क्यान्सरदेखि ब्लडप्रेसरसम्म ठिक पार्ने औषधीय महत्वका घरेलु खानेकुरा

♦ डा. महेन्द्रबहादुर विष्ट ♦

हाम्रो भान्सामा सागसब्जी, मसला र पुरक आहारका धेरै चिज हुन्छन्, जसबाट स्वादिलो खानेकुरा बनाउने उपायबारे हामी जानकार त हौँला, तर ती चीजमा औषधीय महत्व पनि हुन्छ भन्ने तथ्यचाहि धेरैलाई कम मात्रामा वा कमलाई मात्र धेरै जानकारी हुनसक्छ । त्यसैले सबैले उपयोग गर्नसक्ने वा आर्थिक औकातले पुग्ने त्यस्ता केही महत्वपूर्ण खाद्य सामग्रीको औषधीय महत्वबारे यो आलेखले चर्चा गर्नेछ ।

लसुन :- ‘कलियुगको अमृत’ भनी गाउँघरमा अनेक आख्यान–उपाख्यान गरिने लसुन रगतमा बोसोजन्य पदार्थ (कोलेस्टोरल) कम गरेर रगतलाई पातलो बनाई रक्तचापलाई सहज र सन्तुलनमा ल्याई रगतलाई सफा राख्न, मोटोपन घटाउन, कफनाशक, वायुनाशक, जोर्नी वा हड्डीहरूको दुखाइ कम गर्न, घाँटीको खराबी, छाला र फोक्सोका विभिन्न रोग आदि ११ वटा शारीरिक समस्यामा अत्यन्त उपयोगी मानिन्छ । यसमा एन्टिअक्सिडेन्ट तत्व भएकोले अल्जाइमर्सका बिमारीलाई पनि लाभदायक हुन्छ ।

यसमा म्याग्निज सबभन्दा धेरै हुन्छ भने भिटामिन बी–६, भिटामिन सी, सेलेनियम, फाइबर (रेसा) लगायत क्याल्सियम, तामा, पोटासियम, फस्फोरस, आइरन र भिटामिन बी–१ को साथै प्राकृतिक एस्टोराइड तत्व हुन्छ । यसले प्रतिजैविक (एन्टीबायोटिक) औषधीको काम पनि गर्छ । यौनबर्धक र वीर्यबर्धक रुपमा पनि यसलाई लिइन्छ । विभिन्न बिमारमा यसको सेवन गर्ने विधि फरक हुन्छन्, तर नियमित रुपमा सेवन गर्नेले काँचो लसुन पिसेर एउटा रुद्राक्षको दाना बराबर २/३ गिलास पानीका साथ रातमा सुत्नुभन्दा कम्तिमा एक घन्टाअघि खाएर सुत्ने गरेमा स्वास्थ्यलाई धेरै लाभ हुन्छ । तर अल्सर वा पेटका कतिपय बिमारीहरूका लागि यसको कडा स्वादले असर गर्नसक्छ ।

प्याज :- प्रायः लसुनका धेरै गुण पाइने र त्यस्तै एन्टीबायोटिक गुण पनि भएको प्याजलाई अचार वा चटनी, मसला र सलादका अतिरिक्त अत्याधिक गर्मी र लू लागेको बेलामा यसको रस उपयोगी मानिन्छ । खोकी, पिशाबका समस्या, ग्यास्ट्रिक, हैजा आदिमा पनि यसको औषधीय महत्व रहेको छ । यसमा कार्बोहाट्रेड, चिनी, प्रोटिन, विभिन्न उपयोगी भिटामिन, खनिजतत्व, फ्लुराइड आदि पाइन्छ । शरीरको प्रतिरोधक क्षमता बढाउने, ब्लड सुगरलाई सन्तुलित राख्ने, उत्तम कोलेस्टोरल प्रबद्र्धन गर्नुका साथै ‘क्युसर्टिन’ नामक क्यान्सर निरोधक तत्व पनि यसमा छ । यौनबद्र्धक, निद्रा लगाउने आदि यसमा मूख्य ८ प्रकारका उपचारात्मक गुण रहेका छन् ।

अमला :- रगतमा हुने अत्याधिक तापक्रमलाई सन्तुलित बनाउने, रगत र वीर्य सफा गर्ने साह्रै गुणकारी फलका रुपमा अमलालाई लिइन्छ । हर्रो र बर्रोसँग अमलाको पिठो मिलाएपछि त्रिफला बन्दछ, जुन पेट, खोकी, छाती र स्वासप्रश्वासको समस्या समाधानको लागि अत्यन्त राम्रो औषधी हो । यसको रस र मह मिलाएर दिनहुँ सेवन गर्दा खोकी हट्ने, रोग प्रतिरोध क्षमताको विकास, भोक र रुचि जगाउने, आँखाको ज्योती बढाउने, भिटामिन सी भएको हुनाले कागतीका सम्पूर्ण फाइदा दिने आदि यस फलका गुणैगुण छन् । आयुर्वेदको प्रसिद्ध टनिक ‘च्यवनप्राश’ बनाउने आधारभूत सामग्री अमलाको पिठोले सबै रोगलाई परास्त गर्ने उक्त टनिकको क्षमतालाई आधार प्रदान गरेको हुन्छ । अमलालाई काँचै रुपमा दिनको ३ वा ४ दाना चुस्ने गरेमा शरीरको रोगप्रतिरोधक क्षमता निकै नै बढ्छ ।

बेसार :- भारतीय समाजमा पवित्रता, समृद्धि र सुन्दरताको स्रोत मानिने बेसारमा कोलेस्टोरल तत्व शून्य, तर ‘करक्युमिन’ तेल सबभन्दा धेरै र आइरन, पोटासियम, म्याग्नेसियम तथा भिटामिन बी–६ पनि पाइन्छ । नेपाल र भारतमा मात्र होइन, प्रायः दक्षिण एशियाली मुलुकभरि बनाइने सबैजसो तरकारी र अचारमा बेसार अनिवार्य रुपले लगाइन्छ । रुघा–खोकी लागेको र छाती खराब भएको बेला घरेलु औषधीको रुपमा अदुवा, तुलसीको पात र बेसार पकाएर त्यसको चिया (काडा) खाइन्छ । यसमा भएको करक्युमिन तत्व, जो भिटामिन ‘ई’भन्दा ८ गुणासम्म शक्तिशाली हुन्छ र भिटामिन सी भन्दा शक्तिशाली मानिन्छ, ले रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउँछ ।

अमेरिकास्थित टेक्सास विश्वविद्यालयको क्यान्सर सेन्टरको एक रिपोर्टमा भनिएको छ, “बेसारमा भएको करक्युमिनले गठिया (आथ्र्रइटिस), एलर्जी, दम, धमनी कडा भएर उत्पन्न हुने मुटुजन्य समस्या, हृदयरोग, अल्जाइमर्स्, मधुमेह र क्यान्सर समेतलाई यसको क्षमताले रोग प्रतिरोधक शक्तिको रुपमा ठीक गर्छ ।” करक्युमिन भएकै कारण कतिपय कलेजोका बिमारीलाई पनि बेसारले ठीक गर्छ । दाँत कमजोर भएको बेला वा दन्तहर्सा (पाइरिया) भएमा नून, बेसार र तोरी तेल मिलाएर दाँत र गिजामा लगाउँदा लाभ दिन्छ । महिलाहरूको पाठेघरको क्यान्सर नियन्त्रणका लागि पनि बेसार उपयोगी प्रमाणित भएको छ । तर गर्भवती महिलाले बेसारको उपयोग सावधानीका साथ गर्नुपर्छ ।

कागती :- भिटामिन ‘सी’ को खानी हो कागती, जसलाई ‘साइट्रिक एसिड’ का रुपमा चिनिन्छ । यसको बोक्रामा पिरो किसिमको राग भएको वाष्पशील तेल हुन्छ । यसमा भएको भिटामिन सीबाट रुघा–खोकी सितिमिति लाग्न नदिने, कलेजोको सुरक्षा र युरिक एसिड नियन्त्रण, गीजाबाट हुने रक्तस्राब नियन्त्रण, पित्तथैली र मिर्गौलामा जम्नसक्ने पत्थरी गलाउन, शरीरको बोसो र रगतको कोलेस्टोरल नियन्त्रण गर्न, अत्याधिक गर्मी र डिहाइड्रेसनको उपचारमा, क्यान्सर प्रतिरोध गर्ने २२ किसिमका क्षमता, उच्च रक्तचाप र मोटोपन नियन्त्रण यसका उच्चतम विशेषता हुन् ।

प्रयोग र अनुसन्धानहरूबाट प्रमाणित भएको छ, कागतीको रसले आन्द्रामा हुने जुका लगायत मलेरिया, हैजा, डिप्थेरिया (घाँटीमा कीटाणुबाट हुने बिमार), टाइफाइड र अन्य धेरै रोगका किटाणुसँग जुध्ने ताकत बोकेको छ । लेक (अल्टिच्युड) लाग्ने बिमारमा पनि कागती फाइदाजनक हुन्छ । यसको बोक्रामा पाइने ‘फाइट्रोन्युट्रिएन्ट ट्यान्जेरेटिन’ तत्वले पार्किसन्स् रोगजस्ता दिमागका समस्या नियन्त्रणमा फाइदा गर्छ । त्यसैले स्वस्थकर खानामा ‘कागतीयुक्त भोजन’ को विशेष महत्व छ । खानापछि आधा गिलासमा आधा कागती निचोरेर पिउँदा खानाका टक्सिन तत्व नाश हुन्छन् । दिनहूँ १ गिलास तातोपानीमा एक ठूलोचम्चा महका साथ कागती मिलाएर पिउनु अति नै बेश हुन्छ ।

अदुवा :- मुटुको रोगदेखि शरीरको तौलमा कमीसम्म, क्यान्सर रोगदेखि वाकवाकी लाग्दासम्म, अदुवाको औषधीय महत्वबारे अनुसन्धान गर्ने अमेरिकाका डा. मर्कोलाले यसका ४० वटा गुणकारी विशेषता बताएका छन् । उनले त भान्सामा अनिवार्य रुपमा अदुवा हुनुपर्ने आवश्यकतामा जोड दिएका छन् । कार्बोहाइट्रेड, चिल्लो तत्व, प्रोटिनलगायत विभिन्न भिटामिन र खनिजतत्वले भरिपूर्ण अदुवा धेरै किसिमका शारीरिक समस्याको औषधी हो । अदुवाको तेलले घुँडा दुख्दा मालिस ग¥यो भने निको हुने, मांशपेशी दुखाइदेखि महिलाको मासिक रक्तस्राबको बेला हुने दुखाइ कम गर्न, टाउको दुखाई (माइग्रेन), खोकी, घाँटी दुखेको वा स्वर भासिएको, दम र ब्रोङ्काइटिसका समस्यामा, पोस्ट्रेटलगायत धेरै किसिमका क्यान्सरमा, मधुमेह रोगमा इन्सुलिन आपूर्ति गर्ने उपचारात्मक क्रियामा, वाकवाकी, अजीर्ण, धपेडी (मोसन सिकनेस) मा अदुवा औषधीय दृष्टिले उपयोगी मसला हो ।

क्यान्सरका रोगीलाई किमोथेरापी दिएपछि हुने वाकवाकीमा अदुवा पोलेर वा काँचै दिने गरिन्छ । यसले कोलेस्टोरल नियन्त्रण गरेर हृदयाघातको खतरा हटाउँछ । कब्जियत भएमा अदुवाले पाचन प्रणालीलाई क्रियाशील बनाई यो समस्या हट्दछ । रक्सी पिएको मानिसलाई भोलीपल्ट हुने पेटका अनेकौँ गडबडीमा ताजा अदुवाको चटनीमा कागतीको रस हल्का मात्रामा मिलाएर खान दिएमा ठीक गर्छ । अदुवा र महको अत्यन्त राम्रो मेल हुन्छ ।

मेथी :- सबै तरकारीमा मसलाको रुपमा र साग पनि प्रचलित हुन्छ भने मेथीको परौँठा नेपाल र भारतमा लोकप्रिय छ । मेथीमा प्रोटिन, भिटामिन सी–१, रेशा (फाइबर), आइरन, पोटासियम, लाइजिन, एल–ट्रिप्टोफान र अल्कालाइडजस्ता तत्व छन् । उच्च रक्तचापको उपचार तथा रक्तसञ्चार सुचारु राख्न, मधुमेहमा अत्यन्त लाभकारी, मिर्गौलाको सुरक्षा, छालाबाट बाहिरी परत उप्किने वा छालाका कोशिकाको क्षति, अनुहारमा चाउरी तथा बुढौलीपन रोक्न, छाला र केशको सुरक्षा र सौन्दर्यका लागि मेथी उपयोगी चीज हो ।

छालाको जलन्, सुजन वा अन्य गडबडीमा, डन्डीफोरमा, घामले डड्नबाट रोक्न तथा छालाका दाग, पोतो, चाँया आदि हटाएर चमक कायम राख्न, कपाल झर्दा, चाया पर्दा, चाँडै फुल्दा रोक्न र फेरि पलाउनका लागि, रगतमा कोलेस्टोरलको तह घटाएर सन्तुलनमा राख्न, मुटुको रोगका जोखिम न्यून गर्न, अम्लपित्त तथा मुटुको जलन नियन्त्रण गर्न, मेथीमा भिटामिन ए र सी रहेकोले अजीर्ण हटाएर पाचन प्रणाली ठीकमा राख्न, मोटोपन घटाउन खाना नियन्त्रणका लागि, गलाको खराबी र ज्वरो हटाउन, महिलाहरूको मासिक धर्मका बेला शारीरिक र मानसिक समस्यामा, मासिक धर्म बन्द हुने उमेरमा देखिने अनिद्रा, चिन्ताजस्ता लाक्षणकि समस्याको समाधानमा, स्तनबृद्धिको इच्छा हुने महिलाको लागि, स्तनपानको लागि दूध बृद्धि गर्न, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या निराकरणका लागि, क्यान्सर निरोधक उपायका रुपमा, खाएको कुरालाई पचाएर रगत र अंगमा सुरक्षित तवरले तत्वहरू पु¥याउने प्रक्रिया (एन्टिअक्सिडेन्ट) का लागि मेथी साह्रै उपयोगी भएकोले यसको नियमित सेवन स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त जरुरी हुन्छ । भुटेर पिसेको मेथीको पाउडर, मुँग र चनासँग मिलाएर पानीमा भिजाई अंकुराएको मिश्रणमा कागतीको रस तथा बीरेनुन आदि हालेर बिहान खालीपेटमा खाने गर्नाले धेरैवटा समस्यामा फाइदा पुगेको प्रमाणसिद्ध छ ।

जीरा :- हामीले भान्सामा मसला भनेर चलाउने गरेका जीरामा १३ वटा प्रत्यक्ष फाइदा दिने औषधीय गुण छन्— पाचनशक्ति बढाउन, शरीरको रोग प्रतिरोध क्षमताको लागि, पाइल्स्को उपचारमा, दम, ब्रोङ्काइटिस, श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी समस्या, रुघाखोकी, ज्वरो, स्तनपानमा दूधबृद्धिका लागि, छालाका बिमार, यहाँसम्म कि क्यान्सरमा समेत जीराको उपयोगिता रहेको छ । यसमा भएको ‘क्युमिनल्डीहाइड’ नामक तेलजस्तो तत्वले हाम्रो शरीरको पाचन सहज बनाउने ‘इन्जाइम’ उत्पादन गराउँछ । यसमा भएको म्याग्नेसियम र सोडियम तत्वले पाचनप्रणालीमा महत्वपूर्ण काम गर्छ । यसले ‘हाइपोग्लिसेमिया’ नामक तत्व नियन्त्रणमा राखेर मधुमेह हुनबाट बचाउने काम गर्छ । चिन्ता र तनाबबाट उत्पन्न हुने अनिद्रा हटाउन पनि जीरा राम्रो औषधी हो । पेटका क्यान्सरको लागि पनि जीरा उपयोगी हुने वैज्ञानिकहरूको प्रारम्भिक विश्वास छ । यसमा भिटामिन ई भएकोले छालाको संरक्षण र छिटै बुढो हुने समस्या हटाउँछ ।

धनियाँ :- साग र फल दुवै अतिउपयोगी मसलाका रुपमा उपयोग हुँदैआएको धनियाको औषधीय महत्व पनि छ । यसका पातमा ए, सी र ‘के’ प्रकारका भिटामिन पाइन्छ भने फलमा भिटामिन कम हुन्छ । साथै क्याल्सियम, सेलेनियम, आइरन, म्याग्नेसियम र म्याग्निज तत्व पनि हुन्छन् । पातभन्दा जरामा कडा स्वाद हुन्छ, जसलाई थाईहरूले सुप र तरकारीको मसलाका रुपमा उपभोग गर्छन् । उच्च रक्तचाप, छालाका विभिन्न समस्या, रगतमा कोलेस्टोरल घटाउनका लागि, वाकवाकी, वान्ता, अजीर्ण र पेटको समस्यामा धनिया उपयोगी हुन्छ । ज्वरोनासक, वीर्यबद्र्धक, मुखको अल्सर, कन्जक्टिभाइटिस लगायत आँखाका समस्यामा पनि यो उपयोगी छ ।

यसका अतिरिक्त स्वस्थ मुटु र उच्च रक्तचाप कम गर्न नाइट्रेट क्याप्सुल सरह उपयोगी ठहरेको सलगम (गान्टेमुला) को रस, क्याल्सियम, कार्बोहाइट्रेड, वाष्पशील तेल, भिटामिन सी र ए, सोडियम, पोटासियम आदि उपयोगी तत्व रहेको र दाँतको कमजोरी, स्वासको दुर्गन्ध हटाउन, यौन दुर्बलता बढाउन, शरीरलाई न्यानो दिन ल्वाङ् उपयोगी मानिन्छ । पोस्ट्रेटको समस्यामा ‘सिप्लीगान’ नामक तीतो बनस्पती पनि अति उत्तम छ । यस्ता धेरै वस्तुहरू हाम्रै भान्सामा उपलब्ध छन् जसको वैज्ञानिक ज्ञानका साथ उपभोग गर्न सक्दा हामीलाई सदैव आरोग्यता र दीर्घायु प्रदान गर्छन् । (डा. विष्ट स्वास्थ्य सेवा विभागका पूर्व महानिर्देशक हुन् )