पर्यटनमा पिएचडी गराउन नेपालमै एमएससी इन माउन्टेन एण्ड माउन्टेनरीङ साइन्स लन्च गराउने तयारीमा छौँ

विश्वमा पर्यटन क्षेत्रको महत्व,यसमा आधारित व्यवसाय र व्यवस्थापनका विषयमा नेपालबाट पीएचडीसम्मको अध्यन र अध्यापन गराउने अभियानमा लागेका ज्ञानेश्वर महतो पर्यटन क्षेत्रका दिग्गज व्यक्ति हुन् । दिगो विकास र बजार व्यवस्थापनमा नेदरल्याण्डबाट पोस्ट ग्रयाजुयट डिप्लोमा र पूर्वान्चल विश्वविद्यालयबाट पर्यटन अध्ययनमा स्नातकोत्तर गरेका महतो विगत २५ वर्षदेखि पर्यटन क्षेत्रमा क्रियाशील छन् ।

उनले यसअघि निजी क्षेत्रमा होटल व्यवसाय क्षेत्र अन्तर्गत होटल एशोसिएसन अफ नेपाल (हान) र ट्रेकिङको क्षेत्रमा टान प्रमुखको जिम्मेवारी पनि सम्हालिसकेका छन् । व्यवसायिक अनुभव र दक्षताका दृष्टिकोणले पर्यटनका परियोजनाकार पनि हुन उनी । युएनडीपी, युनेप, डीएफआइडी, एसएनभी, युएसएड, सेभ द चिल्ड्रेन जस्ता अन्तराष्ट्रिय संस्थामा काम गरिसकेका महतो अध्यापन कर्ममा पनि निरन्तर सक्रिय छन् ।

हाल नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठान (नेपाल माउन्टेन एकेडेमी) को क्याम्पस प्रमुखसमेत रहेका महतोले नेपालको विभिन्न विश्वविद्यालयका साथै अमेरिका, बेलायत, अस्ट्रिया लगायतका मुलुकमा पनि अध्यापन गरेका छन् । प्रस्तुत छ उनै महतोसँग नेपालको पर्यटन क्षेत्र, यसको भविष्य र उनी आवद्ध नेपाल माउण्टेन एकेडेमीका आगामी कार्यक्रमबारे नेपालबहसका लागि सन्तोष खड्काले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश:

धेरैलाई जानकारी नभएको हुनसक्छ सुरुमा तपाइले नेतृत्व गर्नुभएको नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठानबाटै कुरा सुरु गरौँ, यस प्रतिष्ठानको खास उदेश्य र लक्ष्य के हो ?

यसको उदेश्य भनेको नेपालमा भएका पर्यटकीय क्षेत्रहरुको पहिचान, सम्भाव्यताको अध्यन ति क्षेत्रहरुको पुर्वाधार विकास, व्यवसायको स्वरुप र यसबाट राज्यलाई हुनसक्ने फाइदाबारे अध्यन अनुसन्धान गर्ने नै हो । यसका उदेश्य र लक्ष्य असीमित छन् । नेपालको पर्यटन विकासको क्रमलाई हेर्ने हो भने लगभग सन् १९५० देखि आजका दिन सम्म आइपुग्दा लगभग ७३ वर्षको इतिहास हामीसँग छ । यो इतिहासभित्र हामीले के गर्न सक्यौँ यो छुट्टै विषय होला । तर, हाम्रो काम भनेको पर्वतारोहण सम्बन्धि अध्ययन अनुसन्धान गरेर बनाउनुपर्ने नीति र राज्यले लिनसक्ने लाभका विषयमा सुझाव दिने हो ।

नेपालसँग अहिले जति क्षमता छ त्यो अनुसारको अध्यन हुन सकिरहेको छैन् । दक्ष जनशक्ति शैक्षिक ज्ञान आदिको पनि कमी छ । सिधा अर्थमा नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा र त्यसमा पनि मुलतः पर्वतीय पर्यटन भएको हुनाले यो सम्बन्धी अध्ययन, जनशक्ति तयार र अनुसन्धान गर्नको लागी नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठानको स्थापना भएको हो । सरकारलाई इनपुट दिने गरि यो ऐकेडेमी स्थापना भएको हो । काम गरिरहेका छौ । अझ गर्न धेरै बाँकी छ । सम्भावना भएर पनि नेपालले यो क्षेत्रबाट उचित लाभ लिन सकिरहेको छैन् ।

भनेपछि इतिहासदेखि नेपालको पर्यटन क्षेत्रले जति लाभ लिनुपर्ने हो त्यो लिन सकिरहेको छैन ?

नभएको हैन, भएको छ तर, अझै धेरै लाभ लिन सकिने सम्भावनाहरु जीवितै छन् । नेपालको पर्वतारोहणको इतिहास हेर्ने हो भने सन् १९२१ देखि शुरु भएको मानिन्छ । यस दशकदेखि १९५० को दशकसम्म सबै विदेशिहरुले ८ हजार मिटरका हिमालहरुमा सफल आरोहण गर्न परिश्रम गरे । नेपालको पर्वतारोहण विकास हुनुको श्रेय भनेको १९५० अगाडीका गतिविधिहरु नै हुन् । पर्वतारोहण सम्बन्धि पर्यटनको लगभग सुरुवात १९५० देखि भएको देखिन्छ । जुन समय पहिलो पटक ८ हजार मिटर अग्लो हिमाल चढिएको थियो ।

सन् १९५३ जब सगरमाथा शिखरमा पहिलो पाइला टेकियो त्यसपछि नेपालको पर्वतारोहण र पर्यटन क्षेत्रमा विकास हुन होडबाजी नै चल्यो । नेपालमा ८ हजार मिटर अग्ला ८ वटा हिमाल रहेको लिखित रुपमा अन्तराष्ट्रिय रुपमा जानकारीमा आयो । त्यस पछि ति हिमालहरुमा कुन देशका नागरिक पहिला चढ्ने भन्ने एक किसिमको होडबाजी संसार भरीबाट नै चलेकोले नेपालमा पर्वतारोहणको विकास गर्न सहज हुँदै आएको हो । राज्यको इच्छा शक्ति भए, आवश्यक नीति नियमहरु बने,राम्रो जनशक्ति उत्पादन भयो र त्यसलाई परिचालन गर्न सकियो भने भविश्य नराम्रो छैन् ।

शैक्षिक जनशक्तिको कुरा गर्दा नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठानमा हुने पढाई कस्तो हो, पाठ्यक्रम कस्तो छ, तालिमहरु के के पाइन्छ ?

अहिलेसम्म नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठानमा पढाई हुने भनेको व्याचलर इन माउन्टेनरिङ स्टडिज (BMS) हो । यो विषय व्यवस्थापन अन्तर्गत पर्दछ । यसको मुल उद्देश्य नै पर्वतीय पर्यटनका लागि आवश्यक पर्ने जनशक्ति उत्पाद गर्नु रहेको छ । त्यसै गरी मास्टर्स कार्यक्रम अन्तर्गत इन एडभेन्चर टुरिजम पनि पढाई भइरहेको छ । नेपाल पनि संसारका साहसिक पर्यटनको गन्तव्यमध्ये एक हो । यस क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति उत्पादन गर्नको लागि अध्ययन÷अध्यापन गराइरहेका छौैं । अबको पुस्तामा संचालकहरु पनि पर्यटन व्यवसायको जानकारी भएका र पढेका हुनुपर्छ भन्ने उदेश्यका साथ यो कार्यक्रमहरु हामीले चलाइरहेका छौं ।

अब हामी छिट्टै अर्को कार्यक्रम लन्च गर्न तर्फ लाग्दै छौं । एमएससी इन माउन्टेन एण्ड माउन्टेनरिङ साइन्स, जसको मुल उद्देश्य अनुसन्धान गर्नु रहेको छ । हाम्रा स्वदेशका विद्यार्थीहरु सगरमाथा र सगरमाथाको ६÷७ हजार मिटर माथि गएर अनुसन्धान गरुन्, नेपालको उच्च भुभाग र वातावरणमा कहाँ के छ भन्ने कुरा खोजेर ल्याउन र त्यसको जानकारी राज्यलाई दिउन् भन्ने उद्देश्य रहेको छ । त्यस बाहेक अन्य साधारण अल्पकालिन तालिम, ट्रेकिङ गाइड तालिम, स्की सम्बन्धी, होमस्टे, रक क्लाइमिङ लगायत फरक किसिमका तालिमहरु हामीले दिँदै आएका छौँ ।

यस विषयमा चासो राख्ने धेरै विद्याथीहरु पछि प्नि हुनसक्छन, उनीहरुलाई पनि जानकारी हुने गरी समग्रमा नेपालमा पर्यटन शिक्षाको महत्व र अवस्था कस्तो छ ?

समग्रमा म यहि क्षेत्रमा निरन्तर लागिरहेको नाताले भन्नुपर्दा नेपालमा पर्यटन शिक्षाको अवस्था सन् २००० पछि निकै राम्रो भएको देखिएको छ । सन् १९७२ पछाडि सन् २००० सम्म केही तालिमहरु मात्रै विकसित भएका थिए । त्यस पछि हामीकहाँ व्याचलर र मास्टर्स कार्यक्रमहरु आएर पढाई सुरु भयो । त्यसमा पनि विभिन्न विषयहरु छानि छानी पढ्न पाउने सुविधा आएको छ अहिले । विभिन्न अन्तराष्ट्र्रिय टुरिजम सम्बन्धि कार्यक्रमहरु, पर्यटन क्षेत्रलाई समावेश गर्ने स्कुल र कलेज लेवलमा पनि यस को पढाइ भइरहेको छ । समग्रमा पर्यटन क्षेत्रको राम्रो स्कोप देखिन्छ । लगभग तीन दर्जन कलेजले स्वदेश र विदेशको व्याचलर कार्यक्रम चलाइरहेका छन् । यस हिसाबले पनि पर्यटन शिक्षाको आकर्षणलाई राम्रो मान्न सकिन्छ ।

तपाईहरुको यस नेपाल पर्वतिय प्रतिष्ठानको खास लक्षित वर्ग र क्षेत्र चाँही कुन हो ?

हाम्रो क्षेत्र समग्र पर्यटन हो । पर्यटन क्षेत्रको पहिचानदेखि दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्नेसम्मका काम हामी गर्छौँ । जसको इच्छा पर्वतिय पर्यटन क्षेत्रमा काम गर्नु छ, ति सबै व्यक्तिहरु हाम्रा लक्षित वर्ग हुन् । ट्रेकिङ, एडभेन्चर टुरिजममा काम गर्नु, माउन्टेनरिङमा काम गर्ने वर्ग, त्यस क्षेत्रमा लगानी गरेर काम गर्ने संचालकहरु तथा यस क्षेत्रमा अध्ययन अुनसन्धान गर्न चाहने विद्यार्थी र खोजकर्ताहरु सबै पर्दछन् । यसको यती नै सीमा हो भन्ने हुँदैन । पर्यटन क्षेत्रको प्रवद्र्धन गरेर राज्य र राज्य भित्ररहेका लक्षित बर्गहरु कसरी लाभान्वित हुन्छन भन्ने नै हो ।

माथि पनि पर्यटनका विषयमा पीएचडी गराउने थोरै कुरा उठेको थियो, यसबारे थप जानकारी गराउन मिल्छ, के छ प्रतिष्ठानको भावी योजना ?

हो, यस क्षेत्रमा पनि राम्रा र दक्ष जनशक्तिको धेरै खाँचो छ । यो क्षेत्र र विषयमा विद्यावारिधि गर्न चाहने विद्यार्थीहरुले अहिले राम्रो अवसर युक्त ठाउँ नपाएको अवस्था छ । दक्ष जनशक्ति उत्पादन भयो भने भोलीका दिनमा नयाँ नयाँ खोज र अनुसन्धान हुनसक्न । दक्षता हासिल गरेको व्यक्तिले नयाँ याेजनाका साथ काम गर्न सक्छ भन्ने उदेश्य राखेर हामी त्यो खालको पाठ्यक्रमसहितको व्यवस्था गर्न लागिरहेका छौँ ।

यसका लागि यो वर्ष हामी एमएससी इन माउन्टेन एण्ड माउन्टेनरीङ साइन्स लन्च गर्ने योजनामा छौंँ । त्यो सँगसँगै प्रतिष्ठानको भौतिक पूर्वाधारको काम सोलुखुम्बुको क्याम्पसमा भइरहेको छ । त्यो पनि पुरा हुनसाथ हामी पिएचडीको कार्यक्रम सुरु गर्नुपर्ने एउटा महत्वपूर्ण काम आँटेका छौँ । नेपाली विद्यार्थीले उच्च हिमाली भुभाग (हाइ अल्टिच्युड) तथा भौगोलिक विकटाताका ठाउँमा गएर अध्ययन अनुसन्धान गरुन र यस क्षेत्रका महत्वपूर्ण कुरा राज्य समक्ष खोजेर ल्याउन भन्ने उदेश्यले तयारी गरिहेका छौँ । अहिले काम भइरहेको छ । यो सम्पन्न भएपछि विद्यार्थिले नेपालमै उच्चशिक्षा लिने अवसर पाउनेछन् ।

नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा सम्भावना भएका र तत्काले गर्न सकिने कामहरु के के हुन सक्लान, सरकारी तहबाट के गर्नुपर्ने अवस्था छ ?

धेरै छन यस्ता गर्नुपर्ने कामहरु । म थोरै मात्र भनौ अहिले नेपालमा पर्यटनका हिसाबले सबैभन्दा बढी सम्भावना देखिएको भनेको हिमालय श्रृङ्खला र त्यससँग सम्बन्धित पर्यटक हो । दोस्रो भनेको मध्यपहाडी क्षेत्रमा भएका जातजाति र तिनको सांस्कृतिक पहिचानका संम्भावनाहरु हुन, तेस्रो, तराइ प्रदेशमा प्राकृतिक दृश्यावलोकनमा आधारित पर्यटनमा पनि गर्नुपर्ने धेरै काम बाँकी छन् । चौथो भनेको वन्यजन्तु र जंगल सफारी र पाँचौ भनेको धार्मिक पर्यटन हो । नेपालका दुई छिमेकी मुलुकहरु भारत र चीन छन् । भारतीयहरु हिन्दू धर्मका लागि र चिनियाँहरु बुद्धिष्ट पर्यटनका लागि आउन सक्छन् । नेपालमा यि दुवै सम्भावना भएका विषयहरु हुन् । यी माथिका कुरालाई आधार बनाएर हामीले गर्न सक्यौँ भने नेपालमा चाहे जति पर्यटक ल्याउन सकिन्छ ।

तर, यसका लागि योजनामात्र बनाएर हुँदैन काम गर्नुपर्छ । पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न पहिले पर्यटकिय स्थल बनाउनुपर्छ । पर्यटकीय स्थलविना पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न सकिँदैन । नेपालमा भएका पर्यटनका सेवाक्षेत्र वा वस्तुहरु, प्राकृतिक दृश्यहरु कहाँ र के–के छन्, त्यसका आधारलाई पहिचान गर्नुपर्छ । पर्यटकीय स्थल पहिचान भएपछि मात्रै बजारीकरणको काम गर्न सकिन्छ । अहिले बजारिकरणलाई भरपर्दो माध्यम भनेको अनलाइन, इन्टरनेट, फेसबुक, संसारभर संचालनमा रहेका संचारका माध्यमहरु नै हुन् । अहिलेको युग इलेक्ट्रोनिक युग भएकाले यसका माध्यमबाट गरिने प्रचार प्रसारनै प्रभावकारी र महत्वपूर्ण हुन्छ ।

पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि आगामी दिनमा के कस्ता गुरुयोजना बनाउन सकिन्छ र अहिले कस्ता योजना आवश्यक छन् ?

विदेशीहरुको एउटा भनाइ छ ‘नो प्लानिङ इज प्लानिङ टू फेल’ भन्ने । भविष्यमा हामी के गर्दैछौं भन्ने कुराको जानकारी त अहिले हामीलाई हुनुपर्यो नी । हाम्रो दिगो सोच यो हो । अबको १० वर्षमा हामी यो गर्दैछौं भनेर खाका कोर्नु पर्यो । कुलो बग्या जस्तो जता जता होचो उतै पानी जस्तो हाम्रो तरिका हुनु भएन । हामीले जसरी खोलोलाई ड्याम बनाएर बिजुली निकाल्न सक्छौं । कुलो, नहर बनाएर सिंचाइ गर्न सक्छौं । त्यो खोलोलाई कसरी सदुपयोग गर्ने हो, योजना भनेको त्यही हो ।

नियमित रुपमा विकास हुनु र कुनै योजना बनाएर केही विशेष फाइदा लिन सक्नु नै दीर्घकालिन योजनाको आवश्यकता पर्छ । यो नै योजना हुँदा र नहुँदाको फरक हो । योजनाले हामी कहाँ, कुन उद्देश्यले, किन जाँदैछौं, त्यो उद्देश्य पुरा गर्न के गर्नु पर्छ र यसको फाइदा के छ भनेर हेर्नु नै योजनाबद्ध विकासको महत्वपूर्ण आवश्यकता हो । त्यसकारण परिस्थिति र ठाउँ हेरेर सोही अनुसार योजना बनाउनुपर्छ । सरकारले अहिले यसबारे खासै ध्यान दिएको पाइदैन् ।

नेपालले गुणस्तरीय पर्यटक भित्राउन नसक्नुका पछाडी के कारण देख्नुहुन्छ ?

नेपालमा गुणस्तरीय  पर्यटक आउदै आएका छैनन् भन्न मिल्दैन । धेरै आएका छन् । फरक यत्ति हो कि संख्यात्मक रुपमा कम भएको मात्रै हो । त्यो के कारणले भएको हो भने जहिले पनि पर्यटकले आफ्नो रोजाइमा पर्ने क्षेत्रहरु र उनीहरुको खर्च गर्ने अवस्था हेरेर आएको हुन्छ । पर्यटकले आफु घुम्न जाने ठाउँ रोजाइ अनुसारको छ छैन हेरेर घुम्ने, रम्ने निर्णय गर्छ । त्यसका लागि हामीले स्तरीय सेवा र सुविधाहरु दिन सकेका छैनौं । जबसम्म हामीले पर्यटकले खोजेको स्ट्यान्डर्ड सेवा र सुविधाहरु गुणस्तरीय दिन सक्दैनौ तबसम्म हामीले गुणस्तरीय पर्यटक ल्याउन सक्दैनौं । यसैले मैले दक्ष जनशक्ति असल योजनाको कुरा गरेको हुँ ।

सरकारले पर्यटनलाई लक्षित गरेर अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनाएको छ । यसबाट कति सम्भव होला पर्यटक भित्राउन ?

विमानस्थल हेर्न पर्यटक आउने हैन । विमानस्थललाई पर्यटन क्षेत्रको एउटा ट्रान्जिटको रुपमा मात्रै हेरिन्छ । गन्तव्यको रुपमा हेरिँदैन । विमानस्थलले अरु देशको पर्यटकलाई त्यस ठाउँमा ल्याउनसम्म सहयोग गर्छ । नेपालमा जति पनि अन्तराष्ट्रिय विमानस्थल बनेका छन, यो स्वागत योग्य कुरा हो । अब यसको सदुपयोग कसरी गर्ने हो । त्यस्ता ठाउँमा अन्तराष्ट्रिय कम्पनीहरुले सेवा संचालन गर्नु पर्छ । उनीहरुको मध्यमबाट हामीले पर्यटक ल्याउन सक्नु पर्छ । यदि त्यसरी पर्यटक ल्याउन सकिएन भने विमानस्थल अन्तराष्ट्रिय हुनुको कुनै अर्थ हुँदैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय मन्चमा नेपालको पर्यटनको उपस्थिति र पहिचानलाई कसरी हेरिरहेका होलान के लाग्छ तपाइलाई ?

अन्तराष्ट्रिय रिर्पोटका अनुसार नेपाल कुल १४० देश मध्ये १०२ औं स्थानमा छ । संख्यात्मक रुपमा हेर्ने हो भने हामीकहाँ अहिले सम्मकै सबैभन्दा बढी १२ लाख पर्यटकले भ्रमण गरेका छन् । संख्यात्मक गणनामा अरु देशको भन्दा हाम्रो अवस्था निकै तल छ । तर पनि पर्यटनको विशेषताहरुका क्षेत्रमा हिमाल आरोहण, प्रकृति परक र वन्यजन्तु, दृश्यावलोकनमा नेपालमा पर्यटनको राम्रो भुमिका रहेको छ । ट्रेकिङमा पनि यहाँ धेरै पर्यटन आउने गरेका छन् । तर, पनि संसार भरीबाटै पर्यटकहरु बोलाएर पर्यटन गराउने कुरामा हामी अझै पछि नै छाँैं । हामीले अन्तराष्ट्रिय मञ्चलाई पर्यटनको क्षेत्रमा जति सदुपयोग र उपयोग गर्नु पर्ने र सक्नु पर्ने थियो त्यो अनुसार गर्न सकिरहेका छैनौँं ।

कल्पना गरौँ अबको २० वर्ष पछि नेपालको पर्यटन क्षेत्रको भविश्य कस्तो होला ?

अबको २० देखि २५ वर्ष पछाडिको हामीले विश्लेषण गर्ने हो भने दुई कुरा हेर्नु पर्छ । विकासक्रमले गर्दा नेचुरल सेटिङ कम भए पनि अबको ५० वर्ष सम्म प्राकृतिक देनले नेपालको पर्यटन चल्छ । केही सडक संजाल र यातायातको विकासको काम भए पनि प्राकृतिक धरोहर हामी कहाँ रहन्छ । हामी एउटा निर्विकल्प सोच लिएर हिँड्नु पर्छ । विश्वव्यापी परिप्रेक्ष हेर्ने हो भने त्यस्ता प्राकृतिक सम्पदाहरु कम हुँदै गएको देखिन्छ । गुणात्मक र संख्यात्मक रुपमा हामीले पर्यटक बढाउनु जरुरी छ । त्यसका लागि हामीले योजना र कार्यान्वयनको पाटोमा कडाइ र सकारात्मक सोचका साथ काम गर्नु पर्छ ।