यसकारण केयुमा योगको स्नातक एकेडेमिक पढाईः प्रोफेसर अनन्त गोपाल रिसाल

अनन्तगोपाल रिसाल करिब २५ वर्षदेखि विभिन्न सूचना प्रविधि तथा कम्यूटर सम्बन्धी प्राविधिक क्षेत्रमा भारत, सिंगापुर र संयुक्त राज्य अमेरिकाका विभिन्न कम्पनीहरुमा कन्सल्टिङ सेवा दिँदै आउनु भएको छ । भारतबाट १९९२ मा कम्युटर साइन्स इन्जिनियरिङमा स्नातक तथा नेश्नल इन्स्टिच्यिुड अफ सिंगापुरबाट सन् १९९४ मा (नलेज इन्जिनियरिङ) Knowledge Engineering स्नातकोत्तर हाँसिल गर्नुभएका रिसालले विभिन्न पुस्तकहरु प्रकाशन गर्नुभएको छ ।

अध्यात्म सम्बन्धी नेपाल दर्शन आध्यात्मिक यात्रा– कविता संग्रह २०४०, जीव प्रेम अध्यात्म दर्शन फरक खण्डकाव्य, २०५० प्रकाशन गर्नुभएको छ । समाजसेवा एवं प्राध्यापनमा आबद्ध रिसाल हिमालयन सेन्टर फर एशियन स्टडिजका सदस्य, काठमाडौं विश्वविद्यालयमा एसोसिएट प्रोफेसर, रामानन्द रिसर्च सेन्टरको सदस्य, वैदिक साइन्स र टेक्नोलोजीको फाउन्डेसनको अध्यक्ष, कामधेनु गोधामको अनुसन्धान निर्देशक, फ्रेन्ड्स अफ नेपाल : न्यू जर्सी, अमेरिकाको अध्यक्ष लगायतका संघ संस्थामा आबद्ध रिसालसँग नेपालबहसका संवाददाता सन्तोष खड्काले गर्नुभएको कुराकानीको संम्पादित अंशः

ब्याचलर इन यौगिक साइन्स एण्ड वेलविइङ (बीवाईएसडब्लु-BYSW) कोर्षको बारेमा भनिदिनुस् न ?

यौगिक साइन्स, योग विज्ञान र यसको आरोग्यताको बारेमा समग्रतामा पढ्ने कोर्ष हो । बिद्यार्थीहरुले हाम्रा हिमवत खण्ड र दर्शनशास्त्रहरुका बारेमा पढ्छन् । यसलाई हामीले मानवीय शरीरको शारीरिक, मानसिक, आध्यात्मिक स्वस्थता तीनै पक्षको अध्ययन (होलस्टीक अध्ययन) भन्न खोजेका छौं । शरीरलाई चिकित्सा पद्धतिमा कसरी बुझ्ने भनेर जोडेका छौं । योगलाई अध्ययनको केन्द्रमा राखेका छौं । १२ कक्षा पास गरेका विद्यार्थीले यो कोर्ष गर्न सक्छन् । जस्तै प्लस टु मा विज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी वा शिक्षा संकाय पढेका, ३ वर्षे नर्सिङ गरेका, संस्कृतमा उत्तरमध्यमा गरेकाहरुले यो कोर्ष पढ्न सक्छन् ।

सम्पत्ति भएकाले मात्रै नभएर सम्पत्ति नभएकाले पनि यो शिक्षा पढ्न पाउन् भनेर काठमाडौं विश्वविद्यालयले यस कोर्षलाई केही छात्रवृत्तिको कोटाहरु निर्धारण गरेर पढाउन थालेको छ । देशको अहिलेको अवस्था हेर्दा मानिसहरु सफल भए तर असल हुन सकेनन् । सम्पूर्ण प्रकारका दुःखका कारणहरु भए तर भौतिक समृद्धिले मात्रै खुशी प्राप्त नहुने भएर योगलाई कोर्षकै रुपमा पाठ्यक्रममा राखेर एकेडेमिक ढंगले पढाउन थालिएको हो ।

यो कोर्ष लागू गर्नुको मुख्य उद्देश्य के हो ?

यो कोर्ष लागू गर्नुको पहिलो कुरा भनेको हामीले हाम्रो नेपाललाई विश्वसामु कसरी चिनाउने ? हामी केमेस्ट्री, म्याथ, अंग्रेजी, फिजिक्स लगायतका विषयमा अध्ययन अुनसन्धान गरेर संसारमा नम्बर वान् बन्न अरु ५० वर्ष लगानी गरे पनि बाहिरका अरु मुलुक जस्तो नेपाल बन्न सक्दैन । यहाँबाट बाहिर गएर अध्ययन गर्ने केही नेपाली बन्न सक्लान् तर हामी नेपालमै यो काममा अब्बल हुन सक्दैनौं । नेपालमा क्लिनिकल ल्याब, फिजिकल ल्याबहरु रिसर्च गर्ने केही आधार नै छैन ।

बीवाईएसडब्लु कोर्षले चाहीँ नेपाललाई विश्वमा चिनाउने र विदेशीहरु नेपाल आएर पढ्न सक्ने वातावरण बनाउन सकिन्छ । हाम्रो मुल उद्देश्य भनेको यहि नै हो । पहिलो भनेको नेपालका विद्यार्थीलाई नेपालमा नै नेपालको योग र हिमवत खण्डको दर्शनबारे पोख्त गराउने । दोस्रो भनेको विदेशी नागरिक जो योगको बारेमा पढ्न चाहन्छन् भने उनीहरुलाई अंग्रेजी भाषामा नै पढाएर योग र हिमवत खण्डको दर्शनबारे प्रामाणिक रुपमा पाठ्यक्रममा राखेर पढाउन र पोख्त गराउन सकिन्छ भन्ने धारणाले नै बीवाईएसडब्लुको सिर्जना भएको हो ।

यो कोर्ष पढेर के गर्ने ?

हाम्रा विद्यार्थी भाइबहिनीहरुले अरु विषय पढेर के गर्छन ? जस्तो नेपाली विषय वा अंगे्रजी विषयमा पढेर एमए गर्यो भने उसले के गर्छ ? यो कोर्ष पढ्न र नेपाली अंग्रेजी विषय पढ्न पैसा एउटै नै हो । अरु विषयमा एम.ए गर्यो भने कसले के गर्छ भन्ने त ग्यारेण्टी छैन नि । विद्यार्थीको क्षमता अनुसार काम गर्ने हो । तर, योग विद्यार्थीको अभिभावकत्व हामीले लिएका छौं । हामीले विद्यार्थीलाई प्रयोगात्मक तरिकाले सिकाउँछौं । हाम्रो विश्वास के छ भने विद्यार्थीहरु अंग्रेजी र योगका बारे केही दख्खल भने हुनु नै पर्छ । हामीले अंग्रेजी भाषाको माध्यमबाट विद्यार्थीहरुलाई सिकाउँछौं । संस्कृतबाट आएको योग भन्ने शब्दसँग विद्यार्थी परिचित हुनु पर्छ । संस्कृतबाट आएको शब्द योग हो । अंग्रेजी अनुवाद गर्दा योगा भनेको नेपालीमा जोड्नु भन्ने हुन्छ ।

विद्यार्थीले योग चिकित्सा पद्धतिबाट भविष्यमा आयआर्जन गर्न सक्छन् । चिकित्सा भन्नाले आध्यात्मिक चिकित्साको कुरा गर्न खोजेको हो । मानिसको शरीर सँधै रहिरहने कुरा होइन । शरीर नास हुँदा कतिलाई दुःख हुन्छ । कतिलाई रोग हुन्छ । त्यस्ता व्यक्तिहरुलाई हाम्रा विद्यार्थीले सिकेको विद्याले मनोवैज्ञानिक रुपमा चिकित्सकीय काम गर्न सक्छन् । सान्त्वना दिन सक्ने, पीडामा परेका मानिसलाई मनोवैज्ञानिक रुपमा इनर्जि हिलिङका माध्यमबाट आनन्दमा लैजान सक्ने कुराहरु सिक्छन् । विद्यार्थीहरुले नेपालमा रहेका धेरै हिलिङ पद्धति, प्राकृतिक र आर्युवेदिक कुराहरु विद्यार्थीले सिक्छन् । उनीहरुले जसरी डाक्टरले पढ्छन् त्यसैगरी मेडिकल डक्टरबाट नै एनाटोमी, मानसिक रोगहरुको बारेमा सिक्न पाउँछन् । यसै पनि काठमाडौं विश्वविद्यालय चिकित्सा विधामा हरेक हिसाबमा अब्बल नै छ ।

फर्मास्युटिकल्स, रेडियोलोजी, फिजियो थेरापी, मेडिकल एमबीबीएस्, फर्माकोलजी लगायत विधाहरुमा हाम्रो योग सेन्टरमा नै पढाई हुन्छ । कोर्ष लागतको हिसाबमा ५० लाख पर्ने मेडिकल डाक्टर पढ्नको लागि लगभग २५ लाख बराबरको कोर्षलाई हामीले मानविकी, विज्ञान संकाय जस्तो गरेर जम्मा ५ लाखमा पढाउन खोजेका छौं । यो हाम्रो पहिलो कार्य हो । यस कोर्षमा नेपाली र भारतीय नागरिक भन्दा पनि चाइनिज नागरिकको आकर्षण बढेको छ ।

नेपालीहरु र भारतीयहरुले बुझेका छैनन् तर चाइनिजहरुले यस बारे बुझिसकेका छन् । हाम्रो बौद्धिकता क्षमता अनुसार केही समय, महिना र घण्टा विदेशीहरुले लिने योगका तालिम भन्दा अहिले हामीले सुरु गरेको एकेडेमिक योग शिक्षाको महत्व धेरै छ । यसलाई डिसिपिलिनरी अप्रोच भन्छौं । योग शिक्षा पढ्न र लिन नेपाल सैद्धान्तिक र व्यवहारिक हिसाबले राम्रो देश हो । यो हाम्रो धर्मशास्त्रमा वर्णन गरिएअनुसारको प्राकृतिक स्थलहरु हाम्रो देशमा छ ।

यो कोर्ष कसले पढ्न पाउँछ ?

सामान्य त १२ कक्षा पास गरेकाले यो कोर्ष लिन पाइन्छ । यसमा उमेरको बन्देज छैन । नेपाली र विदेशी महिला पुरुष जो सुकैले पनि यो कोर्ष पढ्न सक्छन् । अंग्रेजी र संस्कृत जान्दै नजान्ने र बोल्दै नबोल्नेको लागि यो कोर्ष उपयुक्त नहुन सक्छ । त्यसबाहेक सबै उमेर र समुहका मानिसले यो ४ वर्षे कोर्ष पढ्न सक्छन् । संस्कृत गुरुकुलका विद्यार्थी भए भने पनि उनीहरुले यस कोर्षबाट ग्रयाजुयट गर्न सक्छन् । सिटिईभीटीईको डिब्लोमाले पनि यो कोर्ष पढ्न पाउँछन् ।

भाषागत दक्षता कस्तो हुनुपर्छ ?

अंग्रेजी राम्रो हुनुपर्छ । विद्यार्थीहरु यस कोर्ष पढ्न आएपछि हामीले अविभावकीय जिम्मेवारीका साथ विद्यार्थीलाई पढाउँछौं । अरु विश्वविद्यालयले के गर्छन हामीलाई थाहा छैन । भाषागत दक्षता नभएकालाई पनि थप कोचिङ कोर्ष, नन क्रेडिट भाषाका कक्षा बनाएर हामीले पढाउन सक्छौं । जम्मा २४ जना मध्ये ४ जनाले पुरा छात्रवृत्तिमा पढ्न पाउँछन् । बाँकी २० जनाले पैसा नै तिरेर पढ्छन् । त्यसमा पनि इच्छा भएका तर पढ्न आर्थिक अवस्थाका कारण नसक्ने विद्यार्थीका लागि दाताहरु खोजेर पढाउँछौं । त्यसरी पढेर पास हुने विद्यार्थीलाई पछि त्यस्तै दातृ निकायले कामका लागि लिन सक्ने पनि भए । हाम्रो गुरुकुल त हैन । ६० प्रतिशत विद्यार्थीबाट लिएर हामीले पढाउने गरेका छौं ।

कोर्ष कति वर्षमा सकिन्छ ?

४ वर्षमा ८ वटा सेमेस्टर हुन्छ । अहिलेलाई पहिलो र दोस्रो सेमेस्टर उस्ता–उस्तै छ । जम्मा गरेर १३८ क्रेडिट आवर छ । एक वर्ष जति मानव शरीरको अवस्थितिका बारेमा सिक्छन् । मेडिकल डाक्टरको जस्तो चिरफार नगरे पनि लासलाई हेरेर सम्पूर्ण शरीर विज्ञान सम्बन्धि विद्यार्थीले ज्ञान लिन सक्छन् ।

प्रवेश परीक्षा छ या छैन ?

यो कोर्ष किन पढ्दै छु भन्ने विषयमा विद्यार्थीले एउटा निबन्ध लेख्नु पर्छ । त्यस पछि काठमाडौं विद्यालयको हात्तीवनमा आएर १ घण्टाको प्रवेश परीक्षा दिनुपर्छ । त्यस सँगै विद्यार्थीको पारिवारिक र आर्थिक अवस्था बारेमा पनि जानकारी लिन्छौं । अन्तर्रवार्त पनि दिनु पर्ने हुन्छ । यो प्रक्रियामा विद्यार्थीले केही पनि गर्न नसकेमा भर्ना लिने बारेमा हामीले सोच्नुपर्ने हुन्छ । होइन भने विद्यार्थीले राम्रो नम्बर ल्याएसँगै भर्ना गर्न सकिन्छ ।

इन्टर्नसीपको व्यवस्था कस्तो छ ?

यो कोर्ष नेपालमा पहिलो पटक पढाइ हुन लागेको छ । त्यसकारण हामीले राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्र्रिय स्तरको इन्टर्नसीपको व्यवस्था गर्ने छौं । हामीले भारत, चीनसँग पनि सहकार्य गर्न सक्छौं । अहिले १४ हजार योगाचार्यहरु चीनमा कार्यरत छन् । ती सबै भारतीय मुलका हुन् । त्यसमध्ये ६/७ जना मात्रै नेपाली होलान् । चाइना तथा भारतमा हामीले माग अनुसारको योगाचार्यहरु पठाउन सक्छौं । नेपालको योगाचार्यहरुले विशेष स्थान पाउने संभावना रहन्छ । किनकि नेपालीहरु खुल्ला मानसिकताका, प्रायः गरी मनोवैज्ञानिक वेल विइङमा छन् । त्यसकारण नेपालीले योग क्षेत्रमा राम्रो ठाउँ पाउन सक्छन् । योगले जिउनलाई शारीरिक र मानसिक रुपमा स्वस्थ राख्न सहयोग पुर्याउँछ ।

त्यसैगरी विभिन्न योग अभ्यास गराउने आध्यात्मिक, धार्मिक, संघ संगठन, कर्पोरेट सेक्टरमा गएर हामीले सहयोगका लागि प्रस्ताव गरिरहेका छौं । कर्पोरेट सेक्टरले सामाजिक उत्तरदायित्व अन्तर्गत गर्ने खर्चको केही अंश योग तथा व्यायामको क्षेत्रमा पनि लगाउन अनुरोध गरिरहेका छौं । जसका कारण विद्यार्थीलाई यस्ता संघ संस्थामा आबद्ध भएर काम गर्न झनै सहज हुन सक्छ । योगशिक्षा लिने विद्यार्थीको सहयोगका लागि हुने विभिन्न क्रियाकलापमा हामी लागि परेका छौं । विद्यार्थीले फुल टाइम पढ्नु पर्छ । ८० प्रतिशत हाजीर हुनु पर्छ । छात्रवृत्तिमा पढेका विद्यार्थीले भने बिहान र बेलुका १/१ घण्टा गरि दिनको २ घण्टा स्वयंसेवा गर्नुपर्छ । भोलेन्टेर, असिस्टेन्ट भएर काम गर्नुपर्छ । जुन विद्यार्थी जे विषयमा अब्बल छन् त्यही विषयको लागि योगदान गर्नुपर्छ ।

कोटा कतिवटा छ ? पुरा छात्रवृत्ति कति जनाले पाउँछन् ?

जम्मा २४ वटा कोटा छ । मोटामोटी रुपमा हामीले विश्वविद्यालय र सरकारको सहयोग भएमा ४ जनालाई आवश्यकता हेरेर पुरा छात्रवृत्ति र बाँकी २० जनाले भने पुरै पैसा तिरेर पढ्नु पर्छ । त्यस २० जनामा पनि कोही आर्थिक अवस्था कमजोर भएको तर पढ्न चाहने छन् भने त्यस्ता विद्यार्थीलाई विभिन्न संस्था, दाताहरु खोजेर पनि पढाउन सकिन्छ ।

योग शिक्षाको प्रवर्धन राष्ट्रिय योजना आयोग र सरकारले गर्नुपर्ने कुरा हो । विश्वविद्यालय, हामी दुई चार जनाको हुटहुटिले गर्न सक्ने विषय होइन । तर, पनि हामीले सुरु गरेका छौं । राष्ट्रको परिचय र ब्राण्डिङ सँग जोडिएको विषय हो यो । योग आर्थिक, धार्मीक, आध्यात्मिक, यौगिक, सामाजिक, पर्यटन, आस्था एवं आम्दानी र व्यापारसँग जोडिएको विषय हो ।

योगले मानिसको क्षमता र कार्यदक्षतामा वृद्धि गराउँछ । मानिस सफल भए तर असल भएनन् । शिक्षित भए तर नैतिकवान् भएनन् । ध्यान सिकाउने तर लुट्नको लागिमात्रै सिकाएर त भएन । यस्ता समाजका नकारात्मक कुरालाई हेरेर हामीले विश्वविद्यालयबाट नै सफल, असल र नैतिकताको बाटोमा हिँड्नसक्ने शिक्षा, योगको पढाइ गर्न खोजिएको हो । यो कुनै गुरु बनाउन खोजिएको होइन । विशेषतः १६ वर्ष देखि २० वर्ष भित्रका मानिसले अन्धभक्तिमा भएर होइन सक्षम भएर आफ्नो जीवनको मार्ग पहिल्याउन सकोस् भन्ने उद्देश्यले यो शिक्षाको शुरुवात गरिएको हो ।

नेपालमा यो कोर्ष ल्याउनुपर्छ भन्ने विचार तपाईंलाई कसरी आयो ?

म २५ वर्ष अमेरिका बसें, ४÷५ वर्ष सिंगापुर, ४ वर्ष भारतमा बसें । देशलाई विदेशमा चिनाउने भनेको म जस्तै नेपालीहरुले त हो नि । धेरै नेपालीहरु देश बाहिर बसेका छन् । योगको उपादेयता, महत्व के हो भन्ने कुरा बुझेर नै त यो कोर्ष नेपालमा ल्याएको हुँला नि त ?
म आर्टिफिसिएल इन्टेलिजेन्स ९ब्क्ष्० पढाउँछु, त्यसैगरी एमबीएका विद्यार्थीलाई पढाउँछु । मैले काठमाडौं विश्वविद्यालयसँगको सहयोग, सहकार्यमा यो कोर्ष ल्याएको हुँ । विश्वविद्यालयले मैले गरेको कामको लागि कुनै तलब दिए पनि त्यो पैसाले मैले कति विद्यार्थीलाई पुग्छ छात्रवृत्ति दिएर पढाउँछु ।

योगको महत्व संसार भरि नै छ । भारतले पढाइ सुरुवात गरेको दशक भन्दा बढी नै भइसक्यो । संसारका कतिपय विश्वविद्यालयले योगलाई महत्व दिएर पढाउँदै, सिकाउँदै आएका छन् । भारतले त एउटा मन्त्रालय नै बनाएर योगको लागि काम गर्न थालिसकेको छ । हाम्रो देशको राजनीतिक विचलन र दुरदर्शीताको कमीले गर्दा नेपालमा योगको कुनैपनि क्षेत्रमा विकास हुन सकेन । विभेद र निहित स्वार्थको लागि जुधाउने खालको राजनीति नेपालमा भइरहेको छ । यस्ता कुरालाई चिर्न योगले जुधाएर होइन जुटाएर काम गर्न सिकाउँछ । योग शिक्षा, बुद्धिष्ट, चाइनिज, भारतीय, मुस्लिम या कुनै धर्म संप्रदायका मानिसले पढ्न र सिक्न पाउँछन् । यो शिक्षा लिन जात, धर्म, लिंग, वर्ण भौगोलिक सिमानाले रोक्दैन । यो कोर्ष गर्ने सबै जना जुन आस्थाका भए पनि योगका विद्यार्थी हुन् । वैज्ञानिक शिक्षा दिनु हाम्रो मुल उद्देश्य हो ।

नेपालमा अहिले कतिवटा विश्वविद्यालयमा यो कोर्ष पढाइ हुन्छ ?

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा डिप्लोमासम्म पढाइ हुन्छ । साना–साना अल्पकालिन कोर्षहरु छन् । स्नातक वा पुरै डिग्री कोर्ष भन्ने चाहिँ छैन । बाल्मीकी क्याम्पसमा पीजि डिप्लोमासम्म योगको कुराहरु पढाइन्छ । १३८ क्रेडिट आवर, ८ सेमेस्टर पढाइ हुने, चार वर्षे यो एकेडेमिक कोर्ष नेपालको पहिलो कोर्ष नै हो । यस बाहेक राज्यले नै संखुवासभामा योगशिक्षा दिने गरि गरी योगमाया विश्वविद्यालय खोल्ने सम्बन्धन दिएको छ । राजु अधिकारी लगायतको टीमले यो काम गरिरहनु भएको छ । यो भनेको भविष्यको कुराहरु हो । त्यसका लागि हाम्रो अनुभवले पनि सहयोग गर्न सक्छ । त्यसका लागि हामी पनि तयार छौं ।

भारतको हरिद्वार, विहार, साउथ इन्डिया, रामदेव बाबा या गायत्री परिवारको योग सिकाउने केन्द्रहरु छन् । नेपालमा भने अब हामिले सुरु गरेका छौं । हाम्रो सुरुवातलाई देश बाहिरका योगसाधना केन्द्रमा साझेदारी र संयोजन गर्ने कुरा भविष्यमा हुँदै जानेछन् ।

अवसर र चुनौतिहरु के छन् ?

योगका बारेमा नेपालमा एकेडेमिक ढंगले स्नातक वा सो भन्दा माथि पढाइ नै भएको छैन । यो नै अवसर हो । पढाइ नै नहुने विषयमा पढाउँछु भन्नु पनि त चुनौति पनि हो नि । हामी कति असल छौं ? कति भ्रष्ट छौं ? यो देश भ्रष्टाचारले डुबेको कुरा लुकाएर लुक्दैन । राजनीतिक भ्रष्टाचार, कर्मचारी भ्रष्ट छन् । किन त ?

किनभने हामी योगी भएनौं । खानामा, बोलिमा शुद्धता छैन । हामी जे बोल्यो त्यो गर्दैनौं र जे गर्छौं त्यो बोल्दैनौं । केटाकेटीदेखि नै असल शिक्षा, नैतिक शिक्षा, संस्कार, पूर्वीय शिक्षा, शास्त्रका कुराहरु, संस्कृत पढेका र सिकेका भए आज हामी यो हद सम्मको भ्रष्ट हुने थिएनौं । आजको समाजको यो व्यथिति चिर्ने अवसर अब आउँदै छ ।

हाम्रा दर्शनशास्त्र र योग शिक्षा कतिको वैज्ञानिक छ भन्ने कुरा बुझ्न हामीले नेपालमा भएका करिब ३०० मध्ये २५० वटा गुरुकुल गएका थियौं । गुरुकुलहरुमा गएर त्यहाँका विद्यार्थीहरुको मनोवैज्ञानिक स्थितिका बारेमा बुझेका थियौं । त्यस्ता गुरुकुलहरुमा राज्यको सहयोग छैन । दान, उपदान तथा भक्तहरुले दान दिएर चलाएका छन् । भौतिक रुपमा त्यस्ता गुरुकुलहरु सरकारी स्कुलको भन्दा गएजुज्रिएको हालतमा छ । तर, खानपिन, योग, सिक्ने सिकाउने तरिका, बोल्ने शैली भने धेरै नै उदाहरणीय छ ।

विद्यार्थी बेलामा ब्रम्हचर्यमा बस्नु पर्यो, आचार, विचार र सोचाइ राम्रो देखियो । यसलाई कसरी वैज्ञानिक बनाउन सकिन्छ भन्ने उद्देश्यले हामीले रामानन्द रिसर्च सेन्टर र महेश गुरुकुल सँग १ वर्ष अगाडीदेखि साझेदारी गरेका थियौं । चुनौति भनेको आधुनिक विश्वविद्यालय सँग अध्यात्म, पूर्वीयदर्शनको कुराहरु छैन । यता गुरुकुलहरु जहाँ वार्षिक २०÷३० हजार विद्यार्थीहरु निस्किरहेका छन् त्यहाँ विज्ञानका कुरा बुझ्ने बुझाउने गरिएको छैन । हामी सबै आध्यात्मिक भएर पनि हामीले हाम्रो स्वरुप बुझेका छैनौं । अतः मोर्डन र पूर्वीय दर्शनको साझेदारी हुने गरी यो कोर्षलाई अगाडि बढाएका हौं ।

कोटा बढाउने वा यसलाई फैलाउने हिसाबमा कसरी सोच्नुभएको छ ?

यो कुरा भनिरहँदा घैंटोमा पिठो राखेको कथा सम्झना आयो । काठमाडौं विश्वविद्यालयको आफ्नो सीमा छ त्यस सिमा भित्र रहेर काम गर्ने छौं । यौगिक कोर्ष भनेर सुरु गर्नुमा काठमाडौं विश्वविद्यालय स्कुल अफ आर्टस् अन्तर्गत हिमालयन सेन्टर फर एशियन स्टडिज (हिकास) भन्ने संस्था छ । यो हिमवत खण्ड, हिमालय क्षेत्रको संस्कृति, परम्परा जोगाउने हिसाबको संस्था हो । कोर्ष को हिसाबमा अहिले एउटा सुरु भएको छ । भविष्यमा हजारौंको संख्यामा विद्यार्थीहरु आए भने फ्रेन्चाइज पनि दिन सकिन्छ ।

योगमा लागेका संस्थाहरु, जीवन विज्ञान, ओशो तपोवन लगायतका संस्थालाई कार्यक्रम चलाउन अनुमति दिन सकिन्छ । क्रेडिट आवर्सहरु छुट्याएर एउटा फ्रेमवर्कहरु विकास गरेर काम गर्न सकिन्छ । जीवन विज्ञान जस्तो संस्थाको गुरु, अगुवाहरु वा अनुयायीहरुलाई भेटेर छलफल गरेर यसको विकास र विस्तार गर्न सकिन्छ । यसले राष्ट्रलाई चिनाउने र यसमार्फत धेरै स्वदेशी तथा विदेशी विद्यार्थीहरु आउने क्रम बढ्यो भने के गर्ने भन्ने बारे विश्वविद्यालयले सोच्ने कुरा छँदैछ । कोटा बढाउने काम गर्न सकिन्छ । फ्रेन्चाइज गरेर काठमाडौं विश्वविद्यालयको डिग्री दिने काम गर्न सकिन्छ ।

अहिले हामीले बौद्धमा बौद्ध गुम्बा र त्यहाँको रिम्बोचे सँग समन्वय गरेर काम गरिरहेका छौं । बौद्धमा रहेको आरवाईआई इन्सिटीच्युड भन्ने छ । २००१ देखि बुद्धिष्ट स्टडिजको लागि बौद्ध गुम्बा र गुम्बाको रिसर्च सेन्टर सँग मिलेर काठमाडौं विश्वविद्यालयको डिग्री दिइन्छ । पढाउने चिजहरु सबै त्यही सेन्टरमा हुन्छ । हाम्रो अनुभव र उनीहरुको ठाउँसँगको सहकार्यले त्यहाँ पढ्ने विद्यार्थीहरुले एक्सपोजर पाएका छन् । महेश योगीको भावातित ध्यान, जीवन विज्ञानको विशेष कुराहरु छ, इसा फाउण्डेशनको आफ्नै ध्यान साधना, ब्रम्हकुमारीको आफ्नै किसिमको ध्यान योगको विधि पद्धति छ । नेपाल भूमिमा यस्ता खालका २५/३० वटा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरु छन् । तर उनीहरुले यस्तो इन्टरडिसिपिलिनरी कोर्ष त दिँदैनन् ।

हो, यही कुरालाई वैज्ञानिक र सबै जनालाई अटाउन सक्ने खालको कोर्ष हामीले निर्माण गर्न खोजेका छौं । सनातन धर्मलाई जगेर्ना गर्न सकिने खालको कोर्ष हामीले तयार गरेका छौं । अहिले ओशोका फलोअर्स ब्रम्हकुमारीमा नजाने, ब्रम्हकुमारीका फलोअगर्स ओशोकोमा नजाने, महेश जीको फलोअर्स ओशोकोमा नजाने खालको छ, तर हाम्रा विद्यार्थी सबै सनातन धर्म संस्कृति र आश्रममा जान सक्ने र सिक्न सिकाउन सक्ने होउन् भन्ने हाम्रो मुल उद्देश्य हो । हाम्रा विद्यार्थीहरु समाजबाट विभेद निकालुन् र सनातन धर्मको संवाहक होउन् ।

मास्टर्स डिग्रीको बारेमा केही सोचेका छौं ?

सोचेका छौं । हामी सँग अझै चार वर्ष समय छ । चाइनाको कन्फिउसियस सेन्टर भन्ने छ । त्यसको पढाइ काठमाडौं विश्वविद्यालयमा भइरहेको छ । चाइनामा यसलाई बढाउन सक्छौं । अन्तराष्ट्रिय रुपमा धेरै नै छ । जस्तै लोयला विश्वविद्यालय छ । नेपाल भारत, अमेरिका युरोप, बेलायतबाट हामीलाई कस्तो कोर्ष बनाउने भनेर सहयोग गरिरहनु भएको छ । विद्यार्थीले अहिले ४ वर्षे योगको शिक्षा लिइसकेपछि उच्च शिक्षाको लागि संसारको कुनै पनि विश्वविद्यालयमा जान सक्छन् ।

अहिलेको ४ वर्षे कोर्षलाई इन्टर डिसिपिलिनरी बनाएका छौं । ३ क्रेडिट आवरको आइटी कोर्ष नै छ । यो आधुनिक गुरुकुल जस्तो छ । आफैँ र अन्य विभागका विद्यार्थी जस्तै विज्ञान, बायोलोजी, गणित, इन्जिनियरिङ अध्ययनरत साथीसँग सहकार्य गरेर पढ्न सक्छन् । वैद्धिक, पौराणिक, प्रामाणिक बुद्ध दर्शन, तन्त्र जुन नेपाललाई चिनाउने कुरा हो । तन्त्रमा नै मास्टर्स डिग्री गर्न सक्ने पनि हुन सक्छन् । प्राणायममा पीएचडी गर्न सक्छन् । विद्यार्थीले तन्त्र एवं योग साधनामा मास्र्टस गर्न सक्छन् ।

कोर्ष कुन समयमा र कहाँ पढाइ हुन्छ ?

धुलिखेलको चौकोटमा पढाइ हुन्छ । काठमाडौं विश्वविद्यालयको मेडिकल साइन्स पढाउने हाताभित्र नै हाम्रो योग भवन छ । यो कोर्ष त्यहाँ नै पढाइ हुन्छ । दुरीका हिसाबले अलि टाढा हुने विद्यार्थीलाई कतिपय कुराहरु हात्तीवन र बालकुमारीमा पनि पढाउन सक्छौं । विद्यार्थीले अंग्रेजी, संस्कृत, योगको इतिहास, दर्शन शास्त्र पढ्नु पर्छ । जस्तो किसिमको वातावरणमा पढाउनु पर्ने हो त्यही वातावरण र ठाउँमा पढ्नु पर्छ । हामीले ४ वर्ष धुलिखेलमा नै बसेर पढ्ने भनेर बुझ्दा हुन्छ ।

प्राय गरि ९ः३० बाट ३ः३० सम्म पढ्नु पर्छ । काठमाडौं बसेर पढ्ने विद्यार्थीको लागि काठमाडौं विश्वविद्यालयको बसमा तोकिएको शुल्क तिरेर आउजाउ गर्न सकिन्छ । विद्यार्थीले पुरा समय खर्चेर पढ्ने हो । यदि कोही पार्टटाइम काम गर्ने विद्यार्थी छन् भने उनीहरुको आवश्यकता हेरेर समय निर्धारण गरेर पढ्न पढाउन पनि सकिन्छ ।