पुराणमा के छ ? अन्तरकुन्तरमा डुलेर हेर्दा

पुराण आफैंमा गहन विषय हो । वेदको व्याख्या पुराण हो । वेदको भाषा जटिल र गहन हुन्छ । कतिपय कुरा सिधै अविधा शैलीमा व्यक्त गरिएको हुन्छ भने कतिपय कुरा लक्षणामा व्यक्त गरिएको हुन्छ । जसले गर्दा सर्वसाधारणलाई बुझ्न कठिन हुन्छ । वेदमा प्रकृतिका अनेकौं पक्षको महत्त्व, तिनीसँगै मानवको भौतिक शरीरसँगको सम्बन्ध, मानसिक सम्बन्ध त्यसैमा पनि मानिसका अनेक आयामको सम्बन्ध औँल्याइएको हुन्छ । मानिसले पूर्वीय दर्शनका चार पुरुषार्थ धर्म, अर्थ काम, मोक्ष प्राप्तिका लागि कुन–कुन सूक्ष्म प्रक्रिया अपनाउनुपर्छ भन्ने कुरा पनि वेदमा संकेतका रूपमा उल्लेख छ ।

ती कुराहरू बुझ्न र जीवन, जगतमा लागू गर्न सर्वसाधारणलाई ज्यादै कठिन हुन्छ । वेदका यिनै कुरालाई पुराणहरूले ऋषिमुनिहरूको अभ्यास तथा व्यवहारबाट, परापूर्वकालका शासक तथा आदर्श व्यक्तित्वहरूको जीवनचर्याबाट प्रष्ट रूपमा सम्झाउने गरेका छन् । यिनै कुराहरूलाई प्रस्ट्याउन पुराणहरूको रचना भएको स्पष्ट हुन्छ ।

मुख्य पुराणहरू १८ वटा छन् । ती अठार वटै पुराणले फरक–फरक विषय समेटेका छन् । पुराणहरू संस्कृतको पद्य शैलीमा छन् । सबै पुराणहरूमा गरेर लाखौं श्‍लोकहरू छन् । पुराणहरू वेदभन्दा सरल भए पनि वृहत् भएकाले सबैका लागि गेय भने छैनन्, दुर्बोध्य नै छन् । यही दुर्बोध्यतालाई दृष्टिगत गरी लेखक कृष्णबहादुर कुँवरले सबै पुराणमा रहेका केही घतलाग्दा श्‍लोक तथा तिनको अर्थ र केही नेपाली भाष्य मात्रै समेटेर पुराणमा के छ ? पुस्तक लेखेका छन् । यस पुराणमा के छ ? पुस्तकभित्र पसेर डुबुल्की लगाउँदा प्राप्त भाषा, शैली, उद्देश्य, प्राप्य आदिलाई यथार्थ रूपमा पाठकसमक्ष राख्ने प्रयास गरिएको छ । 

यस पुराणमा के छ ? पुस्तकमा लेखक कुँवरले अठार वटै पुराणका केही श्‍लोकहरू जसले उनको मनलाई छोए, तरंगित बनाए र अरूलाई पनि पक्कै काम लाग्छन् भन्ने लागेर तिनलाई टपक्क टिपी अर्थसहित सजाएका छन् । ती श्‍लोकहरू कुनै सनातन संस्कार, संस्कृतिसँग सम्बन्धित छन्, कुनैले आचार, शिष्टाचार सिकाउँछन्, कुनै ज्ञानमा आधारित छन् । कुनैले इतिहास भन्छन् भने कुनैले तीर्थ क्षेत्रको महिमा गाएका छन् । उनले पुराणहरूबाट टिपेका अनेकौं श्‍लोकहरूले नेपालका तीर्थ क्षेत्रको वर्णन गरेका छन् ।

पशुपतिनाथ, वराहक्षेत्र, कोकातीर्थ, समग्र कौशिकी क्षेत्र, गोकर्ण महादेव, कालीगण्डकी नदी, शालिग्रामको महिमा, मुक्ति क्षेत्रको महिमा आदि समेटेका छन् । स्कन्द पुराणको हिमवत् खण्ड, शिव पुराण तथा अन्य पुराणमा यस्ता तथ्यहरू छन्, जसलाई कुँवरले आफ्नो पुस्तकमा समेटेर आमनागरिक समक्ष पुर्याउने प्रयास गरेका छन् । अझ अहिलेको नयाँ पुस्ताका युवाहरू जसले पुराणहरूको अध्ययन गरेका छैनन्, सुन्ने अवसर पाएका छैनन्, चासो पनि दिएका छैनन् तिनीहरूले पनि सरल भाषामा बुझ्न सक्ने गरी पुराणका संस्कृत श्‍लोकको नेपाली अर्थसमेत दिइएको छ । 

पुराणमा के छ ? तीन भागमा विभक्त छ । प्रथम खण्ड अर्थात् भाग एकमा वेद र पुराणको परिचय समेटिएको छ । वेद, पुराणको अर्थ, महत्त्व तथा यिनको गहनतालाई उल्लेख गरिएको छ । पुराणका किसिम अर्थात् भेदलाई उल्लेख गरिएको छ । धर्मको परिभाषा दिँदै पौराणिक युग र जम्बु द्वीपमा मानव कहिलेदेखि र कसरी भन्ने कुरा उल्लेख गर्दै एकसरो निचोड उपशीर्ष पनि समावेश गरिएको छ । भाग दुईमा अठार वटै पुराणका संक्षिप्त परिचयका साथै ती पुराणका केही संस्कृत श्लोकको नेपालीमा अर्थसमेत दिइएको छ । यी पुराणका केही अंशको नेपाली अर्थ मात्रै पनि दिइएको छ । जुन पुराणका कथांश हुन् । अठार मुख्य पुराणमा ब्रह्मपुराण, पद्मपुराण, विष्णुपुराण, शिवपुराण, श्रीमद्भागवत्पुराण, नारदपुराण, मार्कण्डेयपुराण, अग्निपुराण, भविष्यपुराण, ब्रह्मवैवर्तपुराण, लिंगपुराण, स्कन्दपुराण, वराहपुराण, वामनपुराण, कूर्मपुराण, मत्स्यपुराण, गरुढपुराण, ब्रह्माण्डपुराण पर्छन् । सो पुस्तकको तेस्रो भागमा श्रीमद्देवीभागवत्पुराण र प्रकोष्ठ अंश पनि समेटिएको छ । त्यस्तै यो भागमा केही शब्दार्थहरू तथा सन्दर्भ ग्रन्थहरूको सूची समेटिएको छ । 

पुस्तकको सुरुवात ब्रह्मपुराणको संक्षिप्त परिचय र त्यसका केही अंशबाट भएको छ । ब्रह्मपुराण गहन छ । यसमा श्रृष्टिदेखि धर्म, अधर्मको निरुपण गरिएको छ । कुँवरले यसमा भएका केही मनुष्यका दैनिक जीवनमा उपयोग हुने र हुनैपर्ने प्रसंग टिपेका छन् । उदाहरणका रूपमा मृतास्त एवात्र यशो न येषामन्धास्त एव श्रुतवर्जिता ये । ये दानशीला न नपुंसकास्ते ये धर्मशीला न त एव सोच्या ।। जसले यश उपार्जन गर्दैन त्यो मानिस यो संसारमा मुर्दा समान हो, जसले शास्त्र पढेन त्यो आँखा नदेख्ने समान हो । जसले दान दिनुपर्ने ठाउँमा दिँदैन त्यो नपुंसक हो तथा आफ्नो धर्म पालन गर्दैन त्यो शोकको योग्य छ ।

त्यस्तै अर्को, अहिले बढी मनन योग्य विषय युवा–युवतीहरुमा क्रोध अर्थात् सानो कुरामा पनि रिस गर्ने, बेमेल गर्ने तत्कालै अलग रहने, शत्रुता बढाउने, हिंसा बढाउने, आफ्ना गल्ती नदेख्ने प्रवृत्तिलाई ब्रह्मपुराणले राम्रो मानेको छैन । उनीहरूलाई यस्तो शिक्षा दिन्छ— क्रोधस्तु प्रथमं शत्रुर्निष्फलो देहनाशनः । ज्ञानखड्गेन तं छित्वा परमं सुखमाप्नुयात् ।। तृष्णा बहुविधा माया बन्धनी पापकारिणी । छित्वैतां ज्ञानखड्गेन सुखं तिष्ठति मानवः ।। मानिसको सबैभन्दा पहिलो शत्रु रिस अर्थात् क्रोध हो । त्यसको राम्रो फल त केही पनि छैन, त्यसले उल्टै आफ्नै शरीरको नाश गर्दछ । अतः ज्ञानरूपी तरबारले त्यसलाई काटेर आनन्द प्राप्त गर्नुपर्दछ । रिस अनेक प्रकारका तृष्णाको बन्धनमा राख्ने माया हो, त्यसले पापलाई बढाउँछ । त्यसलाई ज्ञानले नष्ट गरेर मात्रै सुखमा रहन सकिन्छ । यस्ता अनेक प्रसंग छन् ब्रह्मपुराणमा छन् ।

पद्मपुराणमा विशेष रूपमा ज्ञानका कुराहरू त छन् नै तीर्थको परिचय र गुणगान गरिएको छ । नेपालका तीर्थ गण्डकी नदी र शालिग्राम शिलाको महत्त्व बताइएको कुरा लेखकले पुस्तकमा समेटेका छन् । गण्डकी नदीमा स्नान, दान तप तथा शालिग्राम शिलाको पूजालाई मुक्तिदायक बताइएको छ । यसलाई लेखक कुँवरले संस्कृत श्‍लोकसहित समेटेका छन् । पद्मपुराणमा गाईको महत्त्व बताइएको छ भने गाई दान दिने पात्र अर्थात् व्यक्तिलाई गोविन्द भगवान समान मानिन्छ ।

लेखकले पद्मपुराणमा रहेको वाणिज्य व्यापार सम्बन्धको एउटा श्‍लोक उल्लेख गरेका छन् जुन मननयोग्य छ । अहिले व्यापारीहरूले जसरी पनि कमाउनुपर्छ, मोज गर्नुपर्छ भन्ने समयमा यो प्रेरणादायी हुनसक्छ । यतौ दोषौ महान्तौ च वाणिज्ये लाभकर्मणी । लोभानामपरित्यागो मृषाग्राह्यश्च विक्रयः ।। यतौ दोषै परित्यज्य कुर्यार्दर्थार्जनं बुधः । अक्षयं लभते दानाद्... । वाणिज्य लाभकारी व्यवसाय हो तर यसमा दुई ठूला दोष आउँछन् । लोभ नछोड्नु र झुटो बोलेर माल बेच्नु । सज्जनले यी दुवै दोषको परित्याग गरेर धनोपार्जन गर्नू । व्यापारमा कमाएको धन दान गर्नाले त्यो अक्षय फलको भागी हुन्छ । अर्को प्रसंगमा अदेयंवाप्पपेयं तथैवास्पृश्यमेव वा । द्विाजातीनामनालोक्यं नित्यं मद्यमिति स्थितिः । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन मद्यं नित्यंविवर्जयत् ।। पीत्वा पतती कर्मभ्यस्त्वसंभाष्यो भवेत् द्विजः । द्विाजाति जसले यज्ञोपवित कर्म गर्छ त्यसले मदिरा हेर्न, छुन, कसैलाई दिन, पिउन पनि हुँदैन । त्यसैले पूरा पर्यत्न गरेर मदिरालाई सधैं त्याग गर्नु । यी जाति जसले मदिरा पिउँछ त्यो आफ्नो कर्मबाट भ्रष्ट हुन्छ ।

विष्णुपुराणमा गंगाको उत्पत्तिदेखि अन्य विभिन्न राजाहरूको वर्णन गरिएको छ । भगीरथ आदि राजाहरूको वर्णन यसमा छ । भरत राजा र जड भरतको वर्णन हुनेबित्तिकै नेपालका शालिग्राम तथा गण्डकी नदीको वर्णन हुने नै भयो । त्यस्तै शिव पुराणमा शिवको महिमा गाइएको छ । शिव महादेव अर्थात् देवताका पनि देवता हुन् । उनले सबै जातजातिलाई काम लाग्ने गरी भक्ति र ज्ञानमा फरक नभएको कुरा बताएका छन् । भक्तौ ज्ञाने न भेदो हि तत्कर्तु सर्वथा सुखम् । विज्ञान नभवेत्येव सति भक्तिविरोधिनः ।। भक्ताधीनः तदाहं वै तत्प्रभावाद् गृहेष्वपी । नीचानां जातिहीनानां यामि देवी न संशय ।।  भक्ति र ज्ञानमा कुनै भेद छैन । भक्त र ज्ञानी दुवैलाई सधैं सुख प्राप्त हुन्छ । जसले भक्तिको विरोध गर्छ उसलाई ज्ञान प्राप्त हुँदैन । म भक्तको अधीनमा रहन्छु र भक्तिको प्रभावले जातिहीन निम्न वर्गका मनुष्यको घरमा पनि जान्छु ।

यहीँ नेपालका पशुपतिनाथको यसरी महिमा बताइएको छ— उग्रः पशुपतिस्थाक्ष्र्यः प्रियभक्तः परंतपः । दाता दयाकरो दक्ष्यः कर्मदीः कामशासनः ।। पशुपतिनाथले मायारूपमा बाँधिएका पासबद्ध पशुहरू अर्थात् मानिसहरूलाई तत्त्वज्ञानद्वारा मुक्त गरेर यथार्यरूपमा उनीहरूलाई पालन गर्छन् । शिवपुराणमा नेपालमा रहेका पशुतिनाथको विशिष्ट महिमा बताइएको छ । गोकर्णेश्वरको वर्णन, मुक्तिनाथ क्षेत्रमा भएको सोमनाथ शिवलिंग, नेपालको पूर्वी भागमा रहेको कौशिकीका तटका शिवलिंग, रुद्राक्षारण्यको वर्णन गरिएको छ । नेपालका अन्य अनेकौं क्षेत्र शिवमय भएको पनि बताइएको छ । ती कुराहरू पुस्तकका उल्लेख्य विषयहरू हुन् । 

श्रीमद्भागवत्पुराण पुराणहरूमै विशिष्ट मानिन्छ । अन्य पुराणले ज्ञान प्रदान गर्छन् भने यो पुराणले ज्ञानका साथै मोक्षको अवस्थामा पुराउँछ भनिएको छ । भागवत्पुराणको महिमा यसरी गाइएको छ— निगमकल्पतरोगलितं फलं शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम् । पिवत भागवतं रसमालयं मुहुरहो रसिका भुविभावुका ।। रसका मर्मज्ञ भक्तजनहरू हो, यो श्रीमद्भागवत् वेदरूप कल्पवृक्षको पाकेको फल हो । श्री शुकदेवरूप सुगाको मुखबाट प्रकट भएकाले यो परमानन्दमयी अमृतले परिपूर्ण छ । यसको कुनै पनि कुरा त्याज्य छैन । यो मूर्तिमान् रस हो । जबसम्म शरीरमा चेतना रहन्छ तबसम्म यस दिव्य भागवत रस पिउँदै गर । श्रीमद्भागवत्मा यस्ता ज्ञानका अनेक प्रसंग समेटिएका छन् । पुराणमा के छ ? मा यिनै केही प्रसंग समेटिएको छ । अन्य पुराणहरुमा पनि ज्ञान र वैराग्यका अनेकौं प्रसंग छन्, तीमध्ये लेखकले केही प्रसंग पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् । 

पुराणमा के छ ? मा पुराणका श्‍लोकहरूको नेपाली अर्थ लेखन शैली सरल र सीधा छ । लेखकले अविधा शैलीलाई पछ्याएका छन् । उनको लेखनशैलीमा कुनै वक्रोक्ति वा व्यञ्जना छैन, घुमाउरो भाषा पनि छैन । लेखकको उद्देश्य शैलीगत साहित्यको परख गर्न नभई पुराणमा उल्लेख भएका ज्ञान, नैतिकता, प्राचीन इतिहास र तीर्थस्थलको परिचय पाठकसमक्ष पस्केर अवगत गराउनु भएकाले लेखनशैली सादा र सामान्य भएको स्पष्ट हुन्छ । कहीँ कतै पनि जबर्जस्ती साहित्यिकता प्रविष्ट गराउन खोजिएको छैन । यो लेखनकर्मको प्राप्ति पुराणहरूमा लहरिएर अध्यात्म ज्ञान नै हो । नेपाली भूमिमा रहेका तीर्थको प्रसंग उल्लेख भएकाले राष्ट्र भक्ति पनि हुन सक्छ । पुराणजस्ता गहन विषयका अन्तर कुन्तरमा पसी सबैलाई काम दिऊन् भनेर आफूलाई घत लागेका प्रसंग टिपी पुस्तकाकार दिनु उत्तम काम हो । यति हुँदाहुँदै पनि यो पुस्तक व्यवस्थित र सिसिलाबद्ध भने छैन ।

एउटा पुराण अन्तर्गत भनेर उल्लेख गरिएका प्रसंगमा पस्दा सिलसिला नमिलेको तथा अर्कै पुराणका प्रसंग घुलमिल गराइएको छ । संस्कृत श्‍लोकहरू उल्लेख गर्दा लेखकले कुन पुराणको कुन प्रसंग पाठकसम्म पुर्याउन खोजे हो भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्न । पुराणको एउटा श्लोकको कुनै प्रसंगले छोइरहँदा त्यसको तल अर्कै प्रसंगको कथाको नेपाली अनुवाद दिइएको छ । यसले लेखकले जुन उद्देश्यले पुस्तक तयार गरे त्यसको प्राप्ति अलि कठिन देखिन्छ ।

यसमा लेखकले जुनसुकै बेला जुन जुन पुराणहरू पढियो, घत लागेका प्रसंग लेख्दै गइयो, एउटा पुराण सकेर अर्कोमा प्रवेश नगरेर बसाइँमा जुन फेला पर्यो त्यही पढ्यो केही लेख्यो गर्दै पाण्डुलिपि तयार गरेको देखिन्छ । यस्तोलाई सिसिलाबद्ध रूपमा मिलाउन त ज्यादै कठिन पर्छ तर सम्पादन कला उपयोग गरेको भए यसको उत्कृष्टता बढ्यो । लेखकले दोस्रो संस्करणमा यो अवस्थालाई सुधार्नै पर्ने देखिन्छ ।