अर्थतन्त्र सुध्रने आशाको राँकोः नयाँ अर्थमन्त्रीले अर्थतन्त्रलाई गति दिन सक्लान् ?
भेषराज पोखरेल
चैत १८, २०७९ आइतबार ३:४४:५३
सुस्त र ढल्पलाउँदो नेपालको अर्थतन्त्र उकास्न सामान्य टालटुले नीति र प्रक्रियाले पुग्दैन । अर्थतन्त्रका अनेक क्षेत्र र पक्षमा समस्यै समस्याले जेल्न थालेको छ । यही बेला देशले नयाँ अर्थमन्त्री पाएको छ । नयाँ अर्थमन्त्रले अर्थतन्त्रमा रहेका समस्या केलाएर उपयुक्त नीति अवलम्बन गर्न सक्लान् ? अर्थमन्त्री बनेका प्रकाशशरण महत अर्थतन्त्रमा विद्यावारिधी उपाधिप्राप्त व्यक्ति भएकाले उनले अर्थतन्त्रका गति र समस्या अवस्य बुझ्न सक्लान् भन्न सकिन्छ तर नीति निर्माण र त्यसको कार्यान्वयनमा गम्भीर हुनु त्यत्तिकै जरुरी हुन्छ । अहिलेसम्मको अवस्थालाई हेर्दा नेपालको अर्थतन्त्र माथि नउठ्नुमा बाह्य तथा आन्तरिक अनेक कारणहरु छन् त्यसमा पनि बजेट निर्माण र बनिसकेपछि त्यसको कार्यान्वयनमा हुँदै आएको असफलता तथा बेवास्ता मुख्य कारण देखिएको छ । अर्थमन्त्री महतले यी कुरामा ध्यान दिएनन् भने नेपालको अर्थतन्त्र प्रगतिको बाटोमा जान कठिन छ ।
बजेट बनाउने क्रम त सुरु भइसक्यो । पालिकाहरुले आफ्नो मातहत क्षेत्रभित्र बनाउनुपर्ने योजना फागुन १५ भित्रै योजना आयोगमा बुभाइसक्नुपर्ने प्रावधान छ । बुझाइसकेको हुनुपर्छ । योजना आयोगले पनि योजनाको विश्लेषण र छनोट गरिसकेको हुनुपर्छ । मन्त्रालयहरुले पनि चलिरहेको योजनाको प्रगति विवरणदेखि नयाँ योजना प्रस्तुत गर्नुपर्ने हुन्छ । अब योजना आयोगको सुझाव अनुसार अर्थमन्त्रालयले बजेट निर्माणको प्रक्रिया अघि बढाउने प्रावधान अनुसार बजेट निर्माणको क्रममा लागेको होला । यस्तो व्यवस्थित प्रक्रिया भए पनि अहिलेसम्मको अवस्थालाई हेर्दा अघिल्ला सरकारहरु तथा अर्थमन्त्रीहरुले यसलाई पालना गरेको देखिएको छैन । बजेट निर्माणमा ठूलो समस्या के देखिएको छ भने जो प्रभावशाली मन्त्री, सांसद तथा नेता छ उसको चुनाव क्षेत्रमा बजेटको ओइरो लगाउने अन्य क्षेत्रलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । यो प्रवृत्तिले क्षेत्रीय असन्तुलनलाई अझ बढाउँदै लगेको छ ।
अहिलेका संघीय संरचना (मोडल) मा पालिकाहरुको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । त्यस्तै प्रदेशको भूमिका पनि त्यो क्षेत्रको विकासका लागि विशेष हुन्छ । संघीय सरकारमा जाने जनप्रतिनिधि तथा मन्त्रीहरुले उनीहरुको भूमिकालाई सशक्त बनाउन लाग्नुपर्नेमा बजेटमा आफ्नो मनोमानी गरेर कमजोर बनाउन सकेसम्मको प्रयास गर्दै आएको अघिल्ला वर्षहरुमा बनेका बजेट स्पष्ट गरेका छन् । बजेट बनाउँदै गर्दा विभिन्न स्वार्थ समूहको अस्वाभाविक रुपमा बढ्ने हस्तक्षेपले बजेटलाई काम नलाग्ने तथा कमजोर बनाएका छन् । पालिकाहरुले आवश्यकताका आधारमा छनोट गरेर पठाएका योजना बेवास्ता गरेर केन्द्र सरकारका हर्ताकर्ताले मनोमानी रुपमा योजना छनोट गर्न विभिन्न तरिकाबाट प्रयास गर्दा न सन्तुलित विकास हुन सक्छ न बजेट कार्यान्वयन नै हुन सक्छ । २०७४ सालयता यो प्रवृत्ति अत्यन्तै बढेर गएको छ । नयाँ अर्थमन्त्री महतले यो विकासको बाधक प्रवृक्तिलाई चिरेर अगाडि बढ्न सक्लान् ? यो प्रवृत्तिलाई चिरेर अगाडि बढ्न सकेनन् भने उनी पनि सफल अर्थमन्त्री बन्न सक्ने छैनन् ।
नेपालको अहिलेसम्मको अवस्थालाई हेर्दा अर्थमन्त्रीहरुमा दुई खालको प्रवृत्ति देखिएको छ । एउटा अर्थतन्त्रसम्बन्धी कम ज्ञान तथा अत्यन्तै राजनीतिमा रमाउने, अर्को, राजनीतिज्ञ कम, दह्रो प्राविधिक (टेक्नोक्र्याट) । देशको अर्थतन्त्रलाई प्रगतिको बाटोमा डोर्याउन यी दुवै खालका अर्थमन्त्रीहरु बाधक नै देखिएका छन् । अति राजनीति हावी भएका अर्थमन्त्रीहरुले अर्थतन्त्रको गतिलाई बुझेनन्, सकेसम्म आफ्नो दलको राजनीतिलाई कसरी बढाउन सकिन्छ भनेर बजेट त्यसै अनुसार बनाए । कार्यान्वयन पनि त्यसै अनुसार गर्न प्रयास गरे । जसले गर्दा जुन दलको अर्थमन्त्री भए त्यही दलका सीमित पहुँचवाला र सो दलका भोटबैंक बन्न योग्य कर्यकर्ताले लाभ लिए, अरु सबै त्यो प्रक्रियाबाट बाहिर परे । यसले अर्थतन्त्रलाई गति दिन चुक्यो । तोकिएको वर्ग पनि राज्यबाट पाउनैपर्ने सुविधाबाट वञ्चित भयो । अर्को, बजेट बनाउँदा पनि के र कुन क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने हो त्यता राज्यको प्राथमिकता नभएर जरुरी नभएका क्षेत्रमा पनि ठूलो बजेट छुट्याइँदै आयो । अति जरुरी क्षेत्र तथा राज्यले विकास गर्नै पर्ने क्षेत्र राज्य सञ्चालकहरुबाट बेवास्तामा पर्न गयो । यसले बजेटको दुरुपयोग हुने क्रम बढेर गयो ।
अर्को, प्राविधक अर्थमन्त्रीले अर्थतन्त्रको गतिलाई बुझे जस्तो देखिए पनि राजनीतिलाई पूर्णरुपमा बेवास्ता गरे । बजेटको खाली हिसावकितामा मात्रै लागे । आय बढी हुने, राजस्व बढी उठ्ने क्षेत्रलाई बढी प्राथमिकता दिँदै गए, जसले गर्दा कमजोर वर्ग राज्यबाट पाउनैपर्ने सुविधाबाट वञ्चितीमा परे । कमजोर तथा दुर्गम क्षेत्र सधैं बेवास्तामा परे । यसले सामाजिक असन्तुलनलाई अझ बढाउँदै लगेको छ । देश संघीयतामा गएयता तले वर्गको उत्थान होला, कर्णालीका अति दुर्गम क्षेत्र, देशका अन्य पिछडिएका क्षेत्र तथा कमजोर समूह माथि उठ्लान् भन्ने आमजनताको आशामा कुनै प्रगति भएको छैन । यस्तो हुनु भनेको प्रजातन्त्र अर्थात् लोकतन्त्रको असफलता नै हो ।
नेपालको ठूलो समस्या विकास बजेट कार्यान्वयन नहुनु हो । लामो समययता विकास बजेटको कार्यान्वयन ६० प्रतिशत पुग्न पनि कठिन देखिएको छ । अझ ठूलो समस्या आर्थिक वर्षको अन्तिम दुई महिनामा हतार हतार ठूलो मात्रामा बजेट खर्च गर्ने प्रवृत्तिले बजेटको दुरुपयोग हुँदै आएको छ । विकास बजेट छुट्याउँदा न्यायसंगत भएन, प्राविधिक रुपमा अनेक कमजोरी भए । टाठाबाठाले आफ्नो क्षेत्रमा बजेट वर्षाए तर बजेट कार्यान्वयनमा विशेष ध्यान केन्द्रित गरेको भए पनि थोरै होस्, असन्तुलित नै होस् यसको सकारात्मक असर केही न केही भए पनि अर्थतन्त्रमा पथ्र्यो । बजेट कार्यान्वयन नगर्ने तर अर्थतन्त्रको प्रगतिका तथ्यांक खोज्ने प्रवृत्ति राष्ट्र र समाजका लागि दुःखद हो । अर्थमन्त्रीले यी कुरामा ध्यान केन्द्रित गर्न सके अवस्य केही हनेछ नभए जुन जोगी आए पनि कानै चिरेका हुन बेर लाग्नेछैन ।
भेषराज पोखरेल
नेपालबहस डटकमका नियमित स्तम्भकार भेष राज पोखरेल वरिष्ठ पत्रकार हुन् । विगत २५ वर्षदेखि अर्थ राजनीतिक धारमा कलम चलाउँदै आएका पोखरेलले कान्तिपुर दैनिकमा २० वर्ष भन्दा बढी समय भाषा सम्पादकका रुपमा काम गरेका छन् । स्वतन्त्र लेखकका रुपमा समेत विभिन्न दैनिक पत्रपत्रिकाहरुमा लेखहरू लेख्दै आएका पोखरेलले दुई वर्ष नेपाल तारा डटकमको सम्पादकको रुपमा काम गरेको अनुभव पनि छ ।
लेखकबाट थपनेपाल भाषा पत्रकारिताको सय वर्ष र मुलुकको मातृभाषा
असार ३, २०८१ सोमबार
कम्युनिष्ट नेताहरू समाजवादका सम्भावना जति सबै नष्ट गरिदिने बाटोमा लागेका हुन् ?
असार १, २०८१ शनिबार
अझै घट्न सकेन उच्च मातृ मृत्युदर
जेठ ३१, २०८१ बिहिबार
त्रिपाठीको कुलपूजामा प्राज्ञ डा. जगमान गुरुङ प्रमुख अतिथि
विनोद त्रिपाठी
असार २, २०८१ आइतबार
नेपालको हारले फ्यानका आँखामा आँसु, टुट्यो सुपर–८ को सपना !
नेपालबहस संवाददाता
असार १, २०८१ शनिबार
सन्दीपको सय विकेट, शतक पूरा गर्ने दोस्रो बलरको कीर्तिमान
असार ३, २०८१ सोमबार
नक्कली लाइसेन्स प्रकरणमा यातायात कार्यालयका तत्कालीन प्रमुखसहित ५ जना पक्राउ
असार २, २०८१ आइतबार
जारी टी-२० विश्वकपको सुपर आठको समीकरण पुरा
असार ३, २०८१ सोमबार
हुण्डीे र अनलाइन जुवामा अर्बमाथिको कारोबार, सीआईबीले समात्यो ७ जना
असार ३, २०८१ सोमबार
दार्जिलिङ रेल दुर्घटना : मृत्यु हुनेको संख्या १५ पुग्यो
असार ३, २०८१ सोमबार
बहिरीगामको जङ्गलमा देखिएको फुस्रो चैते चरा
असार ३, २०८१ सोमबार
मौरी घारबाट मह निकाल्दै किसान
असार ३, २०८१ सोमबार
जलविद्युत आयोजनाको बाँध निर्माणस्थल
असार ३, २०८१ सोमबार
टीम इन्डियाले सुपर-८ खेलमा कुन कुन टिमसँग भिड्दैछ ?
असार ३, २०८१ सोमबार