असन्तुलित अर्थतन्त्रः यो अवस्थामा नेपालको अर्थतन्त्रको मोहोडा कता फर्कने होला ?

नेपालको अर्थतन्त्र कमजोर बन्दै गएका बेला अर्थतन्त्रको मोहोडा अर्थात् यसको दिशा कता फर्कन खोजेको होला ? सरकारले आन्तरिक र बाह्य लगानी बढाएर औद्योगीकरणका गर्ने, रोजगारी बढाउने तथा आन्तरिक उत्पादनमा वृद्धि गर्ने बताइरहेको छ । बजेटमा पनि यही कुरा उल्लेख भएको छ । अझ आन्तरिक उत्पादनमा वृद्धि गरी आयातमा कम गर्ने पनि उल्लेख गरिएको छ तर बैंकहरुमा लगानीयोग्य पैसा थुप्रिँदै गएको छ भने लगानी गर्ने उद्योगी व्यवसायी नयाँ लगानी गर्न उत्साहित देखिएका छैनन् ।

अर्को, अर्थतन्त्र कमजोर भएका बेला सरकारले आन्तरिक उत्पादन र खपत बढाउन विशेष रणनीति (पोलिसी) बनाई गति दिन प्रयास गर्छन् । अर्थतन्त्रको बाह्य पक्ष सुधार गर्न नेपाल जस्तो देशका लागि कठिन हुन्छ तर पनि प्रयास गरिने भयो । अचम्मलाग्दो छ सरकारले यसो गर्छाैं, उसो  गर्छौ भने पनि, अनेकौं योजना बनाएको भने पनि अर्थतन्त्रको आन्तरिक पक्ष सुधार हुन सकेको छैन । बाह्य पक्ष भने सरकारको ठूलो प्रयास नहुँदा पनि सुधार हुँदै आएको छ । यसले अर्थतन्त्रको अबको बाटो अर्थात् यसको माहोडा कता फर्कने होला ? चासोको विषय बन्न गएको छ । 

अघिल्लो वर्षदेखि बैंकमा लगानीययोग्य रकम अर्थात तरलताको अभाव भइरह्यो । यो आर्थिक वर्षको मध्यतिरबाट तरलताको अवस्थामा सुधार हुँदै गयो । आर्थिक वर्षको दश महिना बित्दा बैंकहरुमा ३ खर्ब ७० अर्ब ७८ करोड रुपैयाँ निक्षेप संकलन भएको राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले देखाएको छ । अघिल्लो आर्थिक वर्षको सोही अवधिको भन्दा ११ दशमलव ४ प्रतिशतले बढी हो । अघिल्लो वर्ष २ खर्ब ३१ अर्ब ३२ करोड रुपैयाँ निक्षेप संकलन भएको थियो । यो आर्थिक वर्षमा निक्षेप संकलन बढेर लगानीयोग्य रकम पर्याप्त भए पनि लगानी भने अति न्यून भएको तथ्यांकले देखाएको छ ।

यो वर्षको दश महिनामा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुले १ खर्ब ५३ अर्ब १७ करोड रुपैयाँ मात्र ऋण लगानी गरेका छन् । यस्तो अवस्थामा अर्थतन्त्र फैलने नभई खुम्चने निश्चित छ । यस्तो किन भयो त ? यस्तो किन भयो त ? यसको मुख्य कारण त बैंक तथा वित्तीय संस्थाको ऋणमा बढेको ब्याज हो । महँगो ब्याजमा ऋण लिएर ठूलो रकम उद्योग व्यवसायमा लगानी गर्न सकिने अवस्था रहन्न । हुन त पछिल्लो समय बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुले ऋणको ब्याज घटाउन थालेका छन् तर अझै पनि सुविधाजनक अवस्थामा छैन । अर्को, यो वर्ष प्रत्यक्ष विदेशी लगानी पनि ठूलो मात्रामा घटेको छ ।

गत वर्ष १६ अर्ब ६५ करोड रुपैयाँ प्रत्यक्ष विदेशी लगानी आएकोमा यो वर्षको वैशाख मसान्तसम्म ४ अर्ब ३६ करोड रुपैयाँ मात्र आएको छ । आन्तरिक लगानी घटेका बेला विदेशी लगानी पनि प्रोत्साहन हुने कुरा भएन । कोरोना कालमा कमजोर अवस्थामा पुगेको उद्योग व्यवसाय तंग्रिँदै जान थाले पनि रोजगारीको अवस्थामा सुधार हुन सकेको थिएन । जसले गर्दा त्यस बेला गुमेका रोजगारी पहिलेको अवस्थामा नजाँदै रुस–युक्रेन युद्धका कारण कच्चपदार्थको अभाव, महँगी र आमसर्वसाधारणको क्रयशक्ति घट्दै गएकाले अर्थतन्त्र मन्दीको अवस्थामा गयो । यसले गर्दा उद्योग व्यवसायमा लगानी उत्साहित हुन सकेन । अझै पनि त्यही अवस्था कायम रहेको छ । बजेटमार्फत पनि यो अवस्थामा सुधार गर्न विशेष नीति लिइएन । यसले अर्थतन्त्रको दिशा प्रगति उन्मुख तथा आत्मनिर्भरतर्फ जान कठिन छ । 

पछिल्लो समय अर्थतन्त्रको बाह्य पक्षमा केही सुधार आएको छ । बाह्य पक्षका तथ्यांकहरुमा स्वतः सुधार आए पनि प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले ज्यादै ठूलो प्रयासपछि कमजोर अर्थतन्त्रलाई यहाँसम्म ल्याएँ अब सबै क्षेत्र लागेर उठाउनुपर्छ भनिदिए । अर्थतन्त्रका बाह्य पक्ष सुधार गर्न सरकारले विशेष नीति अवलम्बन गरेको होइन । बरु मौद्रिक नीतिमार्फत् विलासिताका वस्तुको आयातमा प्रतिबन्ध र अन्य केही सामग्रीको आयातमा कडाइ गरियो तर त्यसको अनुगमन गरिएन । जसले गर्दा भन्सारबाट आयात भएन तर अवैध बाटोबाट सामग्री तस्करीमा भन्सार महसुलबिना सामान आइरह्यो । अहिलेसम्म पनि भन्सार राजस्वमा सुधार आउन सकेको छैन । विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढेर जानुमा पछिल्लो समय काम गर्न विदेश जाने युवाहरुको संख्या बढेर गयो, उनीहरुले नेपाल पठाउने पैसा बढेर गयो । अहिले विदेशबाट रेमिट्यान्स प्रत्येक महिना १ खर्ब रुपैयाँभन्दा बढी आउने गरेको छ । यसले नेपालको अर्थतन्त्रको बाह्य पक्षमा सुधार आएको हो ।

यो आर्थिक वर्षको १० महिना अर्थात् वैशाख मसान्तसम्म १० खर्ब ५ अर्ब रेमिट्यान्स नेपाल भित्रिएको राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले देखाएको छ । यसले गर्दा विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा प्रगति भएको हो । यो आर्थिक वर्षको वैशाख मसान्तसम्म १४ खर्ब ७० अर्ब ३३ करोड रुपैयाँ बराबरको विदेशी मुद्रा सञ्चित भएको छ । गत वर्षको यही अवधिको ११ खर्ब ४६ अर्बभन्दा निकै धेरै हो । एकातिर विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढेको छ, अर्को शोधनान्तर स्थितिमा पनि सुधार भएको छ । वैशाख मसान्तसम्म शोधानान्तर स्थिति २ खर्ब १४ अर्ब ६७ करोडले बचतमा छ । अघिल्लो वर्षको यही अवधिमा २ खर्ब ८८ अर्ब ५० करोडले घाटामा थियो । 

अर्थतन्त्रको बाह्य क्षेत्रमा सुधार हुनु भनेको सरकार सहज अवस्थामा हुनु हो । ११ महिनाभन्दा बढी समयको वस्तु तथा सेवा आयात गर्न पुग्ने विदेशी मुद्रा सञ्चिति रहनु भनेको नेपालका लागि राम्रो कुरा हो । यति हुँदाहुँदै पनि उद्योग व्यवसायको उत्पादनमा लगातार गिरावट आउनु, राजस्व संकलन घट्दै जानु भनेको अर्थतन्त्रका लागि खतराको अवस्था नै हो । राजस्वले राज्यको दैनिक प्रशासनिक खर्चसमेत धान्न नसक्ने अवस्थामा विकास बजेट जुटाउन कठिन हुन्छ ।

अर्को, अर्थतन्त्रको यही गति (ट्रेण्ड) रहँदा युवाहरु अझ धेरै बाहिरिन सक्ने भए । उनीहरुले पठाएको रेट्यिान्सले उपभोग्य सामग्री आयात झन्झन् बढ्ने भयो भने आन्तरिक उत्पादनमा लागेको ओरालो अझ बढ्ने भयो । कृषि क्षेत्र थप  धराशायी हुने भयो । यसले नेपालको अर्थतन्त्र आत्मनिर्भर नभएर झन् परनिर्भर बन्ने स्थिति आउने भयो । यस्तो अवस्थामा नेपालको प्रगति कसरी होला ? सबै पक्ष गम्भीर हुने बेला आएको छ ।