सुशासन, दिगो विकास र समृद्धिका लागि ‘चैतन्य बहस’

१४ असोज, धुलिखेल । सुशासन, दिगो विकास र समृद्धि नेपालका लागि अहिलेको प्रमुख एजेण्डा हो । यही विषय नेपाल सरकारको प्राथमिकतामा पनि छ । तर, यी उपलब्धि कसरी हासिल गर्ने भन्ने ठोस योजना सरकारसँग छैन । सुशासन भनेको असल शासन हो । सुशासनमा जनताले आफ्ना अधिकार राज्यबाट पूर्ण प्रत्याभूत भएको महशुस गर्छन् । 

दिगो विकास भनेको भएका विकास र हुने विकासलाई टिकाउ बनाउनु हो । यी कुरा भए भनेमात्र समृद्धि हासिल हुन्छ । समृद्धि हासिल हुनका लागि जनताको आर्थिक अवस्था पनि माथि उकासिनुपर्छ । सुशासन, दिगो विकास र समृद्धिलाई केन्द्र भागमा राखेर काठमाडौंको शंखमुलस्थित चैतन्य एकेडेमीले १२ र १३ असोजमा धुलिखेलको आगन्तुक रिसोर्टमा दुई दिने सेमिनारको आयोजना गर्याे ।

कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि एवम् अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले मुलुकको समृद्धिका लागि सरकार योजनावद्ध ढंगले अघि बढिरहेको बताए । देशमा विकास निर्माणका काम भइरहेको बताउँदै उनले जनतालाई नआत्तिन आग्रह गरे । 

’कोरोना महामारी, रुष–युक्रेन युद्धलगायत विविध कारणले अपेक्षाकृत काम हुन नसके पनि अहिले राम्रो हुँदैछ। हामीले राम्रो काम गर्नुपर्छ’, उनले भने । उनले देशको दक्ष जनशक्ति मुलुकमै बस्नुपर्ने र सबैले मिलेर काम गर्दा मुलुकमा दिगो विकास र समृद्धि हासिल गर्न सकिने प्रस्ट पारे । ’विकसित मुलुक एकै पटक विकसित भएका होइनन्। नतिजा आउन समय लाग्छ। अहिले हामीले इमान्दारिताका साथ काम गरिरहेका छौं, नेपालमा विकास सम्भव छ’, उनले भने । 

यस्तै संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्री सुदन किरातीले पर्यटन आर्थिक विकासको मेरुदण्ड भएको बताउँछन्। मन्त्री किरातीले नेपालको प्रत्येक क्षेत्र पर्यटकीय गन्तव्य भएको बताए । त्यसलाई प्रवर्द्धन गर्न सके नेपालले पर्यटनका माध्यमबाट ठूलो आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न सक्ने बताए । पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि हवाइ उड्ड्यन चाहिने बताउँदै सरकारले तीन वटा जहाज किन्ने बताएका छन् ।

संस्कृति पनि नेपालका लागि समृद्धिको आधार भएको उनको भनाइ छ । नेपालको संस्कृतिलाई प्रचारप्रसार गरेर त्यसको अवलोकनका लागि पनि पर्यटन भित्र्याउन सकिने किरातीले बताए । जीवनमा मृत्युको मूल्य बुझेकाले आफूले कहिले पनि गलत काम नगर्ने उनको भनाइ छ । राजनीतिक गतिरोधका कारण मुलुकमा अपेक्षित रूपमा काम हुन नसकिरहेको उनले बताए ।

नेपालमा पर्यटन भित्र्याउन उड्यन क्षेत्रलाई सुरक्षित बनाउनु पर्ने र त्यसका लागि आफू लागिरहेको उनले बताए । यस्तै सेमिनारका मुख्य वक्ता प्रोफेसर एवम् अर्थ विद् डा. अच्युत वाग्लेले सुशासन, दिगो विकास र समृद्धिका लागि दीर्घकालिन योजना ल्याएर त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने बताए । कार्यक्रममा मुख्य वक्ताको भूमिकामा रहेका डा. वाग्लेले सरकारको कुरा सुन्दा देशमा समस्या नभए जस्तो देखिए पनि मुलुकमा दीर्घकालिन योजनाको अभाव रहेको बताए । 

’चाडो–चाडो फेरिरहने सरकारका कारण हामी अपेक्षाकृत रूपमा अगाडि बढ्न सकेका छैनौं। ३० वर्षमा हामीले २७ प्रधानमन्त्री पायौं। छिटो छिटो फेरिने सरकारका कारण दीर्कालिन योजना आउने र तिनको कार्यान्वयन हुने कुरामा समस्या देखिएको छ’, उनले भने । पछिल्लो समय नेपालको आर्थिक वृद्धिदर ३.९२ प्रतिशतमा मात्रै सिमित रहेको उनले बताए। नेपाल कृषिप्रधान देश रहेको बताउँदै वाग्लेले स्थानीय सरकारदेखि केन्द्र सरकारसम्मले कृषिमा लगानी गर्नुपर्ने धारणा राखे ।

नेपाल सरकारका पूर्वमुख्य सचिव डा. विमल कोइरालाले भने संघीयताको सफल कार्यान्वयनका लागि राजनीतिज्ञ उदारमना हुनुपर्ने बताए। अधिकार प्रत्यायोजनको कुरामा तीनै तह प्रस्ट नहुँदासम्म संघीयता सफल हुन नसक्ने उनको चिन्ता थियो । ’संघीयतामा तीनै तहका सरकार एकअर्काका परिपूरक हुन् । तीनै तह स्वायत्त छन् । यो सबैले बुझ्नुपर्छ । अहिलेसम्म पनि केन्द्रले आदेश गर्ला भनेर कुर्ने गलत मान्यता छ,’ उनले भने ।

उनले कर्मचारीको पनि केन्द्राकृत मानसिकता रहेको बताउँदै त्यो मानसिकताबाट बाहिर आउनुपर्ने बताए । सामाजिक विश्लेषक डा. युवराज सङ्गौलाले समाज सुरक्षित हुँदा समृद्धि हासिल गर्न सकिने धारणा राखे । सुरक्षाको लागि बन्दुक दिँदा निदायको समयमा त्यसले सुरक्षा नदिने बताउँदै उनले समाज नै सुरक्षित भयो भने बन्दुकको आवश्यकता नपर्ने बताए । यसका साथै समाजवाद एसियाको उत्पादन भएको धारणा राखेका छन् ।

’समाजको शान्ति नै समाजवादमा निर्भर हुन्छ । अर्को कुरा समाजवाद मुलुकको मौलिकतामा पनि निर्भर हुन्छ । हामीले हाम्रो समाज अनुरुपको समाजवादको आधारसिला तयार गर्नुपर्छ,’ उनले भने । समाजवादमा व्यक्तिको स्वतन्त्रतामा हस्तक्षेप गर्न पनि नमिल्ने र राज्यको नियम भन्दा बाहिर जान पनि नमिल्ने भएकाले यस विषयमा सचेत हुनुपर्ने पनि उनले धारणा राखे । समाजवाद र समृद्धि एक अर्काका परिपूरक भएको उनी बताउँछन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका प्रवक्ता डा. गुणाकर भट्टले आर्थिक समृद्धिका लागि देशमा सुरक्षित लगानीमैत्री वातावरण निर्माण गरिनुपर्ने बताए । ’लगानी सुरक्षित हुने नहुने हेरेर मानिसले लगानी गर्छ। सुरक्षित हुने ठाउँमा लगानी केन्द्रित हुन्छ। र, लगानीमा ’होम बायस’को अवस्था आउँछ। त्यसैले राज्यले सुरक्षित लगानीमैत्री वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ,’ उनले भने ।

देशको अर्थतन्त्र कमजोर भयो भने विदेश पढ्न गएका विद्यार्थीहरू स्वदेश फर्किने सम्भावना कम हुनेतर्फ पनि ध्यान दिनुपर्ने उनले बताए । ’विदेशमा अध्ययन गर्न गएको मानिसलाई स्वदेश फर्काउन हामीले के गरिरहेका छौं । उनीहरूको ज्ञान र लगानीको सुरक्षा कसरी हुन्छ भन्ने कुरामा राज्य प्रस्ट हुनुपर्छ,’ उनले भने ।

यसका साथै उनले सुशासन भएका देशका नागरिकको प्रतिव्यक्ति आम्दानी राम्रो हुने बताए । ’सुशासन समृद्धिको आधार हो । यसको आम्दानीसँग अन्तरसम्बन्ध हुन्छ । संसारका सबै मुलुकमा आर्थिक क्रियाकलाप बढ्दै गए पनि नेपालमा भने विविध कारणले अर्थतन्त्र चलायमान हुन सकेको छैन । अर्थतन्त्र कमजोर छ,’ उनले भने ।

लोकसेवा आयोगका पूर्वअध्यक्ष उमेशप्रसाद मैनालीले समृद्धिमा कर्मचारीको पनि ठूलो भूमिका हुने बताए। कर्मचारी तन्त्र परिवर्तनको कारक हो वा बाधक भन्नेमा राजनीतिक शास्त्र, राजनीतिज्ञ र वौधिक समाजमा एक मत नदेखिनु दुखद् विषय भएको उनको भनाइ छ ।

राजनीतिले नीति, मूल्य र जवाफदेहितासँग सम्बन्ध राख्ने तथा प्रशासनले तथ्य, साधन, प्रकृया र कार्यान्वयनसँग सम्बन्ध राख्ने भएकाले यो विषयमा सबै प्रस्ट हुनुपर्ने बताए । ’राजनीतिक नेतृत्वले नीति उत्पादन गर्ने, लक्ष्य निर्धारण गर्ने, र नतिजाको मूल्याङ्कन गर्ने गर्छ । प्रशासनले कार्यान्वयनको जिम्मेवारी लिने, कार्यकुसलतामा ध्यान दिने गर्छ’, उनले भने ।

राजनीतिले मार्गनिर्देशन दिने र कर्मचारीले त्यसको सही पालना गर्ने भए पनि पछिल्लो समय कर्मचारी मेसिज जस्ता भएको टिप्पणी गरेका छन् । उनले राजनीतिले जता चल भन्यो कर्मचारी त्यतै चल्नु गलत भएको बताए । यस्तै नेपाल सरकारका पूर्वसचिव गोपीनाथ मैनालीले समृद्धिले साथ नदिए स्वतन्त्रताको अर्थ नरहने बताए । ’समृद्धि र विकासबीच भेद छुट्याउनु आवश्यक छैन । समृद्धिले  उच्च आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र शासकीय अवस्थालाई जनाउँछ, विकास राष्ट्रिय लक्ष्य प्राप्तिको प्रक्रिया हो,’ उनले भने ।

यस्तै उनले नेपालमा दिगो विकासका चार आयाम रहेको बताए। वन, भूमि, जलस्रोत र खानी गरी दिगो विकासका चार आयाम रहेको उनी बताउँछन् । संविधानविद् डा. विपिन अधिकारीले दिगो विकासका लागि कानुनको उचित प्रयोग हुनुपर्ने बताएका छन् । उनले नेपालमा कानुनको उचित प्रयोग हुन नसकेको तर्फ चिन्ता व्यक्त गर्दै जनताले दुःख पाइरहेको बताए । ’दिगो विकास निरन्तर प्रक्रिया हो । हामीले प्रक्रियासहित कानुनको उचित प्रयोग गर्न सकेनौं भने दिगो विकास सुस्त हुन्छ,’ उनले भने ।

कानुन बनाउँदा हजारौं विकल्प हुने बताउँदै सरकारले जनपक्षीय कानुन निर्माण गर्नुपर्ने उनले धारणा छ । मानव अधिकार सबै नागरिकका लागि बराबर हुने भएकाले त्यो सबै नागरिकले प्रत्याभूत गर्न पाउनु पर्ने उनले बताए । त्यसका साथै कानुन सबैका लागि बराबर लागू हुनुपर्ने संविधानविद् डा. अधिकारीको भनाइ छ ।

कानुनमा एउटा अदालतबाट कहिले गल्ति भयो भने पनि तीन वटै अदालतबाट गल्ती नहुने उनले बताए । अपराध गरेका व्यक्तिहरूलाई आममाफि दिँदा अपराधको प्रकृति हेरेर त्यसमा ध्यान गर्नुपर्ने उनी बताउँछन् । राष्ट्रपति कार्यालय पनि कानुनभन्दा माथि नहुने अधिकारीले बताए । अपराधिलाई आममाफि दिँदा राजनीतिक संरक्षण हुन नहुने उनले बताए । उचित कानुन कार्यान्वयनका लागि राज्यका अङ्गहरूबीच समन्वय हुनुपर्ने उनले बताए । मुलुकमा कानुनकै अनिश्चितता हुँदा लगानीको वातावरण पनि खल्बलिने उनको भनाइ छ ।

नेपाल सरकारका सहसचिव कृष्ण ढकालले मित्र राष्ट्रहरूसँग नेपालको आर्थिक सहकार्यको सम्बन्ध राम्रो हुनुपर्ने र त्यसले मुलुकको आर्थिक समृद्धिमा टेवा पुगाउने बताए । आर्थिक र राजनीतिक रुचीका विषय फरक हुन्छन् भनेर छुट्याउन गाह्रो हुने बताउँदै उनले यो कुरामा गम्भीर हुनुपर्ने बताए । यसका साथै विगतका अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विषयलाई पनि गम्भीर रुपमा हेर्नुपर्ने उनले धारणा राखे ।

’परराष्ट्र सम्बन्धलाई आर्थिक हितमा कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने विषयमा सरकार गम्भीर हुनुपर्छ र यसमा सरकारको जोड पनि रहँदै आएको छ,’ उनले भने । यस्तै राजनीतिक विश्लेषक डा. सूर्यराज आचार्यले नेपालमा संघीयता संविधानको मर्म अनुरुप चल्न नसकेको बताएका छन् । आचार्यले संघीयताका तीनै तहबीच तादम्यता नमिलेको जस्तो देखिएको बताए ।

संघीयताले विकास र समृद्धि भनेको भए पनि त्यो कहानेर जोडिन्छ भन्ने बहस नै हुन नगरेको उनले औंल्याए । उनले राजनीतिक कुरा सन्तुष्ट बनाउन संविधानमा संघीयता लेखिएको र अहिले त्यसको उपयुक्त अभ्यास हुन नसकेको बताएका छन् ।

’विकास र समृद्धिका बहुआयामिक पक्ष छन् । सामाजिक, राजनीतिकलगायत थुप्रै छन् । अन्य देशमा कर्मचारीलाई केन्द्र र स्थानीय तह मध्ये के रोज्नु हुन्छ भन्दा स्थानीय तह भन्नु हुन्छ । किनकि त्यो अभ्यास गरेर काम गरेर देखाउन सकिने ठाउँ हो बुझाइ छ । तर, नेपाल केन्द्र बाहेकका कर्मचारीले आफूलाई सुरक्षित देख्दैनन्,’ उनले भने । नेपालमा संघीयताको सफल अभ्यास गर्न आवश्यक रहेको आचार्यको भनाइ छ ।

नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्य नैनसिंह महरले पार्टीलाई समय सापेक्ष परिवर्तन गर्न आवश्यक रहेको बताएका छन् । पार्टीलाई समय सापेक्ष तथा प्रविधिमैत्री बनाउँदै मुलुकको समृद्धिका क्षेत्रमा अहम भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने बताए ।

’अहिले प्रविधिको युग हो । युवाहरूमा समय सापेक्षताको माग हुन्छ । एउटै व्यक्ति एकै पदमा लामो समय बस्दा धेरै काम हुन सक्दैन । नयाँ व्यक्ति आउँदा नयाँ ऊर्जा हुन्छ र कार्यशैली पनि नविन हुन्छ । त्यसैले पार्टीमा धेरै कुरा परिवर्तन हुन आवश्यक छ। हामी त्यो मार्गमा अग्रसर पनि छौं’, उनले भने । नेता महरले मुलुकको समृद्धिका लागि कांग्रेसले काम गरिरहेको र पछिल्ला ३४ वर्षमा कांग्रेसकै नेतृत्वमा विकाससँगै थुप्रै परिवर्तन भएको उनले बताए ।

’कांग्रेस जनताकै बीचमा छ । असहज परिस्थितिमा मुलुकको हितका लागि धेरै कुराको त्याग गरेर भए पनि कांग्रेसले काम गरिरहेको छ । तर, जुन गतिमा काम हुनुपथ्र्यो । यो त्यो गतिमा भने हुन नसकेकै हो’, उनले भने । द्वन्द्वमा रहेको मुलुकलाई त्यसबाट उकास्नका लागि कांग्रेसले कुसल भूमिका निर्वाह गरेको महरले स्मरण गरे । उनले कांग्रेसको सोही भूमिकाका कारण संघीयता, धर्म निरपेक्षता र संविधान जस्ता उपलब्धिहरू प्राप्त भएको उनले बताए ।

बेलायतको उदाहरण दिँदै उनले कुनै कारणले नैतिकताका आभारमा एक दिन राजीनामा दिँदा पनि त्यहाँको राजनीतिज्ञलाई पुनर्वाहलीको सम्भावना नहुने र नेपालमा पनि सोही अनुरुप राजनीतिक संस्कारको विकास हुनुपर्ने बताए । यस्तै उनले मुलुकमा परिवर्तन संसदले गर्ने भए पनि अपेक्षित रूपमा काम हुन नसकेको गुनासो गरे । प्रतिनिधि सभा सदस्य एवम् राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका नेता मनिष झाले आफ्नो पार्टीले संयन्त्र निर्माण गरिरहेको र पुराना राजनीतिक दलले सडेन्त्र गरिरहेको बताए । 

उनले तुलनात्मक रूपमा पछिल्ला ३४ वर्षमा केही काम भए पनि अपेक्षित रूपमा काम हुन नसकेको र थुप्रै कमजोरी रहेको टिप्पणी गरे । राजनीतिक निराशाका कारण युवाहरू देशबाट पलाएन हुने क्रम बढ्दो रहेको उनको भनाइ छ । ’परिवर्तनका दुई रूप हुन्छन् । इच्छाएको परिवर्तन र स्वइस्फूर्त रूपमा हुने परिवर्तन । नेपालमा स्वस्फुर्त रूपमा हुने परिवर्तन भइरहेको छ । तर, जनताले अपेक्षा गरे अनुसारको परिवर्तन हुन सकेको छैन। यसमा हामी सजग छौं,’ उनले भने ।

नेपालमा संस्था भए पनि संस्थागत अभ्यास हुन सकेकाले विकास हुन नसकिरहेको उनको धारणा छ ।  अब नेपालमा प्रधानमन्त्रीको कार्यसमय बढ्नु पर्ने र मन्त्रीहरूको क्षमता पनि बढ्नु पर्ने धारणा राखेका छन् । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी पुराना पार्टीलाई पछारेर नभइ लडेर अगाडि बढ्ने झाले बताए । प्रतिनिधिसभा सदस्य सुमना श्रेष्ठले काठमाडौंमा बसेरमात्र बनाइने कानुनले देश बनाउन नसक्ने बताएकी छन् । प्रत्येक भूभागमा पुगेर सबै जनताको आवाज सम्बोधन हुने कानुन बनाएमात्र जनताले सुशासनको प्रत्याभूत गर्न सक्ने बताइन् ।

उनले प्रत्येक नागरिकले नेपालमा पाइने अधिकारको पूर्ण प्रयोग गर्न सकेमात्र समृद्धिको प्रत्याभूति हुने बताइन् । ’हरेक नागरिकलाई नेपालमा पाइने सपोर्टको प्रत्याभूत हुनु सुशासन हो । त्यसका लागि देशभरका जनताको अधिकार कानुनमा सुनिश्चित हुनुपर्छ,’ उनले भनिन् ।

फरक प्रसंगमा बोल्दै उनले सरकारको कुनै उपस्थिति नभए पनि ट्याक्सले नेपालको जिडिपिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको उनले बताइन् । तर, त्यसभित्र पस्न नसकिएको उनको भनाइ छ । एक लाख राशीको चैतन्य शासकीय सुधार तथा प्रशासकीय सुदृढिकरण सम्मान पूर्वमुख्य सचिव डा. विमल कोइरालालाई एकेडेमीले १०औं श्रृंखलासम्म पुग्दा एक लाख धनराशीको चैतन्य शासकीय सुधार तथा प्रशासकीय सुदृढिकरण सम्मान प्रदान गरेको छ । पहिलो पटक उक्त पुरस्कार नेपाल सरकारका पूर्वमुख्य सचिव डा. विमल कोइरालालाई प्रदान गरियो ।

अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले कोइरालालाई उक्त सम्मान प्रदान गरेका हुन् । महतले सम्मान पर्दान गर्दै एकेडेमीले उपुक्त र योग्य व्यक्तिलाई सम्मान गरेको बताए । उनले निजामति सेवामा रहँदा कोइरालाले अर्थ सचिव र मुख्य सचिवको भूमिकामा रहेर देशका लागि ठूलो योगदान पुर्याएको स्मरण गरे ।

विराटनगरमा विक्रम सम्वत् २०१२ वैशाख ६ गते जन्मिएका कोइरालाले २०३५ सालामा शाखा अधिकृतबाट सेवा सुरु गरेका थिए । उनी २०५९ असोज ४ गते नेपाल सरकारको मुख्य सचिव नियुक्त भएका थिए । निजी क्षेत्रबाट निजामति सेवामा योगदान पुर्याउने व्यक्तिहरूका लागि प्रदान गरिने यो नै अहिलेसम्मको ठूलो पुरस्कार भएको बताइएको छ ।

पूर्वकुसल प्रशासक कोइरालालाई एकेडेमीले स्थापना गरेको चैतन्य शासकीय सुधार तथा प्रशासकीय सुदृढिकरण सम्मान पहिलो पटक अर्पण गर्न पाइएको भन्दै चैतन्य ग्रुपका सिइओ गणेशप्रसाद जोशीले खुसी व्यक्त गरेका छन् । एकेडेमीले आफ्ना नियमित सेवाका अलावा सामाजिक क्षेत्रममा पनि काम गरिरहेको जोशीले बताए । यसका अलावा धनगढीस्थित चैतन्य पाठशालाले शिक्षा, खेलकुद र साहित्यमा पनि प्रत्येक वर्ष पुरस्कार प्रदान गरिने जानकारी दिएका छन् ।

सम्मान प्रदानका लागि गठित समितिले उक्त पुरस्कार कोइरालालाई प्रदान गर्न सिफारिस गरेको थियो । यसका साथै आगामी दिनमा सातै प्रदेशमा सुशासन, समृद्धि र दिगो विकासको बहस चलाइने जोशीको भनाइ छ ।