सन्दर्भ मदन भण्डारी जन्मदिन : जबजको राजनीतिक सौन्दर्य

प्रा. डा. बद्रीविशाल पोखरेल

आरम्भ

जनताको बहुदलीय जनवाद उन्नत तथा उदात्त जनवादी तथा लोकतान्त्रिक सिद्धान्त हो । यो माक्र्सवादको पुनःसृजन हो । माओत्से तुङले चीनियाँ विशिष्टतामा आधारित भएर नयाँ जनवादी नीति अख्तियार गरे । अर्धसामन्ती मुलुकमा पुँजिवादी प्रणालीलाई जनवादीकरण गर्दै समाजवादमा संक्रमण गर्न नयाँ जनवाद नामको माक्र्सवादको सृजनात्मक प्रयोग जरुरी थियो । माओ सफल रुसी क्रान्तिको हुबहु नक्कल गर्ने कुराका विरोधी थिए । उनी रुसी क्रान्तिबाट शिक्षा ग्रहण गरेर देशको वास्तविक वस्तुस्थिति अनुसार मौलिकताकासाथ अग्रगति गर्ने सोचमा दृढ थिए । 

सामन्तवादको गर्भबाट पुँजिवादको जन्म हुने भएकाले माओ गर्भस्थ पुँजिवादी शिशुलाई समाजवादोन्मुख जैविक खुराक पैदा गर्न चाहन्थे । त्यसैले उनले नयाँ जनवाद भनेको सामन्तवाद र सम्राज्यवाद विरोधी मान्यताका रुपमा अघि सारे । उनले पुँजिवादलाई जनवादी पुँजिवादी दिशा दिन खोजे । उनले यसै हुनाले राष्ट्रिय पुँजी र राष्ट्रिय पुँजिपतिलाई पर्याप्त पक्षपोषण ८ नेकपा एमाले केन्द्रीय संस्कृति विभागका सदस्य गरेर औद्योगिकीकरण गर्ने नीति लिए । एक समयको प्रगतिशील पुँजिवाद सामन्तवाद विरोधी थियो । अर्थात् यो जनवाद वा पुरानो जनवाद वा पुँजिवाद उदाउँदो कम्युनिष्ट शक्तिका सामन्तवादसित संश्रय गर्न थाल्यो । 

यसले कम्युनिष्ट शक्तिविरुद्ध गठबन्धन गरिरहेको थियो । त्यसैले माओले पुरानो जनवाद विरुद्ध नयाँ जनवाद अर्थात् आमश्रमजीवी जनताको आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक हकहित गर्ने माक्र्सवादी लोकतान्त्रिक पद्धतिको जग बसाए । नयाँ जनवादले दलाल नोकरशाही तथा वैदेशिक एकाधिकार पुँजिवादको विरोध गर्छ । नयाँ जनवाद भन्नाले पुरानो जनवाद वा पुँजिवाद वर्ग पक्षधरताका सारतत्वलाई परित्याग गरी नयाँ जनवादको मौलिक माक्र्सवादी अवधारणा माओले विकसित गरेका हुन् । यिनै उद्देश्य र अभिप्रायकासाथ चीनमा नयाँ जनवादी मान्यता स्थापित र विकसित भएको हो । तर युद्धकालीन माक्र्सवादी चरणमा चीनमा नयाँ जनवाद कम्युनिष्टहरुको अधिनायकत्व रहेको अवस्थामा देखापर्यो । रोगले असाध्यै अक्रमण गरेका अवस्थामा कुनै पनि रोगीले पर्याप्त पथपरहेज गरेजस्तै साम्राज्यवादका अनेक चङ्गुलहरुबाट बच्न दलीय प्रतिस्पर्धा कठिन विषय थियो । 

नयाँ जनवादमा त्यसबेला कम्युनिष्टको अधिनायकत्व, नेतृत्व वा निरङ्कुशता लागू भएको देखिन्छ । तर माक्र्सवाद स्वयं द्वन्द्ववादमा विश्वास गर्ने सिद्धान्त भएकाले राज्यसत्ता, सरकारमा प्रतिपक्षलाई इन्कार गर्ने सवालै थिएन र होइन पनि । लेनिनले र माओले नै प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई नकारेको स्थिति देखिन्न । त्यसबेला कम्युनिष्ट पार्टीमा पनि केन्द्रीयता हाबी हुन गएकै हो तर समय क्रममा यसैलाई सिद्धान्त र सूत्र जस्तै गर्न खोज्दा हर देशको कम्युनिष्ट पार्टीमा मात्र होइन इतरशक्तिसित पनि द्वन्द्ववाद र प्रतिस्पर्धा शून्यजस्तै हुनपुग्यो । विगत इतिहास र त्यसका कारण कम्युनिष्ट आन्दोलन प्रतिरक्षात्मक अवस्थामा पुगेको देखर रे यसमा गम्भीर मनन गरेर नेपाली विशेषता अनुसार उही नयाँ जनवादको सरतत्वलाई सुरक्षित गर्दै नेपालमा जनताको बहुदलीय जनवादको प्रतिपादन भएको देखिन्छ । जननेता मदन भण्डारीको अगुवाइ र नेतृत्वमा द्धद्द आजको दिशाबोध प्रतिपादित जनताको बहुदलीय जनवादले विश्वको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा नयाँ क्षितिज उघारेको देखिन्छ । त्यसैले जबज र यसका मूलभूत राजनीतिक मान्यताका आधारमा यसको राजनैतिक सुन्दरता र सौन्दर्यको सबालमा सार संक्षेपमा चर्चा गर्न खोजिएको छ ।

 राजनीतिक सौन्दर्य र सुन्दरताको सबाल

सौन्दर्य र सुन्दरताको सवाल वर्गीय र निर्वर्गीय दुवै प्रकारको हुन्छ । कुनै पनि मान्छेलाई कुन विषय, सामग्री, वस्तु र पदार्थ मन पर्छ भन्ने कुरा उसका अपरिहार्य आवश्यकता र आकांक्षाले निर्धारण गर्छ । एउटा भोको पेटको मान्छे प्रकृतिको सुन्दरता हेरेर अघाउँदैन । कपासविहीन वा नाङ्गो आङ्को मान्छेको पहिलो र अपरिहार्य चाह र चाख आङढाक्ने लुगामा मात्र हुन्छ र उसलाई त्यही सुन्दर वस्तु बन्छ । बास विहीन तथा ओतबिनाका जनताका लागि मूल्यवान् कुरा थात र बास हुन्छ । तर त्यही भोकले निख्लाम मान्छेलाई अप्सरा पनि कुरुप लाग्छे । 

बाघलाई बाख्राको रगत पसिना नै स्वादिलो र सुन्दर लाग्छ । उसलाई लहलहाउँदो कलिलो घाँस असुन्दर लाग्छ । तर बाख्रालाई घाँस, पात बराबरको सुन्दर वस्तु अरु केही पनि हुँदैन । मानव समाज पनि बाघवर्ग र बाख्रावर्ग झैँ भिन्न खालको वर्गीय स्वार्थ, चाख र चाहमा आधारित हुन्छ । त्यसैले सुन्दरता र सौन्दर्य भन्ने कुरामा धेरै जसो सबालमा वर्गपक्षरता हुन्छ । मूलतः उत्पादन पद्धति र यसका सम्बन्धका आधारमा मानव समाज गरिखाने र बसिखाने गरी मूलतः दुई वर्गमा विभाजित भएको देखिन्छ र जीवनयापनका आधारभूत सबालको चयन, चाख र छनौटमा यी दुई वर्गमा स्पष्ट भिन्नता प्रकट हुन्छ । 

राजनीति, अर्थनीति तथा बौद्धिक संस्कृति सम्बन्धी नीतिगत सौन्दर्यबोधको प्रकृति वर्गीय हुन्छ । कुन वर्गको हितका लागि राजनीति र कसको हितका खातिरको अर्थनीति तथा कुन वर्गका हितका खातिर संस्कार, संस्कृति, आचार, विचार, नीति र उपदेश रहने हो भन्ने कुरा यसमा पर्छ । आम श्रमजीवीहरुका लागि क्रान्तिकारी भूमिसुधार सुन्दर कृषि नीति हुन्छ । उसका लागि जसको जोत उसको पोत नै सौन्दर्यपूर्ण कृषिनीति हो । तर यही कृषि वा अर्थगत नीति सामन्तवादीका लागि कुरुप नीति बन्छ । एउटा मजदूरका लागि उसको श्रम अनुसारको मोलको प्राप्ति सुन्दर विषय बन्छ तर मालिकका लागि यही कुरुप विषय बन्छ । 

प्रकृतिको सुन्दरता र सौन्दर्यले सबै वर्ग, तह र तप्कालाई मोहित पार्छ । यस खालको प्रेम, आकर्षण र सुन्दरताको पक्ष सार्वजनीन तथा सार्वकालिक हुन्छ । तर राजनीति, अर्थनीति जस्ता विषयको सुन्दर र असुन्दर पक्ष भने वर्गीय स्वार्थ अनुरुप हुन्छ । समग्रमा राजनीति आफैँ चाहिँ असुन्दर हुँदैन । राजनीतिको महान् उद्देश्य देश, जनता र जनजीविकालाई समुन्नत तथा समृद्ध बनाउने मूल नीति हो । तर राजनीतिलाई फोहोरी खेलका रुपमा चर्चा गरिन्छ । फुटबल खेल आफैँमा नराम्रो होइन र हुँदैन । तर अमुक खेलाडी र उसको समू्हले अस्वथ्य खेल खेल्दा फुटबल खेललाई नै खराब भन्ने गरिन्छ । 

यस खालको गल्ती कसैले पनि गर्नु हुँदैन । ठीक त्यस्तै देश, जनता र जनजीविका जस्ता राष्ट्र निर्माण, विकास र उत्थान जस्तो अत्यन्त महत्वपूर्ण सेवा सहयोग गर्ने सवालको राजनीतिक क्षेत्र आफैँ गलत होइन र फोहोरी हुनसक्तैन । तर वर्गीय राजनीतिमा आआफ्ना रुचि, स्वाद र सुन्दरता हुने भएकाले सामन्ती तथा पुँजिवादी वर्गपक्षधर शक्ति, व्यक्ति र प्रवृत्तिले स्वस्थ्य राजनीति नगर्दाको परिणाम राजनीति प्रदूषित भएको हो । भोको मान्छेका लागि भात भन्दा सुन्दर र स्वादिलो बस्तु केही पनि हुँदैन । सामन्ती वर्गलाई उसकै राजनीति सुन्दर लाग्छ । 

सामन्ती वर्गलाई आम श्रमजीवी जनताको दुःख, चिन्ता, अशिक्षा र अनिकालसित कुनै निर्णायात्मक तथा निदानात्मक चिन्ता र चासो हुँदैन । बाघ वर्गलाई बाख्राको रगत र मासु नै स्वादिलो र सुन्दर हुन्छ भनेझैँ सामन्ती तथा पुँजिवादी वर्ग पक्षधरको राजनीतिक सुन्दरता उसैको मापदण्ड अनुसारको हुन्छ, जुन सुन्दरता आमश्रमजीवी जनतालाई कुरुप हुन्छ । त्यसैले जनताको बहुदलीय जनवादको राजनीतिक सौन्दर्यलाई पनि वर्गीय दृष्टिकोणले नै हेरिन्छ । जबजका उन्नत जनवादी लोकतान्त्रिक सिद्धान्त, कार्यक्रम, क्रियाकलाप हुँदा हुँदै पनि अन्य वर्ग पक्षधर शक्तिलाई यो जतिसुकै सुन्दर भए पनि कुरुप लाग्छ । किनकि तिनको दीर्घकालीन हित यसमा गाँसिएको छैन ।

जनताको बहुदलीय जनवादको राजनीतिक सौन्दर्य

कुनै पनि राजनीतिको सुन्दरताको पहिलो पहिचान त्यसको सिद्धान्त र व्यवहारमा मूलतः निर्भर हुन्छ । अझ कतिपय अवस्थामा व्यवहार चाहिँ प्रमुख बनेर पनि आउने गर्छ । त्यसपछि वर्ग पक्षधरतासित राजनीतिक सुन्दरताको विषय जोडिन्छ । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका आजको दिशाबोध ्र द्धघ संस्थापक अध्यक्ष पुष्पलाल नेपाली कांग्रेस पार्टीको सचिव हुँदा काँग्रेसी नेताको सामन्ती व्यवहारबाट आजित तथा वाक्क हुनुभयो र काँग्रेस पार्टी परित्याग गर्नु भयो । सबैभन्दा पहिले आम र सामान्य मानिसले बुझ्ने कुरा व्यवहार नै हो र हुन्छ । धेरै मानिसहरु सिद्धान्त सही भएर पनि नेता र कार्यकर्ताको गलत व्यवहारका कारण पार्टीप्रति विरत हुन्छन् र पार्टी परित्याग पनि गर्छन् । 

प्रसिद्ध संस्कृतिविद् मोदनाथ प्रश्रित समेत नेपाली काँग्रेस पार्टी परित्याग गरी नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा सक्रिय हुनु भएको देखिन्छ । पार्टी र नेतृत्वको व्यवहार र पार्टी राजनीतिको सिद्धान्त तथा तदनुकूलको राजनीतिक, राजकीय बरव्यवहारले राजनीतिको सुन्दरता र सौन्दर्य निर्धारण गर्छ । त्यसैले जबजको सिद्धान्तगत मान्यता र तदनुसारको एमाले पार्टीको राजनीतिक र राजकीय व्यवहारलाई पर्गले ेर यसको सौन्दर्य निरुपण यसरी गर्न सकिन्छ । जबजले राजनीतिलाई कलात्मक रुप दिन खोजेको देखिन्छ । यसमा राम्रो काम पनि राम्रै तरिकाले सम्पन्न गर्ने कुरामा जोडबल दिइएको छ । यो जबजको राजनीतिक विशिष्ट सौन्दर्य हो र सिद्धान्त अनुसार एमाले पार्टी यस दिशामा अत्यन्त गम्भीर रहँदै क्रियाशील हुनु वा रहनु यसको व्यवहारिक सुन्दर पक्ष हो ।

जनवादी तथा लोकतान्त्रिक निष्ठा

मानव सभ्यताको उत्थान, विकास र समृद्धिका लागि पुर्खाहरुले निर्माण र स्थापित गरेको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक क्षेत्रका सारा सकारात्मक पक्षहरुलाई जबजले सकारेको देखिन्छ । इतिहासको कुनै पनि कालखण्डमा प्रतिपादित लोकतान्त्रिक मान्यता अमुक पार्टीको पेवा बन्न सक्तैन । कम्युनिष्ट शासन पद्धतिका वर्गपक्षधर आर्थिक, सामाजिक, कला साहित्यिक, भाषिक, साँस्कृतिक तथा कार्यक्रमिक पक्षहरु पुँजिवादीहरुले पर्याप्त अनुशरण गरेको देखिन्छ । तर यस खालका अनुशरण तिनले आमश्रमजीवी जनताको आँखामा छारो हाल्ने नियतले गरेका छन् र गर्छन् । तर जबजले जुनसुकै विचार, मान्यता र धारणालाई आग्रहरहित भएर जनताको हितमा इमान्दारिताका साथ उपयोग गर्ने कुरालाई ध्यान दिएको देखिन्छ । तर माक्र्सवादी सिद्धान्तमा एकात्मक, एकदलीय वा निरङ्कुश चरित्र र चिन्तन भएको भन्ने कुरा किमार्थ होइन । 

द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणमा आधारित माक्र्सवादले राजनीति, राज्यशासन प्रणालीमा द्वन्द्ववादी मान्यता विस्थापित हुने कुरै होइन तर युद्धकालीन माक्र्सवादका समयमा यस विषयमा गम्भीर चिन्तन, मनन, विश्लेषण गरी निष्कर्ष निकाल्ने कुरा हुनसकेन र यसले गर्दा राजनीति र राज्यको शासन प्रणालीमा द्वन्द्ववादको प्रवेश र प्रतिष्थापन हुनसकेन । तर राजनीतिक क्षेत्रमा लेनिन र माओले नै पनि जनवादी वा लोकतान्त्रिक परिपाटी सुरु गर्न नखोजेको पनि देखिन्न । त्यसैले बहुसंख्यक जनताको हितकारी कम्युनिष्ट पार्टीलाई आफैँले अधिनायकवादी भन्ने कुरासित जबजको समर्थन छैन । जबजले अधिनायकत्व पार्टी विशेष र त्यसमा पनि कम्युनिष्टसित सम्बन्धित भएको मान्दैन । 

जबजले अधिनाकत्वलाई राज्यको नैसर्गिक चरित्र र प्रकृति मान्छ । किन पनि यसो भनिएको हो भने राज्यको चरित्र वर्गीय हुने बित्तिकै आफ्नो वर्गस्वार्थमा आघात पर्ने कुराहरु राज्यले नै नियन्त्रण गर्छ वा अधिनायत्व कायम गर्छ । यस्तो अवस्था हुँदाहुँदै ९० प्रतिशत जनताको राजनैतिक, आर्थिक भौतिक अधिकारको संरक्षण गर्ने एमाले जस्तो लोकतान्त्रिक जनवादी प्रणालीका पक्षधर शक्तिले आफँैले आफैँलाई अधिनायकवादी वा निरङ्कुश भन्नु कदापि सुहाउँने कुरा होइन । जबजले विधि, पद्धति, प्रणालीको शासनलाई स्वीकार गरेको छ । त्यसैले जबजले संविधानको सर्वोच्चता, विधि र पद्धतिको शाक्तिलाई समर्थन गरेको छ । 

यसले बहुदलीय खुल्ला समाज, शक्ति पृथकीकरण, बहुदलीय प्रतिस्पर्धाको प्रणाली, आवधिक निर्वाचन, बहुमतको सरकार र अल्पमतको विपक्ष र कानूनको शासनलाई स्वीकार र समर्थन गरेको देखिन्छ । कार्लमाक्र्सले भनेझैँ कम्युनिष्ट हुनु असल मान्छे हुनु हो भने यो मान्छे मानव अधिकार, मौलिक अधिकारको विरोधी हुनै सक्तैन । जबजमा परम्परागत तर सकारात्मक लोकतान्त्रिक १४ सूत्रीय मान्यताको चर्चा मात्रै गरिएको छैन, तदनुसार एमाले पार्टी परिचालित रहेको देखिन्छ । मानव इतिहासको एउटा खास महत्वपूर्ण घडीमा निर्मित उपयोगी राजनीतिक मान्यतालाई जबजले पुँजिवादी वा सामन्तवादी भनेर उपेक्षा गरेको छैन । 

बरु पुँजिवादीहरुले प्रजातन्त्रिक, लोकतान्त्रिक र गणतान्त्रिक सिद्धान्तको ठीक विपरीत राजनीतिक चिन्तन, चरित्र र व्यवहार गरेको देखिन्छ । तर एमालेले जनवादी तथा लोकतान्त्रिक सिद्धान्तलाई द्धद्ध  आजको दिशाबोध व्यवहारमा मिलान गरिरहेको देखिन्छ । जबजका अनुसार आर्थिक भौतिक जनअधिकार सहितको जनवाद वा लोकतन्त्रलाई एमाले पार्टीले विकसित गर्न खोजेको देखिन्छ । यी कुराहरु एमाले पार्टीले आफ्नो नेतृत्वमा परिचालित दुइवटा नौमहिने सरकारका जनसेवाका कामहरुबाट छर्लङ्ग हुन्छ । जबजले निर्देश गरे अनुसार एमाले पार्टीभित्र जनवादी वा लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई स्थापित गरेको देखिन्छ । 

पार्टीको नीति, नेतृत्व र संगठनात्मक निर्माणमा लोकतान्त्रिक अभ्यास गरेको देखिन्छ । राजनीतिक वा राजकीय नेतृत्व निर्माणमा पनि समावेशी लोकतान्त्रिक विधि र पद्धति अनुसार जिम्मेवारी प्रदान गरेको देखिन्छ । तर यस खालको विधि र पद्धति लोकतन्त्रका मसिहा भन्ने शक्ति र पार्टीले सर्वथा उपेक्षा गरेको देखिन्छ । जबज अनुसार पार्टीको संगठनात्मक क्षेत्रमा पनि जनवादी वा लोकतान्त्रिक पद्धतिको अवलम्बन गरिएको छ । एमाले पार्टीका यस खालका लाकतान्त्रिक अभ्यासलाई नेपालका अरु पार्टीहरुले पनि अनुसरण गर्न थालेको पाइन्छ । एमाले पार्टीले पुँजिवादी राजनीतिक शासन प्रणालीका कतिपय लोकतान्त्रिक विधि, पद्धति र प्रणालीलाई आम श्रमजीवी जनताको हक, हित र उत्थानसित जोडेको देखिन्छ । तर जबजले पुँजिवादी लोकतान्त्रिक नखरा होइन निष्ठामा जोड दिएको छ । लोकतान्त्रिक लामो अभ्यास र अनुभवका अभावमा एमाले पार्टी भित्रै पनि कतिपयले यस पद्धतिलाई आत्मसात् गर्न नसकेको अवस्था पनि देखिन्छ तथापि नेपाली राजनीतिमा एमाले पार्टीको यो राजनैतिक सुन्दर पक्ष हो ।

स्वस्थ प्रतिस्पर्धाबाट श्रेष्ठ नेतृत्व

जबजले राजनैतिक, सैद्धान्तिक, सांगठनिक, सिर्जनात्मक तथा जनसेवाका कामको श्रेष्ठताका आधारमा नेतृत्व निर्माण गर्ने कुरामा विशेष ध्यान दिएको छ । यस पार्टीले जबज अनुसार अयोग्यमध्ये योग्यको चयन भन्दा योग्यमध्येबाट योग्यतम नेतृत्व चयनको अवधारणा अघि सारेको देखिन्छ । आफैँ भित्रका योग्यतम नेतृत्वले मात्र विपक्षी वा विरोधी पार्टीसित स्वस्थ्य प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठता हासिल गर्नसक्छन् भन्ने आधार जबजको रहेको छ । 

तुलनात्मक रुपमा यस सवालमा पनि यो पार्टी र नेतृत्व क्रियाशील भइरहेको छ । तर नेता, कार्यकर्तालाई प्रशिक्षित र दीक्षित गर्ने सवालमा राम्ररी ध्यानमा नपुग्दा यसमा अपेक्षित प्रगति हासिल हुन सकेको देखिन्न । अझ अधिकांश नेतृत्व र अगुवा कार्यकर्ता पङ्तिमा पठन संस्कृति ह्रासोन्मुख देखिन्छ । अनि तिनमा संस्कृति र साँस्कृतिक रुपान्तरण विषयका सवालमा लगभग शून्यचेत र चिन्तनको स्थिति देखिन्छ । सिद्धान्तनिष्ठता भन्दा अमुक नेतामुखी र लबीलेपनमा रमाउने प्रवृत्तिका कारण जबजको मान्यता अनुसार योग्यता, क्षमता, प्रतिभा प्रवद्र्धन हुन सकेको छैन । 

लबीको फेर समातेर राजनैतिक र राजकीय औसर पाउने दिने स्थितिलाई बेलैमा नसच्याउने हो भने जबजको सौन्दर्य व्यावहारिक रुपमा स्खलित हुन्छ तर जबजले सिद्धान्ततः सबै क्षेत्रमा अन्य राजनीतिक पार्टी र नेतृत्वसितको प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठता हासिल गर्ने नीति बनाउनु राजनीतिक क्षेत्रको सुन्दरता हो । राजनीति चाहिँ सबै विषय विधा, क्षेत्र, विषय र शिक्षा लगायत क्षेत्रमा प्रायः कमजोर व्यक्ति राजनीतिक क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने, स्थापित हुने र गर्ने परिपाटी विरुद्ध जबजले नयाँ दिशा र दृष्टि प्रदान गरेको देखिन्छ । जबज अनुसार राजनीतिक क्षेत्रको सुन्दरता नेता र कार्यकर्ताको बौद्धिक, वैचारिक, नैतिक इमान्दारितामा पनि आधारित हुन्छ । आफैँभित्रको योग्यतम नेतृत्वका सकारात्मक पक्षको चर्चालाई पनि सहन नसक्ने स्थिति कतिपय नेताले नै दर्साउँछन् । योग्यतम व्यक्तित्वको तारिफ गर्नुलाई तिनले देवत्वकरण गरेको अर्थ लगाउने गरेका छन् । यो तिनको हीनताबोधजन्य जवाफ हो ।

३.३ जनउत्थान र जनमैत्री राजनीति

जबजले जनताको मन जितेर मात्र नेतृत्व हाँसिल गर्ने मान्यतामा जोड दिएको देखिन्छ । जनताको मन जित्नु भनेको जनमैत्री भावनाको मूलकडी हो । जनमैत्री जनताका बीचमा र कार्यकर्ता मैत्री आम कार्यकर्ताका बीचमा हुने र गर्ने कुरा हो । जबजले जनतालाई सबै हिसाबले निकट र सम्पर्कमा राख्ने र तिनका समस्याहरुको समाधानमा पहल गर्ने आदि काम पर्छ । जनतालाई वैचारिक, व्यावहारिक तथा सेवा र सहयोगका भावनाका आधारमा मनमा बस्न सकिन्छ । यसरी जनताको मन जित्ने कामले नै राजनीतिक नेतृत्व जनमनमा स्थापित हुन्छ । जनता कुनै पनि राजनीतिका अपरिहार्य आधार हुन् । जननेता मदन भण्डारीले जनतालाई जिउँदा देवता भनेका छन् । 

हुन पनि परम्परागत राजनीतिक पार्टीले जनतालाई यथोचित मायाँ स्नेह मात्रै नगरेको होइन तिनले जनताको आजको दिशाबोध ्र द्धछ अपमान समेत गरेको देखिन्छ । तर जबजले कुनै पनि खाले भेदभाव बिना आम श्रमजीवी जनताप्रति समान सम्मान जाहेर गरेको स्पष्ट हुन्छ तर यस सिद्धान्तलाई व्यवहारमा परिणत गर्न पार्टी नेतृत्व र अगुवा कार्यकर्ता पङ्तिले अझै विशेष ध्यान पु¥याउनु पर्ने अवस्था देखिन्छ । विकासको प्रतिफल जनताको घर आँगनमा नै पुर्याउने मान्यता जबजले अघि सारेको छ । संघीयता नभनेर पनि विकास, उद्योगधन्दा तथा उत्पादन सम्बन्धी प्रतिष्ठानहरु विकेन्दित गर्ने दृष्टिकोण बनाएको देखिन्छ । तर कार्यकर्ताहरुमा कतिपय नेतृत्वको कमरेड्ली भावना भन्दा कामरेड्ली यातना दिने खालको स्थिति पनि देखिन्छ । जबज अनुसारको मिजासिलो, मिलनसार, मृदु स्वभाव, यथोचित आदर र स्नेह लगायत आचार र आचरण विकास गर्न कतिपय नेता र कार्यकर्ताले बेलैमा ध्यान दिन जरुरी देखिन्छ । किन पनि यसो भनिँदैछ भने नेता हुनु भनको ठालु पल्टिनु हो कि भन्ने भावना कतिपयको देखिन्छ ।

 आमूल रुपान्तरणको दिल र दृष्टि

जबजले मुलुकको आमूल रुपान्तरणलाई केन्द्रमा राखेको देखिन्छ । यसको रणनीतिक लक्ष समाजवाद र साम्यवादको प्राप्ति हो । त्यसैले जबजले सामन्तवादको अन्त्यपछि आगामी अग्रगामी तीन चरणको उल्लेख गरेको देखिन्छ । अर्थात् केही एमाले नेताले भन्ने गरेको जबजमा उल्लेख गरिएका १४ सूत्रीय विशेषता हाल प्राप्त भइसकेको भनेर अब जबजको औचित्य पूरा भएको भन्ने गम्भीर भ्रमपूर्ण आशंकालाई तोडिदिएको छ । जबजले जनताको जनवादी व्यवस्थाको सुदृढीकरण उपशीर्षकमा अहिलेको परिस्थितिमा समाजवादमा संक्रमण गर्ने सम्मको दिशा र दृष्टि जबजमा उल्लेख गरिएको छ ।

सामन्तवादी साँस्कृतिक अवशेष समाप्तिको चरण हुँदै पुँजिवादलाई जनवादीकरण गरी समाजवाद उन्मुख आर्थिक, राजनैतिक तथा साँस्कृतिक नीति यसले अख्तियार गरेको छ । समाजवादमा पनि बहुदलीय पतिस्पधा ्र्र को राजनीति अवलम्बन गर्ने कुरा किटानीसाथ उल्लेख गरिएको छ । एक्लै दौडिएर प्रथम हुने अनि विपक्षीहरुलाई नियम संगत राजनीतिक प्रतिस्पर्धा गर्न नदिएर स्वयं घोषित श्रेष्ठ हुने परिपाटीलाई पनि जबजले अस्वीकार गरेको देखिन्छ । जबजले समाजको उपरिसंरचनामा मात्र भएको परिवर्तनमा ढुक्क परेर बस्न भन्दैन । 

यसले यथास्थितिवादलाई उच्छेद गरेर मुलुकको समुन्नति र समृद्धिलाई केन्द्रमा राखेको देखिन्छ । उत्पादन पद्धति र उत्पादन सम्बन्धको परिवर्तनले मात्र आमश्रमजीवी जनताको आर्थिक भौतिक, बोैद्धिक तथा साँस्कृतिक समुन्नति सम्भव हुने कुरा जबजको राजनीतिक सौन्दर्य हो । यस विषयमा यथास्थितिमा विश्वास गर्ने र गुणात्मक परिवर्तनमा खासै चासो नराख्ने पुँजीवादी राजनीतिभन्दा जबजको राजनीतिक सौन्दर्य भिन्न रहेको छ । योग्यता अनुसार काम र काम अनुसार दामको अवस्थाले मात्र आम श्रमजीवी जनताको जीवन खुसहाल रहन्छ । मात्रात्मक तथा उपरिसंरचनामा मात्र परिवर्तन भएर देश र जनताको समृद्धि सम्भव हुँदैन ।

 कार्यकर्ता आधारित जनव्यापी पार्टी

जनता नै इतिहासका निर्माता हुन् भने जनताका विभिन्न तह, तप्का, वर्ग र समुदायका अगुवा प्रतिनिधिको पार्टी र मोर्चा राजनीतिमा सक्रिय सहभागिता नहुने हो भने असुन्दर वा कुरुप इतिहासलाई बदल्न सकिन्न । यसको अर्थ समाजमा व्याप्त सबै खालका विभेद, असमानता, अन्याय, शोषण, उत्पीडनबाट उन्मुक्ति सम्भव हँुदैन । यस खालको जनशक्तिलाई वैचारिक, सांगठनिक, सिर्जनात्मक र नैतिक दृष्टिले सुदृढ र सशक्त नबनाएसम्म अग्रगमनको आन्दोलनले लक्ष प्राप्त गर्न गाह्रो हुन्छ । त्यसैले जबजले केन्द्र, प्रदेश, जिल्ला र स्थानीय स्तरको पार्टी संगठनको सञ्जाल तयार पारेको छ । 

यसरी पार्टी समिति निर्माणमा सबै जात, धर्म, सम्प्रदाय, लिङ्ग, तह, तप्का, भूगोलका अगुवा कार्यकर्ता तथा नेताहरुलाई तीन सको त्रिआयामिक विशेषतासहित योग्यता, क्षमता, क्रियाशीलता, जनसेवाका भावना समावेशिताका आधारमा निर्वाचित हुने अवस्थालाई विधानतः आत्मसात् गरेको देखिन्छ । यसरी नै बुद्धिजीवी, युवा, विद्यार्थी, महिला, मजदुर, संस्कृति, साहित्य तथा कला आदि अनेक क्षेत्र, विषय र विधा आधारित मोर्चा संगठनहरुको राष्ट्रव्यापी सञ्जाल पनि तयार गरेको देखिन्छ । राजनीतिक आन्दोलनलाई देशव्यापी, जनव्यापी बनाएर यसमा अपनत्व बोधको दायरा व्यापकतम बनाउँदै लक्ष प्राप्त गर्न र गराउन जबजले निर्देश गरेको अर्को सुन्दर पक्ष हो । 

बहुदलीय जनवाद नेतामुखी राजनीति होइन । यो जहान, परिवार, समुदाय र समूह विशेष केन्द्रित राजनीतिक पार्टी पनि होइन । द्धट आजको दिशाबोध जबजले प्रतिभाको फूलबारी जस्तो राजनीतिक पार्टी निर्माणलाई आधार बनाउने ध्येय राखेको देखिन्छ । यस राजनीतिमा सामन्ती वा पुँजिवादी पार्टी राजनीतिमा झैँ अमुक प्रमुख पार्टी नेतृत्वको हालहुकुम चल्न सक्तैन । यस राजनीतिका जरा आम अगुवा संगठित कार्यकर्ता मार्फत् भुइँतहसम्म दरिलो रुपमा फैलिएका हुन्छन् । पुँजिवादी अमुक प्रमुख नेताका जुँगा चले कुरा बुझे जस्तो एकखालको हुकुमी शासनलाई जबजले स्वीकार गर्दैन । तर सिद्धान्ततः जबजमा उपर्युक्त मान्यता सुस्पष्ट रुपमा उल्लेख भए पनि व्यवहारमा विशेषतः कतिपय मोर्चा संगठनहरुले आफ्नै संगठनको औचित्य नै सावित गर्ने गरी काम गर्न नसकेको देखिन्छ भने पार्टीका कतिपय नेता र कार्यकर्ताहरुमा अपेक्षित वैचारिक, सिर्जनात्मक र संगठनात्मक सक्रियता देखिँदैन ।

४. उपसंहार

जबज नेपालको मात्र होइन यो दुनियाँकै उन्नत जनवादी तथा लोकतान्त्रिक सिद्धान्त हो । जनताको मन जितेर राजनीतिक र राजकीय नेतृत्व हासिल गर्नुपर्छ भन्ने जबजको राजनीतिक सौन्दर्य हो । तर माओले भने झैँ सिद्धान्त सही भएर पनि तदनुसार समग्र राजनीति परिचालन गर्न सकिएन भने त्यो जत्तिको सरमको कुरा कुनै हुँदैन । साँच्चै भन्ने हो भने सिद्धान्त सिद्धान्तका लागि मात्र बनाइँदैन । सिद्धान्त निर्माण गरेपछि त्यसलाई एकमुख र एकजुट भएर राजनीतिक व्यवहारमा लागू गर्नुपर्छ । गर्दा हुन्छ । अमुक मानिसले प्रहरीको तालिम लिँदा उसको शरीर सखुवाको काठसरह हुन्छ र त्यही मानिस नेपाली सेनाको तालिमबाट खारियो भने उसको शरीर फलाम वा सोसरहको हुन्छ । 

तीन सको त्रिआयामिक पक्षबाट प्रशिक्षित नेता र कार्यकर्ता सय वर्ष लडा, पडा र खडा जस्तो सतिसाल झैँ बलशाली हुन्छ । भातका पछि लाग्ने भन्दा भविष्यका खातिर चिन्तित हुने नेता र कार्यकर्ताले नै आन्दोलनको उत्थान, विकास र समृद्धिका लागि संकटपूर्ण अवस्थामा काँध हाल्छन् र बचाउँछन् । एमाले पार्टीभित्रै जबजका मूलभूत र आधारभूत मान्यताका बारेमा मनोगत विश्लेषण गरेको देख्दा अचम्म लाग्छ । यस खालको नियतले कुनै असल नियतिमा पु¥याउँदैन । त्यसैले जबजको सिद्धान्तको सहीपनाका बारेमा पार्टी भित्रै दायाँ र वायाँ भड्काउ रहने र देखिने स्थिति दुर्भाग्यपूर्ण हो । जबजलाई विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका मञ्चहरुमा विमर्श र विश्लेषण गर्नु पर्ने अपरिहार्य आवश्यकता र अवस्था हो । 

यसो गरियो भने जबजको राजनैतिक सुन्दरताबाट विश्व नै लाभान्वित हुनेछ । जबजले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका सबै खालका कठमुल्लावादी तथा रुढीहरु भत्काएको देखिन्छ । रुपमा बहुदलीय प्रतिस्पर्धालाई आत्मसात् गरे पनि सारमा जबजले नयाँ जनवादलाइ आत्मसात   गरेको देखिन्छ । जबज वर्गसंघर्षमा नै विश्वास गर्छ, यसले वर्ग समन्वयको राजनीति गर्दैन । यसले सामाजिक परिवर्तनमा शस्त्रबललाई रहर र लहडको विषय बनाउँदैन । तर वर्ग संघर्ष भनेको शस्त्रबल र रक्तपातपूर्ण संघर्ष मात्र होइन । यो बहुआयामिक र बहुपक्षीय हुन्छ । यो पनि परिस्थितिमा निर्भर हुने र विरोधी शक्तिमा निर्भर रहने कुरालाई जबजले स्वीकार गरेको छ । समग्रमा जबज माक्र्सवादको सिर्जनात्मक प्रयोग हो र यो समग्रमा संस्कृति हो र जीवन पद्धति हो । 

यस सिद्धान्तका सुन्दर सैद्धान्तिक पक्षहरुलाई समग्र पार्टी जीवनको माथिल्लो तहदेखि आत्मसात् गरेर अगाडि बढ्ने हो भने मात्र सैद्धान्तिक सौन्दर्यको बचाव गर्दै नेपाली समाजलाई सुन्दर बनाउन सकिन्छ । अनि जबजको सैद्धान्तिक सौन्दर्य अनुसार मदनले भनेझैँ माटो भएर सम्पूर्ण पार्टी परिवार लागिपर्ने हो भने बहुदलीय जनवाद हुँदै समाजवादको मार्ग प्रशस्त गर्न नसकिने होइन । अहिले विश्व लोकतान्त्रिक सकारात्मक मूल्य मान्यताका रुप पक्षलाई आधार बनाएर आमश्रमजीवी जनताको वर्गीय हक, हित र उत्थानजस्ता सबालमा केन्द्रित जबजका कारण पुँजिवादी राजनीतिको कित्तामा ठूलो भूकम्प गएको देखिन्छ । फलाम तातेका बेलामा नै प्रहार केन्द्रित गर्ने हो । यसरी मौकाको काम र बेलाको बोली बोल्ने हो । यस सिद्धान्त अनुसार परिचालित एमाले पार्टी यो मुलुकको सशक्त, सुदृढ, जनवादी तथा लोकतान्त्रिक पार्टी बन्नमा कसैले रोक्न र छेक्न सक्तैन ।