सोलार म्याक्सीमा : सूर्यमा हलचल, पृथ्वीमा खलबल

२ जेठ, काठमाडौं । सूर्यमा भएको ठूलै हलचलका कारण उत्पन्न शक्तिशाली चुम्बकीय सौर्य तुफान गत शुक्रवार पृथ्वीमा ठोक्कियो । यसको भू–चुम्बीय प्रभावका कारण आकाश ‘नर्थन लाइट’बाट आलोकित भयो । बेलायतका ठूला शहरहरूमा मानिसले आकाशलाई मानौं स्वर्ग झैँ जगमगाएको देखे । जर्मनी र अन्य देशमा पनि ‘नर्थन लाइट’ आलोकित भयो । 

यो निकै 'अद्भुत' घटना थियो । महाशक्तिशाली सौर्य तुफान पृथ्वीमा ठोक्किएपछि यसले पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रलाई ‘सुपर चार्ज’ गरिदियो । बेलायत र जर्मनीमा जब आकाश ‘नर्थन लाइट’ले जगमगायो, मानिसहरू त्यसलाई देखेर छक्क परे । 

अमेरिकाको राष्ट्रिय समुद्रीय तथा वायुमण्डलीय प्रशासन (नोआ)का अनुसार सूर्यभित्र ठूलै हलचल भयो र त्यसबाट उत्पन्न तुफानको तीब्र लपेट बाहिर निस्कियो । जसबाट ‘कोरोनल मास इजेक्सन’ (प्लाज्मा तथा चुम्बकीय क्षेत्र उत्सर्जन) भयो । यो ‘मास इजेक्सन’पछि चुम्बकीय तुफान उत्पन्न भयो र शुक्रवार पृथ्वीमा आएर ठोक्कियो । यसपछि नै ‘नर्थन लाइट’ आकाशमा निकै तीब्रताका साथ चम्किन थाल्यो । 

‘गार्जियन’ पत्रिकाको रिपोर्ट अनुसार बेलायतको उत्तरपूर्वी तटस्थित एसेक्स, क्यांब्रिजशायर र बकिंघममा ‘नर्थन लाइट’ निकै स्पष्ट देखियो । यस्तो प्रकाश क्यान्ट, ह्याम्शायर र लिभरपुलमा पनि देखियो । आयरल्यान्डमा पनि यस्तो चम्किलो प्रकाश आकाशमा देखियो । भारतमा यस्तो चम्किलो प्रकाश देखेर मानिसहरू आश्चर्यचकित भए । 

सूर्यमा हरेक सेकेन्ड अर्बौँ परमाणु बम बराबरको उर्जा उत्पन्न भइरहन्छ । हिलियम र हाइड्रोजन ग्यासको आपसी टकराव र उर्जा उत्सर्जनको यो प्रकृयाका कारण सूर्यमा बेला बेलामा भयानक हलचल हुन्छ । सूर्यमा उत्पन्न हुने तुफानले चुम्बकीय तुफान सिर्जना गर्छ र त्यो निकै परसम्म पुग्छ । शुक्रवार पृथ्वीमा सोही चुम्बकीय तुफान ठोक्किएको हो, जसले पृथ्वीको आकाशलाई बेग्लै खालले आलोकित गरायो । 

पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्र र सौर्य हावाले ल्याएको आवेशित कणहरूबीच परस्पर घर्षण भएपछि पृथ्वीको आकाश चम्किलो हुने गर्छ, जसलाई ‘अरोरा’ भनिन्छ । खासगरी यस्तो घटना पृथ्वीको ध्रुवीय क्षेत्रमा हुने भएकाले यस्तो प्रकाशलाई ‘नर्थन लाइट’ या ‘साउर्थन लाइट’ भन्ने गरिएको छ । 

गत मार्चमा सूर्यको सतहमा लगातार विष्फोट भइरहे पछि वैज्ञानिकहरू चिन्तित भएका थिए । यसरी सूर्यमा हुने बारम्बारको विष्फोटले भू–उपग्रह (स्याटेलाइट), पृथ्वीको तापमान, रेडिएशनको स्तर, दूरसञ्चार र हवाई उडान प्रभावित हुनसक्छ । यस्तो विष्फोटपछि उत्पन्न हुने भू–चुम्बकीय सौर्य तुफानको अंश पृथ्वीसम्म पुगेको खण्डमा उत्पन्न हुने प्रभावबारे वैज्ञानिक संवेदनशील भएका छन् । 

‘सोलार म्याक्सीमा’ प्रारम्भ  

हरेक ११ वर्षको अन्तरालमा करिब दुई वर्षसम्म सूर्य निकै सक्रिय रहन्छ र सूर्यमा भयानक विष्फोटहरू भइरहन्छन् । यसलाई ‘सोलर म्याक्सीमा’ भन्ने गरिन्छ । सूर्यमा हुने भयानक विष्फोट र सौर्य तुफानको लप्को सूर्य सतहभन्दा बाहिरसम्म निस्कन्छ र यसबाट उत्सर्जन हुने चुम्बकीय तरंग पृथ्वीसम्म आइपुग्छ । 

दुई वर्षसम्म सूर्य सक्रिय रहन्छ र त्यसपछि विस्तारै सूर्य ‘सोलार मिनिमा’को चरणमा पुग्छ । अर्थात् सूर्यका हुने हलचल शान्त हुँदै जान्छ । ‘सोलार म्याक्सीमा’ र ‘सोलार मिनिमा’को यो ११ वर्षे चक्रलाई ‘सौर्य चक्र’ भनिन्छ । अहिले सूर्य निकै सक्रिय अवस्थामा भएकाले विष्फोट र हलचल भइरहेको हो । 

चेजेभस्कीको खोज

यो त हालै भएको एउटा सामान्य प्राकृतिक घटना हो । सूर्यमा हुने हरेक हलचलले पृथ्वीमा रहेका प्राणी र वनस्पतिमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने गर्छ । 

सूर्यमा जे पनि घटना हुन्छ, त्यसले हाम्रो शरीरमा कम्पन उत्पन्न गर्छ । किनकी हाम्रो शरीर सूर्यबाटै निर्मित हो । यसरी बुझौँ, सूर्यको सन्तान पृथ्वी, पृथ्वीका सन्तान हामी । अतः हामी सूर्यलाई पितामह पनि भन्न सक्छौं । सूर्य हामीबाट टाढा भए पनि उर्जाका हिसाबले हाम्रो रोम रोममा सूर्यकै अंश छ । 

रुसमा जोसेफ स्टालिनका पालामा एकजना चेजेभस्की नाम गरेका वैज्ञानिक थिए । उनले सूर्यमा हुने हलचलले पृथ्वीमा पार्ने प्रभावबारे तीन दशक लामो अध्ययन अनुसन्धान गरेका थिए । चेजेभस्कीले लामो खोजपछि के पत्ता लगाए भने पृथ्वीमा हुने हरेक क्रान्ति, द्वन्द्व, महामारी, प्राकृतिक प्रकोप र युद्धका पछाडि सूर्यमा हुने यस्तै हलचलकै भूमिका छ । 

चेजेभस्कीको यो निष्कर्ष स्टालिनलाई पटक्कै मन परेन । चेजेभस्कीको निष्कर्ष मार्क्सवाद र लेनिनवाद विपरीत थियो । रुसमा जुन क्रान्ति भयो, त्यो धनी र गरीब या मालिक र मजदुर बीचको वर्ग संघर्षको प्रतिफल थियो भन्ने मान्यतामाथि नै यसले प्रहार गरेको थियो ।  

चेजेभस्कीले यस्ता हरेक क्रान्ति पनि सूर्यमा हुने हलचलकै परिणाम भएको निष्कर्ष निकालेपछि वर्ग संघर्षको औचित्यमाथि नै प्रश्न उठ्यो । अनि त क्रोधित स्टालिनले चेजेभस्कीलाई लामो समय जेल सजाय दिए । ख्रुश्चेव आएपछि मात्र उनी रिहा भएका थिए, रिहा भएको केही समयमै चेजेभस्कीको निधन पनि भयो । 

नभन्दै अहिले सूर्य ‘सोलार म्याक्सीमा’ चरणमा छ, त्यसैले एकातिर रुस र यूक्रेनको युद्ध चलिरहेको छ, अर्कोतिर इरान र इजरायलको संकट । यसैबेला विश्वमा आर्थिक मन्दी छाइरहेको छ । विश्व राजनीतिको रस्साकस्सी तातेको छ । आर्थिक द्वन्द्व चरम सीमामा छ । बाढी, पहिरो, भुकम्प र प्राकृतिक प्रकोप बढिरहेको छ । यसपालीको मनसुनमा अन्य वर्षको तुलनामा अतिवृष्टि हुने अनुमान मौसमविदहरुले गरिसकेका छन् । 

चेजेभस्कीको खोजलाई ध्यानमा राखेर भन्ने हो भने ‘सोलार म्याक्सीमा’ दुई वर्षसम्म जारी रहने भएकाले पृथ्वीबासीका लागि आगामी दिनहरू अझ कष्टकर नहोलान् भन्न सकिन्न । 

सन् २०२५ सम्म सौर्य तुफानका कारण पृथ्वीसम्म आइ पुग्ने ‘जियो म्याग्नेटिक स्ट्रोम’ले इन्टरनेट सेवा बन्द गरिदिन सक्ने, स्याटेलाइट सिस्टम ध्वस्त पार्नसक्ने र कतै कतै विद्युत आपूर्तिसमेत अवरुद्ध हुनसक्ने खतरा कायमै छ । 

प्राकृतिक रुपमा यो सामान्य घटना हो । तर, पृथ्वीबासी अहिले सूचना प्रविधि र विज्ञानमा निर्भर रहेको र सौर्य तुफानको प्रभाव यसमै पर्ने भएकाले मानव जनजीवनमा यसले प्रत्यक्ष असर पार्नसक्ने खतरा पनि छ । सन् १८५९ मा पनि निकै शक्तिशाली सौर्य तुफान आएको थियो र त्यसले पृथ्वीका धेरै स्थानमा असर पारेको थियो । 

एलोन मस्कसमेत शिकार

३ फरबरी २०२२ मा एलोन मस्कको कम्पनी ‘स्पेश एक्स’ले एकैपटक ४९ वटा भू–उपग्रह (स्याटेलाइट) अन्तरीक्षमा पठाएको थियो । 

‘स्टारलिंक प्रोग्राम’ अनुसार एलोन मस्क हजारौं भू–उपग्रहमार्फत पृथ्वीमा इन्टरनेट सेवा विस्तार गर्न चाहन्छन् । २०२२ फरबरीसम्म एलोन मस्कले करीब २ हजार स्याटेलाइट सफलतापूर्वक अन्तरीक्षमा पठाइसकेका थिए । 

तर, ३ फरवरीमा पठाइएका ४९ स्याटेलाइट भने अन्तरीक्षमा नपुग्दै बीचमै ध्वस्त भए । यसको मुख्यकारण थियो, सौर्य तुफान अर्थात् ‘जियो म्याग्नेटिक स्ट्रोम’ । 

सूर्यमा उत्पन्न ज्वालामुखीबाट उत्पन्न चुम्बकीय तुफानले एलन मस्कका सबै भू–उपग्रह तहसनहस पा¥यो, जसबाट ‘स्पेश एक्स’ कम्पनीलाई २० मिलियन डलर घाटा भयो । एजेन्सीहरुको सहयोगमा