२०२४ मा बढ्नेछ, कलम र पिक्सेलको शक्ति, लोकतन्त्र कमजोर

अनिल तिवारी

१० माघ, काठमाडाैं । गाजापट्टीमा स्थिति क्रमशः बिग्रिँदै गएको छ। युद्धमा जित हार जसको भए पनि मानवता इतिहासको ‘सबैभन्दा अन्धकार समय’ नजिक पुगेको छ। हमासको समाप्ति र बन्धकको मुक्तिका वाचा साथ अगाडि बढेको इजरायलले गाजामा करिब १५ हजार भन्दा बढी मान्छे मारिसकेको छ। लाखौँ घरबारविहीन भएका छन्।

“स्थिति प्रत्येक दिन भन्दा घण्टाले बिग्रिँदै गइरहेको छ, चारतिरको तीव्र बमवारिको वर्षामा सर्वसाधारणलाई ओत लाग्न गाह्रो छ। हामी मानवताको सबैभन्दा अन्धकार घडीको नजिक छौँ।” डब्लुएचओका एक पदाधिकारीको भनाइ हो यो। युक्रेनको अवस्था पनि त्यस्तै छ। रुसी राष्ट्रपति भ्लाडिमिर पुटिनले युक्रेनमा एक लाख ७० हजार सैनिक बढाउन दिएको आदेशको पालना भएको छ।

यो सबै परिवेशलाई हेर्ने हो भने,सन २०२३ लाई वैश्विक युद्धको वर्षको रूपमा हेर्न सकिन्छ। गाजामा मात्र एक सय भन्दा बढी पत्रकारको मृत्यु भएको छ। युद्ध आक्रमणमा मारिएका पत्रकार प्रति गहिरो समवेदना बाहेक खासै प्रतिक्रिया आएनन्।   पूर्वानुमान  एक जोखिमपूर्ण व्यवसाय हो, तर  जोखिमको कारण र भारी खतराको वर्षको रूपमा आउने विषयलाई केलाउने काम पनि महत्त्वपूर्ण कुरा हो।  यदि २०२३ युद्धको वर्ष थियो भने, आउने  नयाँ वर्षका  अपेक्षा कस्तो हुने छ?

नयाँ वर्ष २०२४ झडपहरूको समायोजनको साक्षी हुनेछ। फलस्वरूप, प्रविधिको माध्यमबाट अन्त्यहीन अवरोधलाई भूराजनीतिक प्रतिद्वन्द्वले बढवा दिनेछ। जसले व्यापार, स्रोत साधन, प्रतिबन्ध र यात्रा हतियारको माध्यमबाट केही अदृश्य शक्तिहरू आफ्ना औचित्य प्रमाणित गर्ने प्रयासमा लाग्ने छन्। यस्तो द्वन्द्वको बिचमा, हमास जस्ता गैर–राज्य अभिनेताहरूले विशेष गरी केही राष्ट्रहरूले विस्तार गरेको वैचारिक र स्वतन्त्र अभिव्यक्ति आवरणमा अन्तर्गत आधार प्राप्त गर्न प्रयासहरू जारी राख्नेछन्। हतियारको बलमा अधिकार प्राप्तिका लडाइ विद्यालय देखि अस्पतालसम्म जारी रहने छन्। यसले लोकतन्त्रलाई सबै पक्षबाट  कमजोर पार्नेछ, साथै हतियारको चाहना बढ्नुले  सबैभन्दा ठुलो चीन अझै कठोर अधिनायकवादतिर बढेनछ।  हतियारका ठुला खेलाडी हाबी हुने भएकाले  राज्यका नीतिमा नेताहरूको निर्णय भन्दा सैनिक रणनीतिकारको  बढी प्रभाव हुनेछ।

यस्तै हुँदै गयो भने अवश्य नै वैश्विक अर्थतन्त्रले सबै भन्दा ठुलो क्षति भोग्नु पर्नेछ अवस्था निश्चय नै आउँछ र आर्थिक अस्थिरतामा ठुलो प्रभाव पार्नेछ। यो असमानता विश्वव्यापी रूपमा शक्ति, प्रभुत्व र आन्तरिक रूपमा धन र आयको वरिपरि हुनेछ। प्रविधिले थप विघटनकारी र विश्वव्यापी प्रभुत्वको महत्त्वाकाङ्क्षा तीव्र हुँदै जाँदा सूचनाको ‘नव–उपनिवेशवाद’ समयसँगै गएको छ। मिडियाले संसारको बारेमा बौद्धिक बुझाइलाई आकार दिन्छ, जसको समाचार,स्टोरी अथवा लेखले मानव दृष्टिकोणलाई राम्ररी प्रभाव पार्छ।

इतिहास कालखण्ड देखि नै उपनिवेशवादीहरूले यो कुरा राम्ररी बुझेका थिए। आफ्नो उद्यमको औचित्य प्रमाणित गर्न, उनीहरूले साहित्य, संस्कृति, राजनीति र भाषाको माध्यमबाट मध्यस्थता गरेर पश्चिमी श्रेष्ठताको धारणालाई निरन्तरता दिए।    जुन अहिले पनि निरन्तर छ। उपनिवेशवादी राष्ट्रहरू र उनीहरूबाट उत्पादित कथाहरूद्वारा साना मुलुकहरूका सार्वभौमिकता कब्जा गर्ने मापदण्ड आजसम्म पनि चलिरहेको छ। किनकि विश्वव्यापी मिडिया कर्पोरेसनहरूले  पहुँच र प्रभावलाई आफ्नो हितमा आधारित सार्वजनिक रायलाई आकार दिन कथाहरू कायम राख्न प्रयोग गर्दै आएका छन्। यस्तो कपटी ‘उपनिवेश’ ले लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाउँछ, फरक आवाजलाई सीमान्तकृत गर्छ र सामाजिक विभाजनलाई गहिरो बनाउँछ।

नाफाका लागि सञ्चालित मिडिया कर्पोरेसनहरू र राज्य  तथा ठुला व्यवसायबीच सहकार्य हुन्छ। उनीहरूको उद्देश्यको सेवा गर्ने कथाहरू प्रचार गर्नु भन्दा पनि नाफा घाटामा आधारित हुँदै गएको छ। यस एउटा उदाहरण अलजजिराले चलाएको हमाससम्बन्धी मिडिया मिसनलाई लिने गरिन्छ। उसको इजरायल विरोधी र हमास समर्थित  मिसन पत्रकारिताको कारण नै एक सय पत्रकारहरूको मृत्यु हुँदा पनि यथेष्ट सहानुभूति नदेखिएको बताइन्छ।

पहिलो खाडी युद्धको समयमा पनि यस्तै  देखिएको थियो। जब प्रसारक एनबीसी द्वन्द्वको रिपोर्टिङ गर्ने प्रमुख खेलाडीको रूपमा देखा पर्‍यो। एनबीसीको स्वामित्व जनरल इलेक्ट्रिकको थियो, जसले युद्धमा प्रयोग भएका हतियारहरू उत्पादन गर्‍यो। एनबीसीका संवाददाताहरूले आफ्नो रिपोर्टिङ शैलीको लागि आलोचनाको सामना गर्नु पर्‍यो, जसले प्राय: यी हतियारहरूको प्रभावकारिताको प्रशंसा गर्‍यो।

नयाँ शक्तिको रूपमा देखा परेका सामाजिक सञ्जाल कम्पनीहरूले व्यापक प्रभाव पारेका छन्। यद्यपि उनीहरूको एल्गोरिदममा पारदर्शिताको अभावले राज्य र नेताहरूका वैचारिक प्रचारको  लागि उर्वर भूमि बन्दै गएको छ। कम्प्युटरको ज्ञान,नेटको प्रयोग र कृत्रिम बिचारले वास्तविक जनमतलाई खोलोमा बगाउने निश्चित छ।नयाँ मिडियाको उदय, विशेष गरी सामाजिक मिडियाले कथा र मिथ्या लडाइँलाई तीव्र बनाएको छ। नयाँ  शक्तिको रूपमा देखा  परेका  सामाजिक सञ्जाल कम्पनीहरूको प्रभाव व्यापक भइरहेको छन्। यद्यपि, उनीहरूको एल्गोरिदममा पारदर्शिताको अभावले राज्य र नेताहरूका वैचारिक प्रचारको  लागि उर्वर भूमि बन्दै गएको छ। कम्प्युटरको ज्ञान, नेटको प्रयोग र कृत्रिम बिचारले वास्तविक जनमतलाई खोलोमा बगाउने निश्चित छ।

यसले आफ्नो एजेन्डालाई अगाडि बढाउनको लागि आफ्नो गुणगानका धेरै तहहरूको प्रयोग गर्दछन् तर उत्तरदायित्वबाट उनीहरू टाढै बस्छन्।  यसले प्रामाणिकता वा प्रभावमा थोरै जाँचको साथ एकल दृष्टिकोणको प्रवर्धनलाई सजिलो बनाउँदछ।  स्वतन्त्र अभिव्यक्ति, राजनीतिक हस्तक्षेप, पक्षपाती सामग्री संयम, एल्गोरिदमिक हेरफेर र डाटा–गोपनीयता उल्लङ्घन गर्दै व्यक्तिवादी उन्मादलाई बढवा दिने गरेको आरोपहरू लागिरहेका छन्।

प्रविधिहरू झन् झन् विघटनकारी हुँदै जाँदा, एल्गोरिदमहरू झन् झन् जटिल हुँदै जान्छन् र विश्वव्यापी प्रभुत्वको महत्त्वाकाङ्क्षा तीव्र हुँदै जान्छ, स्थिति अझ खराब हुँदै जान्छ। एल्गोरिदमले व्यक्तिगत प्राथमिकतामा अनुकूलित सामग्री प्रस्तुत गर्नमा सुधार गर्दा, उनीहरूले पूर्वाग्रहहरूलाई सुदृढ पार्नेछन्, जसले अधिक ध्रुवीकृत इको कक्षहरू र कडा रायहरू निम्त्याउने छ। उत्प्रेरित अभिनेताहरूले यसको उपयोग आफ्नो एजेन्डालाई अगाडि बढाउनका लागि निश्चय नै प्रयोग  गर्नेछन्।

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) ले लोकतन्त्रलाई गहिरो प्रभाव पार्ने छ। यसको अतुलनीय क्षमताले सूचना विस्तार गर्ने, गलत सूचना फैलाउने र बिचारहरूलाई सङ्क्रमित गर्ने क्षमताका कारण यसलाई मनोवैज्ञानिक युद्धको नयाँ सीमा सिर्जना हुनेछ।  यसबाट राजनीतिक प्रणालीप्रतिको  विश्वास कमजोर हुनेछ।

गलत सूचना र प्रचारको सामना गर्न राष्ट्रहरूले विशेष एजेन्सीहरू मार्फत प्रयोग गरिने प्रति उत्तरको माध्यमबाट आफ्नो प्रयासलाई तीव्र बनाउने छन्। फ्रान्स र स्विडेन जस्ता देशहरूले नक्कली समाचार र विदेशी हस्तक्षेपको विरुद्ध लड्नका लागि पहिले नै युनिटहरू स्थापना गरिसकेका छन्। तर, स्वतन्त्रतालाई सतर्कतासँग सन्तुलनमा राख्ने चुनौतीले स्वतन्त्रतालाई उल्लङ्घन गर्ने दृष्टिकोणहरू निम्त्याउन सक्छ, जसले उनीहरूको प्रयासलाई धेरै विवादित बनाउनेछ।

उपनिवेशवादीहरूको कथाहरूमा प्रभुत्व जमाउने रणनीति आधुनिक प्ले बुकमा विकसित भएको छ। जहाँ राज्यका अभिनेताहरूले आफ्नो हितलाई अगाडि बढाउन अन्तर्राष्ट्रिय रायलाई हेरफेर गर्न विश्वव्यापी मिडिया प्रयोग गर्छन्। सूचनाको यो ‘नव–उपनिवेशवाद’ ले लोकतन्त्रलाई चुनौती दिन्छ, द्वन्द्व उत्पन्न गर्छ र ध्रुवीकरण परिणामहरू निम्त्याउँछ। यसको सामना गर्ने जिम्मेवारी सरकार र नागरिकको समान रूपमा छ।

श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार