आखिर किन हुँदैछन् नेपालीहरू विदेश पलायन ?

•मनोज मल्ल

युवा, अधबैंशे, प्रौढ वा बृद्ध सबैसँग एउटा निराशाको चुलि देखिएको छ जुन दिनदिनै बढ्दो क्रममा छ । देशको समसामयिक राजनीति र देश विकासका बारेमा कम चर्चा हुन थालेका छन । चर्चा हुन्छ त प्रायः गरि कुन देश जाने, कसरी जाने, कति बस्ने, फर्कने कि नफर्कने आदि इत्यादि। युवा जमातमा लोकसेवाको तयारी, बैंकहरूमा जागिरको लागि तयारी, कुनै ‘प्राइभेट’ कम्पनीमा जागिर खान र कम्पनी शुरु गर्ने तयारी गरिरहेका मानिसहरू कम नै भेटिन थालेका छन वा भनौँ तयारी गरिरहेकाहरु पनि दोधारमा छन र नेपालमा नै केही बन्ने वा गर्ने कुरा दोस्रो रोजाइमा राखेका छन्।

आर्थिक बर्ष २०७९/८० को आँकडा हेर्ने हो भने ७ लाख ७१ हजार ३२७ जनाले श्रम स्वीकृति लिएर विदेश उडेका छन । जसमा १ लाख १० हजार २१७ जनाले वैदेशिक अध्ययन अनुमति लिएका छन । यसको अर्थ नेपालमा पूर्व प्रौढ अवस्था र प्रौढ अवस्थाको ठूलो जनसंख्या जसमा पारिवारिक, राजनीतिक, सामाजिक जिम्मेवारी छ, त्यो उमेर समूह कुनै न कुनै बहानामा विदेश गएको छ । जसको प्रत्यक्ष असर देशको उत्पादन र उत्पादकत्वमा पुगेको देखिन्छ । यही अवस्था रहिरह्यो भने देशको उत्पादकत्व बृद्धि फलामको चिउरा चपाउनु सरह हुनेछ अनि देश अल्पविकसित राष्ट्रबाट विकसित राष्ट्रको रुपमा रुपान्तरण हुन निकै नै चुनौतिपुर्ण रहने आकलन गर्न सकिन्छ । देशको उत्पादकत्व बृद्धि नहुँदासम्म अनुदानको भरमा विकास र सम्बृद्धि दिवा सपना मात्र हुन, जुन टालटुले काममा मात्र सीमित हुन्छन् । अनुदान र दाताको भरमा देशको सम्बृद्धिको आशा गर्नु कोरा कल्पना मात्र हो । 

स्कुले जीवन सकेपछि धेरै जसो युवापुस्ता विदेश जाने र पलायन हुने मानसिकताका साथ तयारी गरिरहेको देखिन्छ । उनीहरू मात्र हैन यही केही गरिरहेका, जागिर खाइरहेका, व्यापार व्यवसाय गरिरहेकाहरु पनि पलायनको मानसिकताबाट गुज्रिरहेका र सो अनुरूप प्रयास गरिरहेका छन, चाहे शिक्षित वा अशिक्षित, दक्ष वा अर्धदक्ष वा अदक्ष । समाजमा यस्तो मनोविज्ञान विकास हुँदैछ कि नेपालमा बस्नेहरू त हुती नभएर, क्षमता नभएर, नसकेर विदेश नगएका हुन । यस्तो मनोविज्ञान विकास हुनुमा राजनीतिक स्थिरता, नेतृत्व तहको निरीहपन बढ्दै गरेको विश्व व्यापारीकरण लगायत तपसिलका कारणहरू प्रमुख मान्न सकिन्छ ।

सूचना र संचार

मानिसमा सूचनाको पहुँच र विस्तार सूचना र संचारको विकाससँगै भएको देखिन्छ । विश्व स्तरमा भएका राम्रा नराम्रा घटना र विकास र सम्बृद्धि लगायतका सूचनाहरु विकसित समाजले छिटै नै पाउने गरेको छ । अझ मुख्यतया इन्टरनेट र स्मार्ट फोनको विकास, बिस्तार र पहुँच अनि सामाजिक सञ्जालको आगमनसँगै आम सबैमा सूचनाको पहुँच ह्वात्तै बढेको छ । जस कारण आम नेपालीहरूको पनि वैदेशिक गन्तव्यको लागि पहुँच पुगेको देखिन्छ।

विश्वव्यापीकरण

मानिस स्वभावैले सुख र सुविधाको पक्षपाती हो ।  विश्वव्यापीकरण भएसँगै मानिसहरूको पहुँच देश विदेशमा पुग्यो । आफ्नो क्षमता र दक्षताले भ्याएसम्म विकसित र सुविधासम्पन्न देशमा नेपालीहरू जान लालायित भए जुन स्वाभाविक हो । त्यहाँका राम्रा पक्ष र सुविधाको कारण आफू पलायन हुने र मिलेसम्म परिवारलाई नै लिएर जान थालेको देखिएको छ।

 राम्रो कमाई र सुविधा सम्पन्न जीवन

विदेशमा नेपालको तुलनामा राम्रो कमाई हुनु पनि नेपाल छाड्नुको मुख्य कारण हो। नेपालमा दिनरात मिहिनेत गर्दा पनि राम्रो कमाई गर्न नसकिने तर त्यही मिहिनेत विदेशमा गर्दा राम्रो कमाई हुने धेरैको अनुभव छ । साथै विदेशको बसाइमा उपभोग गरिएका सेवासुविधाहरु नेपालको तुलनामा उत्कृष्ट रहेकाले पनि विदेशिनेहरु बढ्दो क्रममा छन । उदाहरणका रुपमा लोकसेवा पास गरेका उच्च पदस्थ कर्मचारीहरू, शिक्षकहरू, प्रहरीका उच्च पदस्थ पदाधिकारीहरू, उच्च पदस्थ नेताका छोराछोरीहरूलाई लिन सकिन्छ ।

डिग्रीसँगै पढ्दै कमाउँदै 
   
शुद्ध रोजगारीमा जाने बाहेक पढ्न जाने विद्यार्थीहरूले पनि पढ्दै कमाउने वातावरणको कारण पनि विदेशिने युवा पुस्ताको जमात बढी छ । जसोतसो गरेर पढ्नको लागि विदेश पुगेपछि पढाइ र सर्टिफिकेट त हातमा छदैछ सँगै केही बर्षको बसाइमा पैसा पनि बचत गर्न सकिने र राम्रो जीवनशैली पनि यापन गर्न पाईने कारणले पनि विदेशिने संख्या बढिरहेको छ ।

 प्रतिष्ठा 

नेपालको वर्तमान अवस्था हेर्दा छोराछोरी विदेश हुनु प्रतिष्ठाको विषय भएको छ । खास गरि मध्यम वर्गीय मानिसहरूले छोराछोरीलाई विदेश पढ्न पठाउने विषयलाई प्रतिष्ठासँग जोडेको देखिन्छ । युरोप,अमेरिका, अष्ट्रेलिया, जापान, क्यानडा लगायतका देशहरूमा छोराछोरी पढ्न पठाउनु सामाजिक र आर्थिक दृष्टिकोणले प्रतिष्ठित मानिएको छ । र केही वर्षको अन्तरालमा आफूहरु पनि केही समयपछि घुम्न मात्र जान पाउनु पनि अर्को महत्वपूर्ण पाटो रहेको छ ।

 देशको राजनीति र राज्य व्यवस्था 
 
पढ्न, सुविधायुक्त जीवनयापनका लागि र रोजगारीका लागि बाहेक राजनीतिक अस्थिरता, सामाजिक मनोवैज्ञानिक रुपमा नै बढ्दै गरेको नैराश्यता र नकरात्मकताका कारण पनि केही युवाहरू विदेश पलायन भएको र यो क्रम बढ्दै गरेको देखिन्छ । साथै पढ्दै कमाउने अवस्था नरहेको, यथोचित सेवा र सुविधाहरु राज्यले प्रदान गर्न नसकेको कारण पनि विदेशिने क्रम बढ्दो छ ।

नीतिगत व्यवस्थामा कमजोरी

देशमै केही नयाँ, सृजनशील गर्न चाहिरहेका र सम्भावना बोकेका मानिसहरूलाई राज्यको नीतिले यथोचित सम्बोधन गर्न सकिरहेको देखिँदैन ।  देशमै केही गर्छु भन्ने युवा जमातलाई राज्य नीतिले स्पष्ट खाका दिन नसक्नु, बजारको ग्यारेण्टी नहुनु, दक्ष जनशक्ति उपलब्ध नहुनु, लगानी गर्ने वातावरण नहुनु, लगानी गरे पनि त्यसको ‘निश्चित ग्यारेन्टी’ नहुनु, सबै र सधैं नकरात्मक टीकाटिप्पणीको भागीदारी हुनपर्ने, कर्मचारी र स्थानीय सरकार तथा सरकारबाट बेलाबेलामा झंझट थोपरिनु, राष्ट्र बैंक र सरकारद्वारा आर्थिक रुपमा अनुदार देखिनु, आर्थिक विकासको लागि स्पष्ट नीति निर्माण नहुनु लगायतका कारण लगानीको वातावरण नभएको र लगानी गरेकाहरू पनि विकल्पको रुपमा विदेश ताक्ने गरेको माहोल बजारमा छ । शासकहरुले यस्तो नीति निर्माण गरे र गरिरहेछन् कि दक्ष श्रमिक पछि जेहेन्दार विद्यार्थी अनि हाल आएर व्यवसायी र व्यापारी भगाउने अग्रगामी कार्यदिशा चलिरहे जस्तो देखिन्छ ।

बेरोजगारी, आर्थिक अभाव र बाध्यताहरू 
   
देशमा रोजगारीको भरपर्दो अवस्था छैन । दैनिक रोजीरोटी कै लागि आर्थिक अभाव मानिसहरूले झेलिरहेका छन । त्यसकारण विदेशिनु केही मानिसहरू खास गरि मध्यम निम्न वर्ग र निम्न वर्गको लागि बाध्यकारी भएको छ । देशको नेतृत्व तहले युवालाई देशमै रोजगारीको वातावरण दिलाउन सकिरहेको छैन। युवाहरूलाई स्वरोजगारको ‘ग्यारेन्टी’ दिलाउन सकेको छैन । भएका सरकारी, अर्ध सरकारी तथा निजी कल कारखाना तथा कम्पनीहरू सरकारको अनुदार नीतिका कारण बन्द भइरहेका छन । जसले दिनानुदिन नयाँ पुस्तामा ‘नेपालमा बस्न सकिँदैन, नेपालमा केही गर्न सकिँदैन भन्नेू भाष्य निर्माण गरेको छ । युवाहरू यसै त कम संख्यामा देशमा छन र भएकाहरू पनि विचलनको शिकार बनिरहेका छन ।

सुनिश्चित भविष्य

देश छाड्नेमा नेतादेखि सरकारी कर्मचारीसम्म, डाक्टरदेखि शिक्षकसम्म, इन्जिनियरदेखि विज्ञसम्म, बैंकका जागिरेदेखि पत्रकारसम्म सबै छन । उच्च ओहदामा रहेकाले त आफ्नो भविष्य सुनिश्चित देखेन भने आम सर्वसाधारणले कसरी सुनौलो भविष्यको कल्पना गर्ने ? विदेश गएपछि आफ्ना छोराछोरी र आफ्नो भविष्य सुनिश्चित देखिरहेका छौं हामी । यही समाजमा हुर्किरहेका छौ हामी ।

जताततै निराशै, निराशा मात्रै छ । अहिले त विदेशको भिसा लाग्नु भनेको भाग्यमानी हुनु हो । नयाँ जीवन पाउनु हो , सुविधा युक्त जीवन पाउनु हो । आर्थिक, सामाजिक, भौतिक र मनोवैज्ञानिक रुपमा राम्रो र उत्कृष्ट हुनु हो । 
बाबु आमाहरू विदेशमा भएका छोराछोरीको बखान गर्छन, त्यहाँ जाँदा देखेका भोगेका राम्रा पक्षहरुको वकालत गर्छन् र समाजमा आफ्नो हैसियत देखाउन खोज्छन् अनि हामी खुशी साथ बधाई र शुभकामना दिन्छौ । यदि यस्तै अवस्था रह्यो भने राज्य र राज्य व्यवस्था के हुने होला ? नीति र नियम कसका लागि हुने होला ? देशले विकासको गति कसरी लिने होला ? आखिर देश त पराधीन थियो नै सम्पूर्ण जनता पनि त पराधीन हुने होला नि है ? 

(लेखक मल्ल शिशु निकेतन अंग्रेजी बोर्डिङ स्कुल (मावि) बाडखोला, स्याङ्जाका प्रिन्सिपल, नेपाली कांग्रेस प्रतिनिधिसभा क्षेत्र नं. १ का सचिव एवं उद्योग वाणिज्य तथा सामाजिक क्षेत्रमा पनि क्रियाशील छन् ।)