एकातिर धान दिवसको रौनक, अर्कातिर किसानका पिडा

आशिष देवकोटा

 १५ असार, काठमाडौं ।  असार १५ भन्ने वित्तिकै किसानले वर्षभरिमा आफ्नो ज्यान, घर, परिवार पाल्न असारबाट नै तयारी गर्न पर्छ । ६ महिनाको अथाह मेहनत पछि बल्ल मानो रोपेर मुरी उब्जाउने गरिन्छ । आज  धान दिवससंगै रोपाईं जात्राका रुपमा मनाउनुका साथै हिलो छ्यापाछ्याप गरेर मनोरञ्जन गर्ने तथा दही चिउरा खाने गरिन्छ । कामको चटारोले थकित भएका किसानलाई दही र चिउराले शक्ति र शीतलता प्राप्त हुने विश्वास छ । खेतीपाती बाहेक अन्य पेसा र व्यवसाय रहेकाहरुले पनि आज दही च्यूरा खाई असार १५ मनाउँछन् । आजको दिन असारे भाकामा लोकदोहोरी गाउँदै धान छुपुछुपु रोपिन्छ । ‘छुपु र छुपु हिलोमा धान रोपेर छोडौंला, बनाई कुलो लगाई पानी आएर गोडौंला’ जस्ता गीत गाएर खेतमै रमाइलो पनि गरिन्छ ।

२०६१ मा विश्वका ४३ राष्ट्रले संयुक्त राष्ट्रसंघलाई अन्तर्राष्ट्रिय धान वर्ष घोषणा गर्न अनुरोध गरेका थिए । राष्ट्रसंघले धान वर्ष घोषणा गरेपछि नेपालले पनि राष्ट्रिय धान दिवस मनाउने निर्णय गरेको थियो । २९ मंसिर २०६१ मा मन्त्रिस्तरीय निर्णय गरी १५ असार २०६२ देखि राष्ट्रिय धान दिवस मनाउन थालिएको हो । यो वर्ष २० औं राष्ट्रिय धान दिवसमा बिभिन्न कार्यक्रम गरी हर्ष उल्लासका साथ मनाइदैँ छ । 

विश्वको जनसंख्याको आधा मानिसको मुख्य खाना नै चामल हो । ९० प्रतिशत धान एसियामै उत्पादन हुने गर्छ । उत्पादनको आधा एसियामै खपत हुने गरेको छ । हाम्रो देश नेपाल कृषि प्रधान देश हो । यहाँ करीब ६०% भन्दा बढि जनशक्ति कृषिमा आश्रित छन् । जसमध्ये धानवाली नेपालको प्रथम मुख्य खाद्य बालि हो । कुल ग्राहस्थ उत्पादनको ७ प्रतिशत, कृषिमा २० प्रतिशत र कुल खाद्यान्न उत्पादनको ५५ प्रतिशत धानबालीले योगदान पुर्याएको छ । 

कृषि विभागका अनुसार नेपालमा  वार्षिक करिब १४ लाख हेक्टर क्षेत्रफलमा ४७ लाख मेट्रिक टन धान उत्पादनमा हुँदै आएको छ । आर्थिक वर्ष २०७८–७९ को तुलनामा २०७९–८० आर्थिक वर्षमा धानको समग्र क्षेत्रफलमा २ प्रतिशतले कमी आएता पनि धान उत्पादनमा ६.९४ प्रतिशतले र उत्पादकत्वमा ९.१ प्रतिशतले  बृद्धि भएको देखिन्छ । तराईमा करिब ७० प्रतिशत, पहाडी क्षेत्रमा २६ प्रतिशत र हिमाली क्षेत्रमा ४ प्रतिशत जमिनमा धानबाली लगाइन्छ । 

कृषि विभागका अनुसार गत आर्थिक वर्ष नेपालमा तीन खर्ब ५५ अर्ब १३ करोड ६१ लाखको कृषिजन्य वस्तु आयात भएको देखिन्छ । जवकि पाँच वर्षअघि नेपालले आर्थिक वर्ष २०७४–७५ मा दुई खर्ब चार अर्बको मात्र कृषिजन्य वस्तुको आयात गरेको थियो । यसरी पाँच वर्षको अन्तरमा नेपालमा ५७.४९ प्रतिशतले कृषिजन्य वस्तु आयात बृद्धि भएको देखिन्छ । नेपालमा सबैभन्दा बढी धान, चामल आयात हुने गर्छ। मन्त्रालयका अनुसार चालु आर्थिक वर्षमा मात्रै २३ अर्ब ७० करोड ४६ लाख २२ हजारको धान र चामल आयात भएको छ । यहाँ औषत प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष करिब १३७ केजी चामल, मकै, कोदो, फापर उपभोग भइरहेको छ । नेपालमा अझै पनि करिब ४ लाख ८० हजार मेट्रिकटन चामल कमी भएको देखिन्छ । 

देशमा राजनीतिक अस्थिरता, रोजगारीको अवसर, आर्थिक संकट जस्ता सयौं अभावले पछिल्लो ६ महिनामा अध्ययनका लागी मात्र झन्डै ७२००० विद्यार्थी विदेश गए । यसरी युवा जनशक्ति पलायन, सिमित व्यक्तिका हातमा धेरै जमिन,जग्गाको खण्डीकरण, खेतीयोग्य भूमि घडेरीमा परिणत गर्नु, आकासे खेतीमा निर्भर, सिँचाइको व्यवस्था नहुनु, उन्नत जातका बीउवीजन तथा मलखाद तथा अनुदानको राम्रो व्यवस्था नहुँदा धानको उत्पादनमा असर परेको विज्ञहरुले बताएका छन् ।

चालु आर्थिक वर्ष २०८०÷०८१ मा कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका लागि ५८ अर्ब ९८ करोड विनियोजन गरिएको छ । चालु आर्थिक वर्षभन्दा आगामी आवको कृषि बजेटमा वृद्धि भएको छ । यस पटकको आर्थिक वर्षमा रासायनिक मलमा दिइने अनुदानमा दोब्बर वृद्धि गरेको छ । चालु आवमा १५ अर्ब रुपियाँ अनुदान रकम विनियोजन गरेको थियो भने आगामी आर्थिक वर्षका लागि किसानलाई रासायनिक मलमा दिइने अनुदान रकम ३० अर्ब विनियोजन गरेको छ । तर किसानलाई विउँ राखि धान रोप्ने बेला हुँदा सम्म समयमै मल पाउन सकेका छैनन् । 

रासायनिक मल युरिया को हाहाकार सुरु हुन लागेको छ । पछिल्लो समय मानिसहरू धेरै भन्दा धेरै युरिया, डीएपी जस्ता मल प्रयोग गने गर्छन् । यसले माटोको उर्वराशक्तिमा ह्रास ल्याएको छ । सरकार भने धान दिवसमा मा रमाएर नै मस्त छ । रासायनिक मलको प्रयोग कम गरी प्राङ्गारिक मलको प्रयोग वृद्धि गरि उत्पादन  बढाउन सके किसानलाई सबैभन्दा ठुलो फाईदा हुने थियो।तर यसमा सरकार चासो दिएर काम गरेको छैन ।
 
धानको बीउको अभाव,समयमै मल अभाव, सिँचाईको अभावले गर्दा धानमा लाग्ने रोग र किराहरुको पत्ता लगाउनुका साथै रोकथाम गर्ने र कृषि अनुदान  किसानको पहुँच पुग्ने हो भने करीव २० प्रतिशतसम्म धान उत्पादनमा वृद्धि गर्न सकिन्छ । अहिले नेपालको धान उत्पादकत्व ३.१७ मेट्रिक टन प्रति हेक्टर छ । उता छिमेकी राष्ट्रहरु भारतमा दोब्बर छ भने चिनमा तेब्बर÷चौबर छ । नेपालमा बढाएर ४ मेट्रिक टनप्रति हेक्टर बनाउन सकेमात्र पनि मुलुकभित्रको मागलाई पुरा गर्न सकिने सरकारी प्रक्षेपण छ । 

यसका लागि कृषिमा आत्मनिर्भर हुँन  समयमै किसानलाई रासायनिक मल,वास्तविक किसानहरूलाई अनुदान,कृषि आधुनिकीकरण मेसिन, सिँचाईको सुविधा, बिउविजन वितरण, रोग र किराको रोकथाम समयमै गर्न सके हामी अवस्य धानको आयात लाई पुरा रोकि निर्यातमा वृद्धि गर्न सकिन्छ । अमेरिकी जस्ता ठुला राष्ट्रहरूमा २% जनशक्ति कृषिमा लागेर आफ्नो देशले प्रयोग गरी अन्य देशमा निर्यात गर्छन् । तर हाम्रो देश ठिक विपरीत स्थितिमा छ । 

(देवकोटा रामपुर कृषि क्याम्पस, खैरहनी, चितवनमा BSC- Ag-6th ​​​​​​सेमेष्टरमा अध्ययनरत छन)