म आमा हुँ कि छोरी ?

सन्दर्भ तीजः

•सूर्यवदना घिमिरे 'पण्डित'

हामी नारीहरू पहिला छोरी बन्यौँ, अनि आमा । पहिला जे बनियो त्यसैको याद आउने रहेछ । नेपाली संस्कृतिमा धेरै चाडपर्वहरू छन् । त्यो मध्ये एउटा हो, तीज । आफू आमा वा हजुरआमा जे नै बने पनि तीजमा नारी हृदय छोरी बनेर पग्लिन्छ । अनि मात्र आफ्ना छोराछोरीतिर सम्झना हुन्छ । त्यो नारी, जसका छोरी छैनन्, उसलाई छोरीको सानिध्यताको के अनुभव ? त्यसैले ऊ त झन् आफू छोरी मात्र बनेर कल्पन्छे ।

हुन त, बुहारी पनि छोरी हुन् । घरमा आएर छोरीको अभाव पूर्ति उनीहरूले नै गर्लान् । छोरी र बुहारी दुवैको भूमिका एक्लैले निभाउलान् । तर हरेक तीजमा ऊ पनि जन्म दिने आमाकहाँ जानै पर्छ । आमाको हातको खाना र जन्मे हुर्केको ठाउँ उसको मानसपटलले कसरी भुल्छ ? आमाको आभा मण्डलको निकट रहँदाको आनन्द कसले बिर्सन्छ ? नजन्माएकालाई त चाहिने, जन्माएकालाई चाहिन्न ? त्यो छिन्नु पनि त स्वार्थ हो ।

आफू सानो छदाँ आमाका दुःख सुख केही बुझिएन । सधैं आफ्ना अधिकारको कार्यान्वयनमा लागियो । लाग्थ्यो, आमा कर्तव्यको अक्षय पात्र हुन् । हामी अधिकार रूपी घैला । आमाका जिम्मेवारीलाई फर्केर हेर्ने जमर्को कहिल्यै गरिएन । आफूले निर्वाह गर्नुपर्ने पारिवारिक दायित्व आमालाई कहिल्यै परेन जस्तो पनि गरियो । सन्तान टाढा हुँदा आमाको मन कति सुक्खा थियो होला । त्यो भाव मनमा आएन । आमालाई भेट्न जाने कुरा प्राथमिकतामा परेन । हामी छोरी बस्ने उनको हृदयमा कति फाटेको हुँदो हो ? सायद, हामीलाई अन्दाजै भएन ।

दुनियाँ भरमा आफू जति कर्मयोगी र व्यस्त कोही छैन जस्तो देखायौँ । आफ्नो अनुकुलमा मात्र आमा भेट्न गयौँ । त्यो गएको पनि आफ्नो लागि हो र ? सायद आमाको लागि गयौँ । कति तीज, दशैं, तिहार आए, गए । हिउँद आयो, गयो । न हेमन्त र शिशिर न वर्षा र हिउँद ऋतुले पर्खे । सबै आ–आफ्ना कालक्रममा घुमे । आमाका आँखाले कति हेरियो होला, हामी हिँड्ने ठाडो गल्लीको गेग्रान बाटो ।

पहिला–पहिला पात्रो पण्डित बाजेहरू कहाँ मात्र हुन्थ्याे । तीज आउने बेलामा मात्र स्पष्ट तिथिमिति थाहा पाइन्थ्यो । आजकल त घरका हरेक कोठामा क्यालेन्डर हुन्छ । उस्तै परे बाथरुममा पनि होला कसैको । पात्रो पल्टाए पछि महिनाभर देखिइ रहन्छ । कुनै क्यालेन्डरमा त झन् तीन महिनासम्म देखिने हुन्छ । कति हेर्नु आमा बिनाको तीज अंकित पात्रो ?

भनिन्छ, मान्छेले धेरै जुनी बितायो । अब पनि कैयाैं जुनी जन्म लिन्छ । यो आत्माले शरीर लिँदै जन्म र मरणको चक्रलाई निरन्तरता दिइरहन्छ । लाग्छ, हाम्री आमा पनि यो धर्तीमा आइसकिन् । हामीले देखेका, भेटेका, बोलेका पनि छौँ कि ? त्यो कुरा न हामीलाई ज्ञान छ। न हाम्री पूर्व आमालाई । भन्ने गरिन्छ, अक्सर गरेर मान्छे जुन ठाउँ, समाज र संस्कृतिमा रहँदा देह छोड्दा त्यस्तै संस्कार लिएर जान्छ । पछि जन्म लिने परिवेश पनि उस्तै हुनजान्छ । यस भनाइलाई आधार मान्दा कसैको उही परिवारमा, कसैको नाता सम्बन्धमा, परिवार वा केहीको वरपर जन्म हुन जाला ।

हाम्री आमाको जन्म पनि यतै कतै भएको हुनसक्छ। कति जुनीहरूमा हामी आमाकै आमा, बाबु, भाइ, छोरी, भान्जी, छिमेकी पनि भयौं होला । आफूलाई चिनेका, सन्त–माहात्मा र ज्ञानी–ध्यानी मान्छेले पूर्व जुनीका बाबुआमा, सन्तान नातागोता चिनेका होलान् । त्यस्ता ऋषिवत् मानवले आफू चिनिएर र चिनाएर साध्य पनि हुँदैन । कसैलाई बताए पनि पत्याउने कसले ? त्यसैले उनीहरू "वशुदैव कुटुम्भकम्" भन्छन् । म, मेरो परिवार, मेरो समाज, मेरो देश र पूरै यस धर्तीका प्राणी आफ्नै फैलावट हो भन्छन् । सबैभित्र म छु र सबै म भित्र नै छन्, भन्छन् ।

हाम्री आमा पनि हामी भित्रै छन् । उनको ठाउँ कसैले लिन सक्दैन । आमाजस्तो आमा बाहेक अरू कोही हुँदैन । सन्तान प्रतिको स्नेह र प्रेमको त कुरै छोडौँ । कुनै बेला कोही मान्छे पहिलो पटक भेट्दा नै पूर्व परिचित जस्तो लाग्छ । तुरुन्तै आत्मीयता हुन्छ । प्रेमल भइन्छ । कतिपय श्रीमान्÷श्रीमतीको भेटघाट विवाह पछि मात्र हुन्छ । तुरुन्तै एक आपसमा समर्पित र श्रद्धावान् बन्छन् । त्यस्तो हुनुमा क्षणभरको भेट पक्कै हैन । जुनी जुनीको परिचय नै त होला ।

हामीले पनि हाम्री आमालाई विभिन्न भूमिकामा देखेकै छौं होला पक्कै । अहिले चिनेर पनि हामी के गछौं ? उनी यस लोकमा आएपनि हाम्री आमा बनेर हैन । उनको देह कसैको छोरो वा छोरी बनेर आएको छ । त्यो चिनेर हामीलाई के हुन्छ ? समय जति भूत बन्दै गयो, उति बितेको वर्तमानको स्मरण गरेर के काम ? नदीको मुहान खोज्न ओरालो लागे जस्तो । यस्तो बाटो लाग्दा जहाँ नदी सकिन्छ, अनि बटुवा त्यहाँ पुग्छ ।

बितेको समय फर्केर हेर्दा पाइलाको डोव पनि देखिदैनन्। केवल अनुभूतिको चित्र मनमा हुन्छ । हाम्रो यो देह, यही रहिञ्जेल हामीले कहिल्यै आफ्नी आमालाई भौतिक रूपमा भेट्दैनौँ । अब हामीले आमालाई आँखा खोलेर हैन, बन्द गरेर मात्र देख्छौँ । जबसम्म होसमा रहन्छौँ, तबसम्म हृदयमा उनी छन् र सदा रहन्छिन् ।

(लेखिका घिमिरे जीवन विज्ञान की प्रशिक्षक हुन् ।)