देश निकालामा परेको तन्नेरी पुस्ता !

‘टुवेल्थ सकिएसी म त नेपाल बस्दिनँ । बाबा मामुले नि एग्री गर्नुभा'को छ । यहाँ बसेर जब नै पाईंदैन । सोसल क्रिटिसाइज छ यहाँ । बोरिङ छ नि लाइफ । अबोर्ड स्टडीमा जाने, उतै सेटल हुने हो म ।’ अहिले स्कुल कलेजका प्रायः तन्नेरीबीच हुने संवाद हो यो ।

११-१२ पढ्दै गरेकादेखि स्नातक वा स्नातकोत्तर गरिरहेका वा गरिसकेका युवा जमात विदेश जाने योजनामा दिनरात समय खर्च गरिरहेका छन् । विदेश पढ्ने स्वदेश फर्कने सोच अपवादमा मात्र छ । सबै जन्मदेश छोडेर परदेशमा बस्न चाहन्छन् । सबै तन्नरीको रहर हो, तेस्रो मुलुक । तेस्रो मुलुकका जुन क्षेत्रमा बस्न अनुकूल हुन्छ, त्यहाँ युवाहरूको मन डोरिएको छ । दक्षिण एसियाका देश बाहेक अन्यत्र जहाँ भएपनि यसरी नेपाली तन्नेरी आकर्षित हुनुको मुल कारण पैसा वा पढाई मात्र होइन । यदि पैसा कमाउने वाध्यताले युवाहरू विदेश गएका हुन् भन्ने बुझियो भने यो शतप्रतिशत अधुरो हुनेछ । यदि नेपाली विद्यार्थी पढ्नका लागि विदेश गएका हुन् भन्ने धारणा राखियो भने त्यो त झन गलत बुझाई हुनेछ । त्यसो भए, नेपाली तन्नेरी विदेश जानुको सम्पूर्ण बुझाई के हो त ? यो विषयमा संक्षिप्त चर्चा गरौं । 

नेपालमा समुदायतः मुलत दुई भागमा रहेका छन् । पहिलो मधेश-तराई समुदाय, दोस्रो हिमाल-पहाड समुदाय । यी दुई समुदायमा मधेश समुदायका तन्नेरीहरू एकाध बाहेक खासै तेस्रो मुलुकमा स्थानान्तरण छैनन् । बरु मधेशका युवाहरू पहाडी शहरहरूमा बाक्लिएका छन् । तर, पहाड र हिमाली क्षेत्रका युवा सोचमा समानता छ । यी युवाहरू सबै तेस्रो मुलुक गइसकेका छन् वा जाने तयारीमा जुटिरहेका छन् । हिमाली क्षेत्रका गाउँ रित्तिएका छन् । पहाडी गाउँहरू पातलिएका छन् । यो कुनै नेपालमै बसाईंसराइले भएर आएको परिवर्तन होइन । मधेश क्रमशः पहाड उक्लिरहेको छ । पहाड हिमाल तीव्र रुपले देश छोडिरहेको छ । यही विशाल अन्तर छ । यसले भविष्यमा आउन सक्ने जनसाँख्यीक उतारचढावको अर्को आलेखमा चर्चा गरौँला । अहिले यो आलेखमा कसरी समग्रमा नेपाली तन्नेरी पुस्तालाई पुरानो पुस्ताले विदेश धपाइरहेको छ भन्नेमा तथ्यहरू खोतल्ने प्रयास गर्नेछौंं ।

नेपाली युवाहरू विदेश पलायन हुनुका मुलतः तीन कारण रहेका छन् । यी कारण बाहेक अहिलेसम्म अन्य कुनै नयाँ कारणहरू देखा परेका छैनन् । यी तीन कारण निम्न बमोजिम रहेका छन् ।
                               पढाई र पैसा

विसं २०६२ सालमा पुरानो शिक्षा पद्धतिमा परिवर्तन गर्ने अवधारणा सुरु भयो । ०६३ सालमा आएको व्यवस्था परिवर्तनसँगै पाठ्यक्रम लगायत शिक्षाका धेरै पक्षमा फेरबदल गरियो । तर, बदलिएको शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीको गुणस्तरमा कुनै सुधार ल्याउन सकेन । यही अवधिमा विश्व डिजिटल युगमा प्रवेश गर्यो । संसारभरका ससाना सूचना,, जानकारी र घटनाहरू युवाहरूले सेल्फ रिसर्चमार्फत प्राप्त गर्न थाले । कुन देशमा के भइरहेको छ, विश्वको कुन स्थानमा कस्तो अवस्था छ, कुन देशमा पढेपछि सजिलै जागिर पाइन्छ, कुन देशमा भविष्य सुरक्षाको ग्यारेन्टी छ भन्ने अनगिन्ती विषयहरूमा शिक्षकको मात्र भर पर्नु परेन । युवाहरू आफैंले बुझ्ने गरि डिजिटलका माध्यमबाट धेरै देशका बारेमा अध्ययन गरेपछि हाम्रो देशको तौर तरिकाप्रति उनीहरूमा घृणा पैदा गराउन थाल्यो । उनीहरुलाई लाग्यो, ‘हाम्रो पढाई नै खतम पो रहेछ ।’ जव नपाईने पढाई, करियर नभएको देश !

पढाई सकेर जागिर पाउने कुनै ग्यारेन्टी छैन । पढेर मात्र के गर्नु, जागिर पाईंदैन भने । जागिर पाइन भने पढेको पैसा खर्च उठाउने कसरी ? करियर नै नबन्ने हो भने प्रमाणपत्र मात्र हातमा लिएर के गर्ने ? यसरी युवाहरुबीचमा भविष्यको चिन्ताले बहस छेड्यो । उनीहरूलाई नेपालभित्रको आउने दिनहरु अँध्यारो लाग्न थाल्यो । अनि विकल्प सुरु भयो । यो विकल्प भनेको विकसित मुलुक जाने । नेपालमा विदेश पढ्न जाने सर्वाधिक महत्वको अवधि हो विसं ०६० देखि ०७० को बीचको दशक । यो रफ्तार अहिलेसम्म रोकिएको छैन । झन उकालो लागिरहेको छ । 

सरकारी तथ्याङ्क हेर्यो भने विदेश जाने विद्यार्थीको संख्या कहाली लाग्दो छ । पछिल्लो दुई वर्षमा यो संख्या उकालो लागेर दोब्बर बृद्धि भएको छ । ९ महिनामा मात्रै विभिन्न ७२ देशमा पढ्न जान ६२ हजार बढीले नो अब्जेक्सन लेटर लिइसकेका छन् । सरकारले विद्यार्थीलाई विदेश जान रोक्न गत वर्ष चैतमा एउटा निर्देशिक ल्यायो । १२ कक्षा पास गरेपछि मात्र स्वीकृतिपत्र दिने । यसअघि हालको १० कक्षा अर्थात् एईई पास गरेपछि सोझै विदेशका शिक्षालयमा भर्ना पाइन्थ्यो । यति गर्दा पनि यो वर्ष दुई सय गुनाले विद्यार्थी विदेशी गइसकेका छन् । 

अर्को विषय हो, हाम्रो शैक्षिक क्यालेण्डरको सुस्त गति । हाम्रो शिक्षा पद्धतिमा न व्यवहारिक पक्ष छ न गुणस्तरीय छ । यसले पनि नेपाली विद्यार्थीलाई विदेश जान प्रेरित गरिरहेको छ । 
                             स्वतन्त्रता र सुरक्षा
पछिल्लो पटक नेपालमा जति छिटोछिटो राजनीतिक परिवर्तन भयो, त्यति नै समाज भययुक्त बन्दै गएको छ । ०४६ सालमा बहुदल आएपछि कांग्रेस र कम्युनिस्टबीचमा पानी बाराबार थियो । अर्मपर्मदेखि व्यक्ति सम्बन्धमा बोलचाल बन्दसम्मको अवस्था थियो । पछि केही मत्थर हुँदै गएको थियो । तर, जब ०६३ सालमा गणतन्त्र आयो अनि त समाजमा जात र धर्मका नाममा झन विभाजनको विकराल अवस्था सृजना भयो ।

जातीय क्लष्टर, समावेशीको नाममा मेघावी योग्य नागरिकहरूलाई राज्यको सेवा सुविधामा पढ्न र रोजगार पाउने अवसरबाट बन्चित गरियो । धनी परिवारको छोराछोरी छ, तर उ राज्यको सुचीकृत जातिमा छ भने उसैले सरकारी सेवा भरपुर पाउने अवस्था आयो । सरकारी कोटामा पढ्न पाउने उसैलाई अवसर मिल्दै गयो । क्षमतावान भएर पनि राज्यको सुचीकृति जातिमा नभएको गरिब परिवारको छोराछोरी यी सारा सुविधाबाट बन्चित हुनुपर्ने दुर्दशा आयो । यसले हजारौं युवायुवतीहरू निराश बन्दै गए अनि यो देशमा आफ्नो कुनै भविष्य नदेखेर विदेशिन थाले । 

अर्को पक्ष छ, धर्मका विषयहरू उधिनेर समाजलाई पक्ष विपक्षमा बाँडिएको छ । फरक धर्म वा कुनै धर्म नमान्ने व्यक्तिलाई घृणाको दृष्टिले हेर्न थालिएको छ । यसले युवायुवतीहरूमा यो मुलुकप्रति वैराग्य उत्पन्न गरिदिएको छ । धार्मिक जडताले शिक्षित युवायुवतीलाई यो देशमा रहने वातावरण दिँदैन । फलस्वरुप तन्नेरी वर्ग स्वतन्त्रता र सुरक्षित देश खोज्दै जाने क्रम निकै बढेको छ । 

युवा वर्गले चाहने भनेको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता प्रमुख हो । युवतीहरूले खोज्ने स्वतन्त्रतासँगै सुरक्षा हो । नेपालको समाजमा धर्म, जात र अनेक अन्धविश्वासका चलनहरूका कारण यी सबै आवश्यकता खोसिन थालेको छ । यो विषय विकसित देश र नेपालको बारेमा वस्तुस्थितिको अन्तर तन्नेरी पुस्ताले मजाले बुझेको छ ।
                   सामाजिक संकुचन र लैंगिक भेदभाव
जब कुनै विद्यार्थी विमानस्थलमा आफ्ना बुवा आमासँग विछोडिन थाल्छ, उसले पहिलो वाक्यमा भनिहाल्छ, ‘मामु म छिट्टै फर्कन्छु ।’ छोराछोरी र बाबुआमाबीच विछोडिंदा हुने भावनात्मक तरंगले जुन वाक्यांश विमानस्थलमा पोखिएपनि अन्ततः वास्तविकता फरक हुन्छ । विदेश गइसकेपछि एकाध बाहेक नेपाल फर्कन खोज्दैनन् । किनकी उनीहरुलाई नेपालको अवस्था राम्रोसँग थाहा छ । विकसित देशको खुल्ला समाज, खुल्ला परिवेश, स्वतन्त्र विचरण, सुरक्षित जीवन र अनेकौं अवसरका कारण उनीहरुलाई नेपाल आउने कल्पनै गर्दैनन् । जब कुनै मुलुक भित्र ढुक्कको वातावरण हुँदैन, तब आँफु जन्मेर पनि मन दुखाएरै थातथलो छोड्नुपर्ने हुन्छ ।

हुन त यो कुरा नेपालको सबै समुदायमा लागु हुँदैन । लेखको सुरुमै भनिएको छ मधेश तराई क्षेत्रका समुदायका तन्नेरी अझै तेस्रो मुलुक बसाईं सर्ने देखिएका छैनन् । मधेशका अधिकांश खाडी लगायतका मुलुकमा रोजगारका लागि जान्छन् र उनीहरु जन्मघर नै फर्केर आउँछन् । फलस्वरुप मधेश समुदायका नेपालीको जनसंख्या नेपालमा चौतर्फी बाक्लिँदै गएको छ । यो विषयमा थप अर्को आलेखमा चर्चा गरौंला । 

हिमाल र पहाड समुदायका तन्नेरी भने तेस्रो मुलुकमा पढाई र रोजगारसँगै परिवारै सार्ने गरि जाने क्रम यति तीव्र छ कि अहिले कयौं गाउँहरू रित्तिएका छन् । यसका बहुकारण भएपनि सामाजिक संकुचन र लैंगिक भेदभाव पनि हो । किनकी, विकसित देशमा २० वर्ष नपुगेकी एउटा छोरी आफ्नै ढंगले पढ्न, काम गर्न र जीवन सेटल गर्न मजाले सक्छिन् । स्वतन्त्रता, सुरक्षा र अवसरका कारण विकसित देशमा छोराछोरीमा कुनै भेदभाव छैन । यही ढुक्कको वातावरणका कारण विकसित देशबाट जोकोहि तन्नेरी तुरुन्तै नेपाल फर्कन चाहन्नन् । 

अतः अहिले नेपाली युवायुवती पढाई र पैसा खोज्दै मात्र विदेशिएका होइनन् । राजनीति अस्थिरता, सामाजिक संकुचन, धार्मिक जडता, असुरक्षा, अवसरबाट बन्चित, अन्योल भविष्य, भद्रगोल करियर र असुरक्षित वातावरण मुल कारण हुन् । यो अवस्थामा व्यापक सुधार नभएसम्म नेपाली तन्नेरी विदेश बसाईं सर्न कदापी छोड्ने छैनन् । बेलैमा नागरिक तह, राजनीति दल र राज्यका शासकहरुले गम्भीर हुन आवश्यक छ ।