको साथी भेटेपछि म कति ढुक्क हुनु ? स्कुले जिवन सबैको जिवनको अभिन्न अङ्ग हो। हामि पछिल्लो दशकहरुमा बाँचिरहेका करिब करिब सबै जसोमा स्कुले जिवन भन्ने यौटा स्मृतिको प्रिय हिस्सा छ। त्यसबाट जो साथी भेटिए पनि साथिको प्रकृति र त्यससँग आफ्नो तादात्म्यता अनुसारका स्मृतिहरु सर्सर्ति याद आईहाल्छन्।

यसरी नै मेरो पनि मनस्पटलमा केहि यादहरु सरर आए। अब साथीसँगको अन्तरङ्ग सुरु नहुँदै साथीको हालतले मलाई बेचैन बनायो। साथी चरम नशामा थिए। स्कुले जिवनमा साथीहरुको निकटता र जिवनको शुद्दता अलिक उच्च विन्दुमा हुन्छ। तर आजकल साथीभाई भेट्यो कि आफ्नै गुनासो र संघर्षका कहानीहरुले भरिएको हुन्छ। साथीहरु कोहि कुन हालतमा, कोहि कुन हालतमा हुन्छन्। झनै अपर्झट भेटेको साथी एक्लै नशामा चुर भयो भने यसैपनि झूर हुन्छ। कि त आफु पनि उहि शैलिमा तयार हुनुपर्यो। अँ त, ति साथी खतरनाक लागुऔषधको नशामा थिए। साथी भेटेर उत्साहित म, एकैछिनमा ठुलो झञ्झट बेहोर्नुपरेको महशुस गरिरहेको थिएँ। हेर्दाहेर्दै साथी भ्वाक्क भुईँमा ढले। मेरो होसहवास उड्यो। उनि र म मात्र छौँ। उनि मरेतुल्य भएर ढलिहाले। म बलजफ्ति उठाउन खोज्दा खोज्दै मेरो सपनाको मानसिकताले त्यो घटनाको संवेग धान्न सकेन। म ब्युँझेँ, र घडि हेरेँ। रातिको साढे दुई बजेको थियो।

घटघट पानी पिएपछि अब म सुत्न सक्ने हालतमा थिईन। यसरी निद्रै भङ्ग गर्ने गरि यादमा आएका साथीसँग अत्यन्तै रिस उठिरहेको थियो। मनमनै यस्ता सामाजिक संरचना नै विथोल्ने गरि भएका घटनाहरु प्रति तिब्र आवेग आयो। यस्ता घटनालाई उत्साहित गर्नेलाई त फाँसि नै दिनुपर्ने भन्ने सोच आयो। यो मेरो आवेगात्मक सोच मात्र थियो। मानिसको बाँच्न पाउने अधिकारमाथि धावा बोल्न मेरो कहाँ हैसियत हुन्छ ? अझ प्रजातान्त्रिक समाजवादमा विश्वास राख्ने भएकाले मेरो आवद्द विचारधाराले त शासक वा राज्यलाई समेत त्यो अधिकार दिँदैन।

सामाजिक संरचना, विकास वा कुनै पनि झिल्के परिमार्जनको नाममा व्यक्तिको वैयक्तिक स्वतन्त्रता प्रति प्रश्न उठाउनु लोकतन्त्रको वर्तमान स्तर र परिभाषा बाहिरको कुरा हो। व्यक्तिलाई शासन व्यवस्थाले सामाजिक, न्यायिक र पर्यावरणीय संरचनाको बोध गराउन हदैसम्म प्रयत्न गर्नु पर्छ। यति हुँदा हुँदै पनि बाटो विराउनेहरुलाई राज्यले सुध्रिने उचित मौका र वातावरण निर्माण गरिदिनु पर्छ।यसैकारण त आजकल जेलहरु वा बन्दिगृहहरुलाई सुधारगृहको संरचनामा लैजाने प्रयत्नहरु विश्वव्यापि रुपमा हुँदै गएका छन्। त्यसभन्दा पनि परको परिकल्पना हालसम्म हामिले गरेका छैनौँ। यति सम्ममा जनतालाई संरक्षित गरेर राख्न नसक्ने हरु, राज्यको सहि सञ्चालन गर्न सक्दैनन्।

व्यक्तिको स्वतन्त्रता वर्तमान लोकतन्त्रको मेरुदण्ड हो। स्वतन्त्रता स्वच्छन्दताको यौटा आयाम हो। स्वच्छन्दता भित्र मानविय स्वतन्त्रताको अभ्यास गरिरहँदा तात्कालिन समयमा अभ्यस्त मानवीय मुल्यहरुको निर्धारित सिमाना भित्र गरिनुपर्छ भन्ने मान्यता सुन्दा आफैमा विरोधाभाषपुर्ण लाग्न सक्ला। तर यसको सहि पहिचान गर्न, गराउन सकेमा मात्र हाम्रो वर्तमान सभ्यताले विकासको दिगो मार्ग समाउन सक्छ। स्वतन्त्रता र छाडातन्त्र एउटै मिटरमा नापिने हुँदा कहाँ नेर पुगेपछि स्वतन्त्रता छाडातन्त्रमा परिवर्तन हुन्छ भन्ने कुरा नै सामजिक,न्यायिक र राजनीतिक संरचनाहरुले परिभाषित गर्दछन्। वर्तमान विश्वले अभ्यास गरिरहेको लोकतन्त्रले पनि स्वतन्त्रताको मिटरमा कति सच्चा स्वतन्त्रता र कुन विन्दु पार गरेपछि छाडातन्त्र सुरु हुन्छ भन्ने कुरा नै परिभाषित गर्ने यत्न गरिरहेको हो।

जुन लोकतन्त्रवादि हुँ भन्नेहरुको अविश्रान्त दायित्व पनि हो। वैयक्तिक, सामाजिक, राष्ट्रीय वा मानवीय स्वतन्त्रताको सिमानाहरु स्थीर हुँदैनन्, समय र स्थान अनुसारको व्याख्या र संरचनागत अनुकुलता खोज्दछन्। जस्तो कि अहिले नै पनि हाम्रो समाजले कतिपय पश्चिमा मलुकले अभ्यास गरिरहेको स्वतन्त्रतालाई छाडा भन्ठान्दछ भने हामिले नै अभ्यास गरिरहेको कतिपय स्वतन्त्रता कतिपय परिवेशको लागि छाडा ठहर्छ। राज्यले कानुनि रुपमा परिभाषित गरेको स्वतन्त्रता र समाजले स्विकार्ने स्वतन्त्रता फरक फरक हुन सक्छन्। तर दिगो राज्यव्यवस्थाको परिकल्पनामा यि दुबै स्वतन्त्रताको सिमानाहरु बिच मत ऐक्यता जरुरी हुन्छ।

यति हुँदा हुँदै पनि प्रत्येक व्यक्तिको वा सामाजिक इकाईको स्वतन्त्र अस्तित्वको सुचना र सम्मानले मात्र दिगो विकासको गतिलाई सहि दिशानिर्देश गर्न सक्दछ। स्वतन्त्रताको अभ्यासको नाममा अरुलाई हिलो छ्यापिने गरि उफ्रिनु कुनै पनि कोणबाट लोकतान्त्रिक आचरण होईन। आजकल नेपाली राजनैतिक वृत्तमा स्वतन्त्र भनिनेहरुको बहुत चर्को र सान्दार आवाजहरु घन्किरहेका छन्। त्यसरि स्वतन्त्र शक्ति वा व्यक्तिको नाममा आफ्नो राजनितिलाई वजारिकरण गरिरहेका इकाईहरुले स्वतन्त्रताको कुन सिमाना हरुलाई अभ्यास गर्ने अभिप्राय बोकेका हुन भन्ने सहि सुचना न त जनतालाई छ, न त तिनिहरुले आफै त्यसको सहि संरचना लाई पुर्व परिभाषित गर्न सकेका छन्।

यस्ता शक्तिहरुले त्यसको सहि सुचना नदिँदा नै आफ्नो तत्कालिक राजनीतिक अभिष्ट पुरा हुने देखेर यसतर्फ बहसहरुलाई नलगेका हुन कि भनेर शंका गर्न सकिन्छ। व्यक्तिमा नायकत्वको खोजि गर्नु हिजोको राजसँस्थालाई देवताको अवतार भन्नु भन्दा फरक हुँदै होईन। यसर्थ स्वतन्त्र हुँ भनेर उर्लँदो भेलमा माछा समात्न बल्छि थापेर बसेका नमुना व्यक्तिहरुले आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्व को सिमाना तथा सिद्दान्तहरु पुर्वपरिभाषित गरेर जनतामा जाने र त्यसको आधारमा दल वा विचार समुहहरु न्यायिक संरचनामा दर्ज गरेर मात्र परिक्षणको कसिमा उत्रन पर्ने पो हो कि ?

नत्र त आज स्वतन्त्र जनताको प्रतिनिधि हुँ भनेर जनभावनाको भर्याङ्ग चढ्ने, दुई चार झिल्के कुराले आफुलाई बजारिकरण गर्ने, अनि प्रत्येक सामाजिक संरचनालाई आफ्नो निजि विचार अनुकुल परिभाषित गर्दै लगेर कालान्तरमा जनता र सामाजिक संरचनाको स्वतन्त्र अस्तित्वहरु कै हुर्मत लिने यत्न नहोला भन्न कसरी सकिन्छ र ? दलका सिमित दलालहरुले तजबिजि शैलीमा दुरुपयोग गर्दै आएको लोकतन्त्रको संरचनाहरुलाई व्यक्तिवादि परिभाषाको कार्यप्रणालिमा सुम्पिने जनताको चाहना पक्कै होईन। तर कताकता राजनीतिक दलहरुको नातावाद, अवसरवाद र दलालतन्त्रबाट दिक्क भएर जनताको भावना व्यक्तिको नायकत्वको खोजिमा भड्किरहँदा बजार सौन्दर्यको अन्तराष्ट्रीय नशामा लठ्ठ नयाँ साथीहरुले त्यसको गलत फाईदा उठाउन नसक्लान भनेर कसरी विश्वस्त हुने ? संबैधानिक रुपमा नै सँस्थागत गरिएको बहुदलीय व्यवस्थामा अपरिहार्य देखिएको ‘दलहरुको सुधार’ को यात्रामा,एक दुई एपिसोडको खेलाँचि हो भने वाहवाहीको नशाले लठ्ठ स्वतन्त्र साथिहरुले झूर गरेको मात्र ठहर्ने छ।

विश्व अर्थतन्त्रको दुई विशाल पिण्डहरुको भौगोलिक गुरुत्वकेन्द्रमा रहेको देशमा अस्थिर, असंगठित र संवेगमा आधारित एकाईहरुमा राजनितिको सुई सोझिनु हाम्रो भु-राजनितिमा कति सहि वा गलत हुन्छ भनेर सबैले सोच्नु पर्छ। यस कुरामा पुराना हुन् भनिएका दलहरुले समयको गति पहिचान गर्न नसकेर वा पहिचान हुँदा हुँदै पनि जुन कमजोरि देखाए ति दलहरुमा लागेका र हाल कतिपय अवस्थामा ‘झोले’ भनेर उपेक्षा गरिएका केहि गम्भिर राजनितिक चिन्तन बोकेका महानुभावहरुले जति चिन्तन गर्नुपर्छ त्यति नै चिन्तन राजनीतिक मैदानमा उत्रेका वा नउत्रेका स्वतन्त्र भनिनेहरुले पनि लिनु अपरिहार्य बनेको छ। मेरो यति कुरा पढ्ने तपाईँको धैर्यतालाई न्यानो जय नेपाल।