धरानमा आगो झोस्नेहरु सिंहदरबारमा !

धरानका मेयर हर्क राज राईले काउण्टर अट्याक गर्दै आइतबार एउटा स्टाटस सार्वजनिक गरे,‘हामी मुन्धुमी किराँतीले खसी या बाख्राको मासु खान हुँदैन । त्यो हाम्रो आस्थासँग जोडिएको जीव हो ।’ राईको ‘हर्क साम्पाङ अ रिभोलुसन’ नामक फेसबुक पेजबाट जारी यो सन्देश सामाजिक सद्‌भाव बिथोल्ने आणविक बम भन्दा खतरनाक अस्त्र थियो । हुन त यी मेयर अनियन्त्रित स्टाटस जारी गर्छन् । ती एक-एक शब्द केलाएर साध्य छैन । तर, धरानमा मन फाटिएका बेला आएका यस्ता अभिव्यक्तिले भविष्यमा समाजलाई कसरी धुजाधुजा पार्नेछ त्यो अनुमान गर्न सकिँदैन । 

यस्ता अभिव्यक्ति सामाजिक संजालमा पोखिँदा यसतर्फ राज्यको किन ध्यान नपुगेको होला ? धेरैले मनमा जिज्ञासा राखिरहेका छन् । मुल समस्या हर्क राज राईमा होइन । यो समस्याको मुलतर्फ एकपटक फर्कियौँ भने सारा नेपाली डरलाग्दो महसुस गर्नेछन् । बेलैमा यस्तो खतरनाक उत्पादन रोक्न सकिएन भने अझै कयौं ठूला विपत्ति मुलुकले व्यहोर्नुपर्नेछ भन्ने चेत खुल्न आवश्यक छ । 
            प्रचण्ड बाबुरामको सकुनी खेल

घरका सदस्यबीच हुने झगडामा घरमुली मुख्य जिम्मेवार हुन्छ । समाजमा मन विभाजन गर्न समाजकै अगुवाको भुमिका हुन्छ । पालिका भित्र अशान्ति मच्याउनेमा प्रमुखको कामले निर्देशन गर्छ । देशमा अमनचयन भताभुंग बनाउन सरकार प्रमुखको कर्तव्यले निर्धारण गर्छ । आज सायद धरान नगरका मेयर राई र देशका सरकार प्रमुख दाहाल नै समाज विभाजनको कतै मुख्यपात्र बनिरहेका त छैनन्, धेरैले चर्चा सुरु गरिसकेका छन् । यी दुवै जनालाई जनताले कठघरामा उभ्याएर तमाम प्रश्नको उत्तर खोज्न आतुर छन् । त्यो भन्दाअघि हर्क राई र पुष्पकमल दाहाल प्रवृत्ति कसरी उत्पत्ति भयो केही वर्ष पहिले फर्कनै पर्ने हुन्छ ।

२०६३ साल जेठ अन्तिमको कुरा हो । भर्खरै नेपालमा गणतन्त्र आएको थियो । संविधान बनाउने तयारी चल्दै थियो । दलहरू आ-आफ्ना कार्यक्रम गरिरहेका थिए । नेकपा माओवादी युद्धबाट शान्ति प्रक्रियामा आएको थियो । उसले विभिन्न जिल्लामा कार्यक्रम चलाएको थियो । दलहरूको सहमतिमा संविधान बनाउने बहस छेडिएको थियो । 

त्यसै क्रममा जेठको अन्तिम दिन पूर्वको इलाममा माओवादीको सभा चलिरहेको थियो ।  सभाका मुख्य दुई अतिथि थिए, नेकपा माओवादीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ र वरिष्ठ नेता बाबुराम भट्टराई । सभामा भट्टराईले भनेका थिए,‘लिम्बुवान प्रदेश र यसको स्वायत्तताको लागि हामी जीवनभर लडिरहनेछौँ , हतियार उठाउन परेपनि फेरि तयार रहनु ।’ अन्तिम वक्तामा बोलेका अध्यक्ष दाहालले भट्टराईकै भनाईलाई पुष्टि गर्दै भनेका थिए,‘अझै प्रतिक्रियावादीहरुले षडयन्त्र गर्न खोज्दैछन् । हामीले देशभर जातीय पहिचानकै आधारमा राज्य बनाउनेछौँ । यो संख्यात्मक रुपमा जति जातको पनि हुन सक्छ । यसको सुरुवात लिम्बुवान प्रदेशबाट घोषणा भएको जानकारी गराउँछु ।’ त्यो सभामा दाहाल पुत्र प्रकाश र छोरी रेनु दाहाल पनि साथमै थिए ।

यसरी नेपालको पुर्वी भागमा जातीय बादल मडारिएर उज्यालो घाम छेकिरहेको थियो । माओवादीले देशभर जातीय प्रदेश बनाउने अभियान छेडेको थियो । जसमा तराईमा कोचिला, थारुवान र मधेस गरी तीन वटा प्रदेश तथा बाँकी भूभागलाई लिम्बुवान, किराँत, ताम्सालिङ, नेवाः, तमुवान, मगरात, भेरी–कर्णाली र सेती–महाकाली प्रदेशमा विभाजन गर्न प्रस्ताव माओवादीले गरेको थियो । 

पहिलो संविधानसभामा माओवादीकै कारण सृजना भएको विवादले संविधान बनेको थिएन । त्यसपछि दोस्रो संविधानसभामा पनि माओवादी यही अडानमा रह्यो । त्यो बेलाका पुराना दलहरूले माओवादीसँग लतारिएर मिश्रित जातीय र धार्मिक विभाजन ल्याउने विषलाई संविधानमा लिपिबद्ध गरिदिए । फलस्वरुप आज नेपालको संविधानमा नेपालीको पहिचान हराएको छ । जातीय पहिचानले शिर उठाएको छ । 

हिजो दाहाल र भट्टराईहरुले जातीय र धार्मिक विष छरे, आज उनीहरू सबै सिंहदरबार भित्र छन् । उनीहरूको यही जगबाट उत्पत्ति भएको जातीय र धार्मिक विषबाट आज धरानले आफ्नो विरासत डगमगाएको महसुस गरेको छ । 
           जातीय पहिचानको आवरणमा देश विभाजन गर्ने षडयन्त्र

विश्वका विकसित देशतिर फर्किने हो भने उनीहरुका राम्रा पक्ष हाम्रा लागि सिक्न लायक छन् । ती मार्गदर्शनलाई हामीले पछ्याउन सकेनौँ भने नेताहरूको स्वार्थ पुरा हुनेछ र नेपाल देशको अस्तित्व सदाका लागि नामेट हुने निश्चित छ ।  यसै साता फ्रान्सले युवतीहरूलाई अबाया लगाउन प्रतिबन्ध लगाएको छ । यो मुस्लिम महिलाले लगाउने बुर्का जस्तो मुख छोप्ने कपडा हो । फ्रान्स सरकारले भनेको छ,‘यो बुर्का लगाउँदा कक्षा कोठा र सडकमा धार्मिक पहिचान झल्कनेछ ।’ यसले समाजमा विभाजन ल्याउनेछ ।

सरकारको यो निर्णयको त्यहाँका बामपन्थी दलहरूले विरोध जनाएका छन् । तर, फ्रान्स सरकारले जनतामा पहिचानका आधारमा विभाजन ल्याउन नपाउने कानुन निर्माण गरेको छ । यसअघि जर्मनी सरकारले पनि मुस्लिम महिलाले सार्वजनिक स्थानमा बुर्का लगाएर हिंड्न् नपाउने कानुन बनाएको छ । सबैले अनुहार देखाउनैपर्ने र कोही कसैले धर्म, जात र समुदायका आधारमा पोशाक लगाएर विभाजनको रेखा कोर्न नपाउने जर्मन सरकारले निर्देशन दिएको छ । यस्तो समानताको कानुन संसारका जति विकसित देशहरूमा छन्, उनीहरुले पालना गरिरहेका छन् ।

तर, हाम्रा नेताहरू भने जातीय पोशाक लगाएर सार्वजनिक कार्यक्रममा भाषण गर्दै मुलुकलाई प्रतिगमन तर्फ धकेलिरहेका छन् । संसार वैज्ञानिक युगमा अघि बढिरहेको छ, नेपाल भने जातीय र धर्ममा विभाजनको साँध तयार गरेर पछाडि कुदिरहेको छ । २०७८ को जनगणना अनुसार नेपालमा १ सय ४२ भाषी नेपाली छन् । यिनका आ-आफ्ना जात छन् । यो जातको संख्या हरेक १० वर्षमा थपिँदैछ । विकसित देशमा जात घटेर एउटै देशको नागरिकमा समाहित भएका छन् । हामी भने जातको संख्या बढाउँदै आ-आफ्ना पहिचानहरू सृजना गरिरहेका छौँ ! यो अधोगतिको नेपाली मति कसरी तयार भयो भन्ने भाष्य खोज्न फेरि दलहरुकै जगतिर फर्कनुपर्छ । 

नेपालको २०७२ सालको संविधानले बहु जाति, बहुभाषिक र बहु धार्मिक मेरुदण्ड तयार गरिदिएको छ । अब भाषा तर्फ हेरौँ । यो संविधानले केही जातलाई जनजाति सूचीमा सुचीकृत गरेको छ । हुन त संयुक्त राष्ट्रसंघको नियमावली अनुसार जनजाति र आदिवासीको परिभाषा निकै भिन्न छ । नेपालले भने संसारमा कहीं नभएको जनजातिको परिभाषा रचना गरेर जनजाति र आदिबासीलाई एउटै श्रेणीमा राखिदिएको छ । यो आलेखमा यस तर्फ नजाऔं । लामो हुन सक्छ ।

संविधानले भने झैं हरेक जातिका आ-आफ्ना भाषा छन् । के एउटा जातिका भाषा अर्को जातिले बुझ्छन् ? के ती भाषा जनजाति बीचमा व्यवहारिक रुपमा प्रयोगमा आउँछन् ? ब्राम्हण, क्षेत्री, राणा, ठकुरीको कुरा छोडौँ । यिनीहरुले जाने पनि नजाने पनि एउटै भाषा नेपाली भाषा मात्र बोल्छन् । आफूलाई जनजातिको दर्जामा दर्ज गरेका जनजातिको कुरा गरौँ । राईले बोल्ने राई भाषा तामाङले बुझ्छ ? लिम्बुले बोल्ने लिम्बु भाषा गुरुङलाई काम लाग्छ ? थारूले बोल्ने थारू भाषा यादवलाई कति व्यवहारिक होला ? भोजपुरी, मैथिली बोल्ने जनकपुरबासीले काठमाडौंको नेवारसँग कुन भाषा बोल्ने ? मैथिली कि, भोजपुरी कि नेवारी ? कुन भाषा सिक्ने ? कति वटा भाषा जान्ने ?

जनजातिमा सुचीकृत भएको राईले गुरुङसँग नेपालीमै बोल्नुपर्छ । त्यही गुरुङले अर्को जनजाति तामाङसँग नेपालीमै कुराकानी गर्नुपर्छ । लिम्बुले नजिकैको राईसँग नेपालीमै बात मार्नुपर्छ । यी सबै जनजाति नै हुन् । काठमाडौंको नेवारले जनकपुरको मैथिली भाषीसँग नेपालीमै नबोली सुख छैन । अनेक भाषा जानेकाले त अंग्रेजी वा हिन्दीमा बोल्लान् । तर, जतिसुकै जातको पहिचान बोके पनि आफ्नै समुदाय भित्र नेपाली भाषा नबोली हुँदै हुन्न । आखिर, सबैलाई नेपाली भाषा नै चाहिने रहेछ नि ? अनि हाम्रो भाषिक पहिचान के रहेछ त ?

पोशाक हेरौं । हाम्रा सबै जातिका अनेक पोशाक छन् । तर, जब नेपाल बाहिर हामी जान्छौं भने हाम्रो पहिचानको पोशाक भनेको नेपाली पोशाक नै हो । के विदेशमा तपाईँ जाँदा म मगर देशबाट आएको, म राई देशबाट, म लिम्बु देशको हो, म तामाङ मुलुकबाट आएको भनेर कुनै देशले चिन्छ ? तपाईँले शिरमा नेपालको झण्डा, मुटुमा नेपाली माया र बाणीमा नेपाली भाषा नै झल्काउनुपर्छ । अन्यथा तपाईँको पहिचान खोज्दै सम्बन्धित देशले तपाईँलाई नेपालमै फर्काइदिन्छ । 

आज भाषा, धर्म, जात, पोशाकमा अल्झिएर भारतलाई कति सकस छ एक पटक हेरौं । दिल्ली स्थित युरोपेली मुलुकहरूले भारतका नागरिकलाई भिसा प्रणालीमा चार प्रकारले वर्गीकरण गरेका छन् । यी वर्गीकरण जातिगत, धार्मिक, भाषा, पहिचान र भुगोलका आधारमा तय गरिएको छ । पहिलो वर्गमा पारिएका नागरिकले जति सजिलै भिसा प्राप्त गर्छन् चार नम्वरमा परेका भारतीयलाई भिसा पाउन उति नै कठिन छ । मिजोरमबासीले जति सजिलै भिसा पाउँछन्, विहारका बासिन्दालाई उति नै गाह्राे छ । यो विभाजन बाह्य मुलुकले ल्याएका होइनन् । देशभित्र पहिचान खोज्दा भारतीय नागरिकहरूले निम्त्याएका हुन् । जातिगत र धार्मिक अस्तित्व खोज्दाको विभाजनको परिणाम हो यो । 
               किन नेपाली पहिचान मात्र खोज्ने ?

ललितपुरको पाटनमा मात्र करिब तीन हजार बढी साना ठूला मन्दिरहरू छन् । यी सबै मन्दिर वरपर घना नेवारहरूको बस्ती छ । यसको इतिहास करिब पाँच हजार वर्षभन्दा धेरै पुरानो छ । अर्थात नेपालका हरेक बस्तीहरुमा मन्दिरहरूको पहिचान स्थापित छ । यी तमाम मन्दिरहरू सनातन हिन्दुहरुको पहिचान हुन् । विश्वले त्यही भनेर चिनेको छ । सन १९५० मा जंगलको बीचमा बस्ती बसाएर बनाइएको धरान क्षेत्रमा पनि कयौं मन्दिरहरू छन् । ती मन्दिरहरू पनि उपत्यकाका जति महत्वपूर्ण छन्, त्यति नै महत्वको रुपमा नेपालीको पहिचान बनेर स्थापित छन् । 

किराँतेश्वर महादेवको मुख्य अस्तित्व पशुपतिनाथ मन्दिरमा छ । विभिन्न गुम्बाहरूमा हिन्दु र बौद्धका पहिचानहरू देशभर फैलिएका छन् । प्रकृति पूजा गर्ने हरेक समुदायको आस्था भित्र नेपालीपन लुकेको छ । त्यही नेपाली पहिचानमा गाई र गोरुको प्रतिमूर्ति हृदयमा बास गरेको छ । गाई आमा र गोरु बाबु समान हुन् । जसरी खेतमा काम गरेर बाबुले छोराछोरीलाई खाना दिन्छन्, त्यसरी गोरुले खेत जोतेर अन्न उब्जाएर खाएर यहाँसम्म हुर्कँदै आएका हामी सबै उनैका सन्तान हौं । उनै अन्नदाता बाबु समानका गोरुबाट पालित पोषित हामी नेपाली परिवार हौं । हरेक सन्ततिले आफ्ना जन्मदाता र अन्नदातालाई पुज्नुपर्छ । उनीहरु माथि हिंसा गर्नु महापाप हुने किराँतदेखि हिन्दूका हरेक शास्त्रमा उल्लेख छ ।

किराँतका कुनै पनि धर्मग्रन्थमा हिन्दु विपरितका कार्य गर्नु भनेर प्रमाणहरु भेटिँदैनन् । त्यसैले, किराँत काल अन्त्य भएपछि आजसम्मको यो सात सय वर्षमा कुनै पनि किराँतले हिन्दु विपरितका मागहरु राखेनन् । उनीहरु सबै सनातन हिन्दु मै समाहित हुँदै गए । पछिल्लो पटकको जनगणना हेर्ने हो भने किराँत परिवार र अन्य धर्मावलम्बी वा जातको विवाहबाट करिब ३५ लाख अन्तर जातीय परिवार तयार भैसकेको रहेछ । यसको अर्थ नेपालको सह अस्तित्वमा सबै जाति र सबै धर्म बीचमा अन्तर घुलित अबस्थामा दरिएको छ । यसरी प्रेमपुर्ण स्थापित भएको समाजलाई राजनीति आवरणमा हर्क राई र पुष्पकमल दाहालहरुले हाम्रा मनहरु विभाजन गर्न थालेको तर्फ बुझ्न अब कसैले ढिलाई गर्न हुँदैन । 

किनकी, ०६३ सालपछि दाहाल र भट्टराईहरुसँग लतारिएर अन्य नेताहरूले तयार पारेको विभाजनको रेखा हो यो । यी सबै अहिले सिंहदरबारमा विराजमान छन् । नेपालमा धर्म र जातमा आगो झोस्ने हेडमास्टरहरू यिनै नेताहरू हुन् । यिनलाई बेलैमा चिनेर तपाईँ हामी सबैले प्रेमपुर्ण नेपाल र नेपालीको मात्र अस्तित्व रक्षार्थ अघि बढौं । जात र धर्म होइन, नेपालीको पहिचानबाट हाम्रो जीवन जीवन्त रहन्छ । एक पटक सबैले भनौं, ‘हामी नेपालीलाई फुटाउने नेताहरू नै हुन् । अब हामीले उनीहरुलाई चिन्यौं ।’