बालेनले हटाउन खोजेको विकृतिः सन १८०० तिरकै जिन्दगी !

‘तिम्रो समाज तिमीले निर्माण गर्ने हो, जुन समाज समय अनुसार परिवर्तनशील छ,’ वेलायतका पुराना समाजवादी नेता क्लेमेन्ट रिचर्ड एटलीको यो भनाईलाई विकसित मुलुकले पछ्याउँदै गए । एक समाजशास्त्री समेत रहेका एटलीले वेलायतको सन १९४५ देखि १९५१ सम्म प्रधानमन्त्री भएर सेवा गरे । उनले समाज सुधारका लागि गरेका प्रयास वेलायतले मात्र उपभोग गरेन, संसारमा जहाँ जहाँ ब्रिटिश उपनिवेश थियो, त्यहाँका मलुकहरुले उन्नत समाज गर्न सफल भए । अहिलेका अमेरिका, अष्ट्रेलिया लगायत मुलुकका समाज नै एटली जस्ता समाज सुधारकको विचारको प्रयोग थियो । 

ब्रिटिश उपनिवेश भएर पनि उन्नत समाज निर्माण गर्न नसकेको मुलुक भारत मात्र हो । समाजशास्त्री एटलीको आदर्श पछ्याएर जुन मुलुकले अहिले सभ्य समाज निर्माण गरेका छन्, ती देशहरू नै अहिलेका विकसित मुलुकहरू हुन् । हामी विकसित मुलुकलाई गाली मात्र गर्छौँ, तर उही हिजोको जंगली युगको कालखण्डकै शुरुवाती दिनहरुमा गुज्रिएको भेउ पाउँदैनौँ ।

पंक्तिकारले विगत डेढ दशकदेखि शहरको सौन्दर्यकरण कसरी गर्ने, वातावरण कसरी शान्त बनाउने र उच्च सभ्यतामा समाजलाई कसरी रुपान्तरण गर्ने विषयमा निरन्तर लेखनका माध्यममार्फत बाटो देखाउँदै आएको छ । फलस्वरुप पछिल्लो पटक काठमाडौंका मेयर बालेन शाहले एउटा आम समाजको चित्र बनाउन गइरहेका छन्, जुन सभ्य मानिस बस्न योग्य हुनेछ । आउनुस्, सही समाज र यसका विकृति अन्त्य कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा पुनः यो आलेखमा चर्चा गरौं ।

                               ठेलाको कहानी

विश्वमा ठेलामा सामान बेच्ने निकै पुरानो चलन हो । यो चलन सन १८०० देखि भारतमा निकै फस्टायो । पछि ब्रिटिशले भारतमा शासन गरेपछि कलकत्ताका गल्ली गल्लीमा सामान बोक्ने ठेलाहरू राखिए । गोराहरुका दैला दैलामा भारतीयले ठेलामा सामान राखेर पुर्याउँथे । यो बिस्तारै नेपालमा पनि भित्रियो । अहिले हाम्रो सडक, गल्ली र चोकतिर ठेलामा सामान राखेर बिक्री गरिन्छ । फ्रान्सको पेरिसमा सडक वा चोकमा जथाभावी सामान बिक्री गर्न राखियो भने प्रत्येक पटकको १० डलर भन्दा बढी जरिवाना तिर्नुपर्छ । यस्तो नियम प्रायः विकसित मुलुकमा लागु छ । 

भारतका धेरै शहरहरु हर्नका आवाजले खराब अबस्थामा गुज्रिएका छन् । भारतकै सिको गरेर नेपालका सीमावर्ती सडक र त्यसको प्रभाव अन्य शहरमा फैलिएको हो ।

कुनै बेला विश्वमै साम्राज्य फैलाएको वेलायतले त ठूला शहरमा जथाभावी फुटपाथ राख्न प्रतिबन्ध लगाएको छ । ठेलामा सामान राखेर चिच्याई चिच्याई बिक्री गर्ने प्रचलन नेपालमा भने झन फस्टाउँदै गएको छ । यसका धेरै प्रकारका विकृति छन् । यसले हाम्रो सामाजिक असभ्यता प्रकट गर्छ । बिहानैदेखि राती अबेरसम्म ठेलामा सामान बिक्री गर्ने र ठूलो आवाजले कराउने शैली सबैभन्दा ठूलो अराजक र भद्धापन हो । यो अहिलेको दुनियाँमा असभ्यता संस्कार भित्र पर्छ । सरकारले यसलाई व्यवस्थित बनाएर साना व्यवसायीका लागि निश्चित स्थान तोकेर व्यापार गर्न अनुमति दिनुपर्छ । विकसित मुलुकमा पनि फुटपाथ हुन्छन्, पसल राखिन्छ । तर ती सफा र व्यवस्थित हुन्छन् । जुन सुरुवात मेयर बालेन शाहले गरेका छन् । असरल्ल ठेला प्रयोग गर्नु विकृति मात्र होइन, हाम्रो समाजको फोहोरी चित्र हो । 

                            हर्नको कोलाहल

सन १८८६ जनवरीदेखि पेट्रोलियम पदार्थबाट चल्ने सवारी सुरु भयो । त्यसपछि संसार भरि गाडीको प्रयोग हुन थाल्यो । धनाढ्य परिवारले किनेर सवारी उपयोग गर्न थाले । त्यति बेला घरको मूली व्यक्ति तल सडकमा आएर हर्न बजाउँदै परिवारलाई बोलाउँथ्यो । हर्न बजाएर घर भित्रका मानिसलाई बोलाउँदा शान मानिन्थ्यो । तर, पछि अत्यधिक सवारीको प्रयोग हुन थालेपछि युरोपेली मुलुकले यसमा प्रतिबन्ध लगाइदिए । कडा नियमका कारण नागरिकमा हर्न नबजाउने बानी पर्यो । फलस्वरुप विकसित देशमा हर्नको आवाज सुनिँदैन ।

नेपालमा भने हर्न निषेधको नियम २०७४ साल वैशाख १ देखि भएको हो । शुरुवाती दिनहरुमा शहरमा हर्नको आवाज कम सुनिन थाल्यो । विस्तारै यो नियम उल्लंघन हुन सुरु भयो । ट्राफिक प्रहरी पनि यो नियम लागु गर्न हैरानीमा पर्यो । त्यसपछि जथाभावी हर्नका आवाज फेरि बज्न थाले । हामी कति असभ्य छौं, यसको गतिलो प्रमाण हो ।

हर्न निषेधका विविध फाइदा छन् । यसतर्फ ध्यान दिन आवश्यक छ । सरकारले हर्न निषेध कार्यक्रम लागु गरेपनि कार्यान्वयन पक्ष निकै फितलो छ । सडकमा हर्नका आवाज बज्न छोडेका छैनन् । जथाभावी हर्न बजाउनेहरूलाई रमिता त हुन सक्छ । तर, यसको असर कति पर्छ भन्ने हेक्का हुन जरुरी छ । 

मानिसको कानले ६० डेसिवलसम्मको आवाज मात्र सुन्न सक्छ । तर उपत्यकाका धेरै स्थानमा ८० देखि २५० डेसिवलसम्म चर्को ध्वनी हुने गरेको तथ्याङ्कले देखाएको छ । विकसित मुलुकमा हजारौं सवारी सडकमा गुडेपनि हर्नको आवाज सुनिँदैन । विश्वका धेरै देशहरू मध्ये दक्षिण एसियाली शहरहरुमा मात्र हर्नको आवाज सुनिने एक अनुसन्धानले देखाएको छ । त्यही प्रभावले नेपालका शहरहरुमा पनि हर्नको आवाज बज्ने गरेको छ । भारतका धेरै शहरहरु हर्नका आवाजले खराब अबस्थामा गुज्रिएका छन् । भारतकै सिको गरेर नेपालका सीमावर्ती सडक र त्यसको प्रभाव अन्य शहरमा फैलिएको हो । यसतर्फ सरकारले बेलैमा ध्यान दिन आवश्यक छ । 

यस्ता उद्योग तथा व्यवसाय संरचनालाई निश्चित स्थानमा मात्र संचालन गर्न अनुमति दिनुपर्छ । जथाभावी खुलेका कलकारखाना र वर्कसपहरुले आमनागरिकलाई हैरानी पारेको छ । यसबाट निस्कने आवाज र गतिविधिले वातावरणलाई खलबल पारेको अनुभव नागरिकले गर्दै आएका छन् । 

हर्न बजाएर सडक चौडा हुने, अगाडि बाटो खाली हुने र दुर्घटना कम हुने होइन । झन हर्नको आवाजले अगाडिको सवारी झुक्किएर दुर्घटना बढ्ने खतरा हुन्छ भने अन्य व्यक्तिलाई यस्ता ध्वनीले स्वास्थ्यमा नराम्रो असर पुर्याइरहेको हुन्छ । यसतर्फ नागरिक सचेत हुन जरुरी छ । नागरिकलाई सचेत गराउन राज्यले नियमलाई कडाईका साथ लागु गर्नु अनिवार्य छ । यो सभ्यतासँग जोडिएको अहंम सवाल हो । हाम्रो देश पर्यटकीय गन्तव्य पनि हो । 

पर्यटकहरू शान्त वातावरणमा रमाउँछन् । झन तेस्रो मुलुकका पर्यटकलाई शहरको वातावरण शान्त भएको हेर्न रुचाउँछन् । प्राकृतिक रुपमा रमणीय भएर मात्र पर्यटकको आकर्षण हुने होइन । हाम्रा क्रियाकलाप र व्यवहारमा सभ्यता प्रकट भयो भने पर्यटकलाई लोभ्याउने हुन्छ । त्यसैले, शहरमा ‘नो हर्न’ कार्यक्रम अनिवार्य लागु हुन आवश्यक छ । अब अर्को विषय तर्फ लागौं । जुन विषयमा पनि राज्यले लगानी गर्नु पर्दैन, त्यो हो, व्यवस्थित शहरी बसोबास । 

                           भद्रगोल घरहरू

अहिले नेपालका सबै जसो शहरहरु भद्रगोल मात्र छैनन्, खराब प्रकारका भौतिक संरचनाले मानिस बस्न नसक्ने अबस्थामा छन् । घरको बसोवास क्षेत्र, अस्पताल क्षेत्र, कलकारखाना क्षेत्र, सरकारी कार्यालय क्षेत्र आदि जस्ता संरचनालाई व्यवस्थित बनाउन अनिवार्य छ । यसमा पनि राज्यको लगानी चाहिँदैन । मात्र, उपयोगी कानुन लागु गर्न सक्नुपर्छ । 

घर नजिकै काठका मिल, वर्कसप, स्टिल कारखाना, विभिन्न उद्योगहरू संचालन गर्न तुरुन्त रोक लगाउनुपर्छ । यस्ता संरचनाहरूलाई स्थानान्तरण गर्न सरकारले छिटो भन्दा छिटो पहल गर्नुपर्छ । यस्ता उद्योग तथा व्यवसाय संरचनालाई निश्चित स्थानमा मात्र संचालन गर्न अनुमति दिनुपर्छ । जथाभावी खुलेका कलकारखाना र वर्कसपहरुले आमनागरिकलाई हैरानी पारेको छ । यसबाट निस्कने आवाज र गतिविधिले वातावरणलाई खलबल पारेको अनुभव नागरिकले गर्दै आएका छन् । 

सरकारले यसलाई तुरुन्त नियन्त्रण गर्न सक्छ । दीर्घकालीन रुपमा ऐन बनाएर भएपनि कारखाना क्षेत्र र बसोवास क्षेत्र छुट्याउन सकिन्छ । यसका लागि प्रत्येक वडाका क्षेत्रहरूमा वर्गीकरण गरेर यो काम सजिलै गर्न सकिन्छ । यस्ता निर्णय गर्न बनिसकेका संरचनालाई हेरफेर गर्न वा संरचना भत्काउन पर्दैन । अस्थायी र स्थायी सरंचनाका आधारमा वर्गीकरण गरेर वर्कसप र कलकारखानाहरू स्थानान्तरण गर्न सकिन्छ । हरेक विकसित मुलुकहरूले शहर निर्माणका यस्ता कामहरू सय बर्ष अघि देखि गर्दै आएका हुन् । ति देशहरूले नियम, कानुन र प्रणालीलाई सुदुढ रुपमा अघि बढाएर कार्यान्वयन गर्दा आज कति सुन्दर देशमा परिणत भएका छन् । नेपालले यस्ता अनुकरणीय कामहरूको विकसित मुलुकबाट सिक्न सक्छ । राम्रा कामहरू पछ्याउन सक्दा त्यसले हामीलाई नै फाइदा दिने हो । शहर सौन्दर्यको अर्को पाटो हो रंग रोगन । 

सार्वजनिक बसमा सहयाेगी राख्न सकिन्छ । तर, यात्रुलाई तान्ने, चिच्याएर फलानो ठाउँ जान आउनुस्, आउनुस् भन्ने र बसको ढोका जोडले ठोक्ने प्रणाली सबैभन्दा दिक्दार लाग्ने पक्ष हुन् । विकसित मुलुकमा यस्तो दृष्य कहीं पनि देखिँदैन । यसलाई तुरुन्त हटाउन सकिन्छ । कुनै पनि यात्रुलाई बोलाउन जरुरी छैन । 

हाम्रो देशमा राज्यद्वारा निर्देशित रंगरोगन कानुन छैन । तर, विकसित देशमा यसको अलग कानुन हुन्छ । मुल सडक वरपरका घरहरूले सरकारले तोकेको रंग मात्र प्रयोग गर्न पाइन्छ । जसले जे मन लाग्छ त्यही रंग प्रयोग गर्न पाइने नियमले शहरको सौन्दर्यमा खलल पुर्याएको छ । ठूला शहरका मुख्य स्थानमा तोकिएको रंग मात्र प्रयोग गर्ने नियमले वातावरण सुन्दर बनाउँछ । यो हेर्दा सामान्य विषय लागेपनि यसको ठूलो महत्व छ । पर्यटकलाई यसले हाम्रा वस्तीहरू र भवनहरुलाई आकर्षित गर्छ । यसको अलवा घर निर्माणमा डिजाइन पनि अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । मुल सडक अगाडि कुन मोडेलका भवन बनाउने, भित्री सडकमा कस्ता घर बनाउन पाइने आदि जस्ता कुरामा विशेष ध्यान दिन राज्यले स्थानीय स्तरमा कानुन लागु गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । 

हाम्रो देशमा विविध हावापानी र अलग–अलग भौगोलिक बनावट छ । यसका लागि हिमाल, पहाड र तराईमा आवश्यकता अनुसारका नियमहरू तोक्न सकिन्छ । बढी गर्मी हुने स्थानमा बन्ने भवन र बढी चिसो हुने ठाउँमा निर्माण हुने संरचनाहरू एकै हुन सक्दैन । तर, पनि विविधता बीचमा पनि शहरको सौन्दर्यमा एकरूपता ल्याउन सकिन्छ । तराईका धेरैजसो शहरहरू अहिले पनि भद्रगोल छन् । उपत्यकापछि भद्रगोल र अव्यवस्थित शहरहरू तराईमा ज्यादा छन् । 

धेरै जनसंख्याका कारण उपत्यका भद्रगोल भएपनि बाहिरका शहरहरूलाई व्यवस्थित गर्न धेरै सहज छ । राज्यले कानुन मात्र लागु गरेर विना लगानीमा सौन्दर्य देखाउन सक्ने भनेको सार्वजनिक स्थानहरू हो । ति भनेका हाम्रा मठमन्दिर, गुम्बा, चौतारा, पार्क, सरकारी कार्यालयहरू, अस्पताल लगायतका क्षेत्र पर्छन् । यी स्थानहरूमा सम्बन्धित पक्षलाई धुलो वा हिलो हुने स्थान निर्माण गर्न लगाउने, कहिंकतै भत्किएको वा बिग्रिएको स्थान तुरुन्त मर्मत गर्न आदेश दिने काम राज्यले गर्न सक्छ । 

             फोहोरी सार्वजनिक बस र वेवारिसे कुकुर

देशको विकासको मापन सडकलाई मानिन्छ भने नागरिकको सभ्यताको मापन यिनै सडकमा गुड्ने सार्वजनिक सवारीका आधारमा गरिन्छ । अझै पनि हाम्रा सार्वजनिक सवारीमा खलासी (चिच्याएर बोल्ने सेवक) को प्रयोग छ । यो सबैभन्दा असभ्य चित्रण हो । सार्वजनिक बसमा सहयाेगी राख्न सकिन्छ । तर, यात्रुलाई तान्ने, चिच्याएर फलानो ठाउँ जान आउनुस्, आउनुस् भन्ने र बसको ढोका जोडले ठोक्ने प्रणाली सबैभन्दा दिक्दार लाग्ने पक्ष हुन् । विकसित मुलुकमा यस्तो दृष्य कहीं पनि देखिँदैन । यसलाई तुरुन्त हटाउन सकिन्छ । कुनै पनि यात्रुलाई बोलाउन जरुरी छैन । 

अहिले हरेक नागरिक अक्षर चिन्न सक्नेछन् । कुन वस कहाँ जाने सजिलै पढ्न सक्छन् । चुपचाप शान्त वातावरणमा सार्वजनिक सवारी चलाउन सकिन्छ । हरेक विकसित देशहरूले गरेको पनि यही हो । उपत्यकामा अहिले सडकमा असरल्ल हजारौं कुकुरहरू छन् । यिनले दिनहुँ बटुवालाई दुख दिइरहेका छन् । विकसित देशका शहरमा यसरी सडकभरि कुकुर हुँदैनन् ।

                                अन्तमा...

विना लगानी देशलाई सुधार गर्ने यस्ता दर्जनौं क्षेत्र छन् । सरकारी अस्पतालको बिजोग अहिले पनि थामिसक्नु छैन । प्रायः सरकारी अस्पतालहरू दुर्गन्धले भरिएका छन् । सरकारी स्कुल, कलेजका वातावरण पनि त्यो भन्दा खराब छन् । त्यति मात्र होइन, देशको स्थायी सरकार भनिने कर्मचारीले काम गर्ने सरकारी कार्यालयका क्षेत्र पनि भद्रगोल र कुरूप देख्न सकिन्छ । 

यस्ता क्षेत्रलाई विना लगानी सजिलै सुधार गरेर लैजान कुनै ठूलो आयोजना आवश्यक पर्दैन । सरकार र नागरिकमा इच्छाशक्ति भए मात्र पुग्छ । सरकारले यस्ता कामहरूमा प्रोत्साहन र सजायको व्यवस्था अनिवार्य गर्न आवश्यक छ । हाम्रो सभ्यता हामी आफैले निर्माण गर्ने हो, विदेशीले होइन । बालेन शाहले उपत्यकामा केही सुधारका संकेत देखाएका छन् । सरकारका हरेक मन्त्रालयहरू बालेन जसरी व्युँझने हो भने ‘सुन्दर नेपाल, सफा शहर’  बन्न वर्षदिन पनि लाग्दैन ।