पुराणेषु नेपालविषयकंः रचनागर्भ नियाल्दै नेपालका पुण्यक्षेत्रको भ्रमण गर्दा

धर्म, संस्कार, तीर्थयात्रा अध्यात्मका पाटा हुन् । धर्म, संस्कारको संयुक्त रूप अध्यात्मको लय हो । धर्म, संस्कार र तीर्थयात्राबाट पुण्य प्राप्त हुन्छ, मनमा भएका गलत विचारको नास हुन्छ, मोक्षको बाटो सोझिन्छ भनेर पुराणहरूले वर्णन गरेका छन् । तीर्थ कहाँ जाने त ? हामी नेपालीहरू तीर्थयात्रा गर्ने भन्ने बित्तिकै भारतका विभिन्न तीर्थहरूलाई सम्झन्छौँ । पुराणहरूले भने कतिपय भारतमा भएको मानिएका तीर्थहरू नेपालमै भएको वर्णन गरेका छन् । नेपाल भूमि नै पुण्यक्षेत्र हो भनेर पुराणहरूले बताएका छन् ।

अति पुण्यतम् तीर्थहरूमा शिवसँग सम्बन्ध राख्ने मुख्य तीर्थ पशुपतिनाथदेखि अन्य महत्त्वपूर्ण ज्योतिलिङ्गहरू नेपालमै छन् भनेका छन् पुराणहरूले । भगवान् विष्णुसँग सम्बन्धित अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण र पावन तीर्थहरूसमेत नेपालमै रहेको पुराणहरूले स्पष्ट गरेका छन् । 

नेपाली समाजमा श्रीमद्भागवत्,  शिवपुराण, देवीभागवत्पुराणदेखि अन्य पुराणहरू अनुसार यज्ञ गर्ने, गराउने, सुनाउने, सुन्ने गरिन्छ तर ती पुराणमा वर्णन भएका तीर्थहरूलाई विशेष महत्त्व दिएको पाइन्न । जसले गर्दा नेपालका तीर्थहरू ओझेल पर्दै जाने, नेपालीहरू तीर्थयात्राका लागि ठूलो धनराशि खर्च गरेर भारततिर दौडने प्रवृत्तिले हामीलाई आर्थिक तथा मानसिक दुःखको भारी बोकाएको छ ।

यही अवस्थामा अन्वेषक स्वर्गीय प्रा. विष्णुप्रसाद ज्ञवालीले तयार गरेको विद्यावारिधि शोध ग्रन्थ पुराणेषु नेपालविषयकं विवेचनात्ममध्ययनम्को नेपाली सारांशसहित पुस्तकाकारमा प्रकाशित छ । पुराणहरूमा समग्र नेपाका बारेमा कसरी उल्लेख गरिएको छ ? नेपालमा रहेका तीर्थहरूदेखि अन्य विविध विषयहरूका बारेमा पुराणमा कसरी वर्णन गरिएको छ ? यीसहित पुस्तकका अन्य पक्षहरूलाई समालोचनाको दृष्टिले पर्गेल्ने प्रयास गरिएको छ । 

पुराणेषु नेपालविषयकं विवेचनात्मकमध्ययनम् संस्कृतमा लेखिएको शोधग्रन्थ हो । यस शोधग्रन्थको नेपाली सारंशसहित पुस्तकाकारमा छापिएको छ । यो ग्रन्थ ६ अध्याय र साप्तम उपसंहारोध्यायः मा विभक्त छ । यसको अन्त्यमा परिशिष्टम् र सन्दर्भग्रन्थाः समेत समेटिएको छ । शोधग्रन्थ भएकाले प्रथम अध्यायमा समस्यादेखि पूर्वाध्ययनविवरणम् अटाएको छ ।

द्वितीय अध्यायमा इतिहासपुराविषयस्य विवधता व्युत्पित्तिः वेदमूलकानीदेखि पुराणप्रमाणानी अर्थात् पुराणका प्रमाणहरुसम्म २५ शीर्षकमा विवेचना गरिएको छ । तृतीय अध्यायमा नदीतीर्थयोरुल्लेख (नदीतीर्थको उल्लेख), रेसुङ्गा पर्वत, तपोभूमिः कर्मभूमिश्च नेपाल, इन्द्रयात्रोत्सव (इन्द्रजात्रा उत्सव) तथा सत्यनारायणस्य नियमः सम्म ४६ शीर्षक अटाइएको छ । चतुर्थ अध्ययमा याज्ञवल्क्यो महर्षिः, तुलसी शालग्रामशिला च, गोकर्णपशुपतेचोेल्लेखः (गोकर्ण, पशुतिको उल्लेख), वराहवतारः, मिथिलाया ऐतिह्यम् (मिथिलाको इतिहास) वैत्रावत्य ऐतिह्यम् (वेत्रावतीको इतिहास), वाणगंगायाः सिद्धेश्वरस्च महत्त्वम् (वाणगंगा र सिद्धेश्वरको महत्त्व), पाण्डवानां विराटनगरे गुप्तवासः (पाण्डवहरूको विराटनगर गुप्तवास) जस्ता ४६ शीर्षक उल्लेख गरिएको छ ।

पञ्चम अध्यायमा हिमालयाय विष्णोर्वरप्राप्तिः (हिमालयलाई विष्णुबाट वर प्राप्ति), कामिन्या भगवत्या (कालिञ्चोक भगवती) महत्त्वम्जस्ता नेपालका तीर्थहरूको वर्णनसम्बन्धी ३७ शीर्षक व्याख्याको विषय बनाइएको छ । षष्ठम् अध्यायमा शिवपार्वत्योः सम्वाद, चांगुनारायणः, वाल्मीकेराश्रमम् (वाल्मीकि आश्रम), कुम्भेश्वरमहत्त्वम्, सोमलिंगस्थापनम्, ज्वालाक्षेत्रस्यैतिह्यम् (ज्वाला क्षेत्रको इतिहास), रुद्राक्षारण्यस्य परिचय, पिण्डेश्वरोत्पत्ति (पिण्डेश्वरको उत्पत्ति), कौशिक्या उत्पत्तिः (कोशी नदीको उत्पत्ति) आदि ३० शीर्षकमा समेटिएको छ । सातौं उपसंहार अध्यायमा पुराणप्रतिपाद्याविजयाः देखि जगति नेपाल एव सवोत्कृष्टो देशः सहित ५ शीर्षक समावेश गरिएको छ । परिशिष्टमा श्रीमतभागवत्महापुराणस्य वैशिष्ट्यम् परेको छ भने अन्त्यमा सन्दर्भग्रन्थाः (सन्दर्भ ग्रन्थहरू समेटेर यो अनुसन्धानमूलक ग्रन्थ पूरा गरिएको छ ।

लेखक प्रा. विष्णुप्रसाद ज्ञवालीले हिन्दूसनातनवर्णाश्रमधर्म अन्तर्गतको शिवको सबैभन्दा विशेष तीर्थक्षेत्र काठमाणौंको वाग्मती तिरमा रहेका पशुपतिनाथ, गोकर्णेश्वर आदिको शिवपुराणमा विशेष महत्त्वका साथ उल्लेख गरेको कुरा आफ्नो शोध ग्रन्थमा समेटेका छन् । वाग्मती नदी अत्यन्तै पवित्र भएको र भारतको उत्तराखण्डबाट बग्ने भागिरथी गंगाजत्तिकै पवित्र भएको शिवपुराणमा उल्लेख छ ।

भारतमै रहेको भनिने कोटिश्वर शिवलिङ्ग काठमाडौंको कोटेश्वरमा रहेको पनि बताइएको छ । बानेश्वरमा वाणेश्वर शिवलिङ्ग उल्लेख भएको कुरा पुस्तकमा समेटिएको छ । भारतमा भीमेश्वरको महत्त्व अत्यन्तै ठूलो छ तर वास्तविक भीमेश्वर नेपालको दोलखामा पर्दछ, जसलाई शिवपुराणमा स्पष्ट उल्लेख छ । हिमवत्खण्ड अनुसार— तत्र देवानां भक्तिभिः स्तवैश्च प्रसन्नो भगवान् देवेभ्यो वरदानाय भयंकरलिङ्गरूपेण समुद्भूतः ।

ततो देवेभ्यो वरदानाय भीमरूपत्रिभुवनेश्वरो लिङ्गात्प्रादुर्भूय हितं वचनं तदा व्याजहार । अर्थात् देवताहरूको भक्तिपूर्ण प्रार्थनाबाट प्रसन्न भएका भगवान् शिव देवताहरूको वरदानका लागि भयंकर शिलिङ्गका रूपमा उत्पत्ति भए । देवताहरूलाई वरदानका लागि भीमरूप त्रिभुवनेश्वर लिङ्गको उत्पत्ति भयो । यो ग्रन्थ नेपालका विषयमा पुराणहरूमा उल्लेख भएका विषयहरूलाई समेटिएको हुनाले यस्ता प्रसंग नपर्ने कुरा भएन । त्यस्तै नेपालको कोशी प्रदेशमा पर्ने वराह क्षेत्रको वर्णन गरिएको छ । वराहपुराणमा परमपावनी पवित्र कौशिकी नदी (कोशी नदी) तटमा आदितीर्थ मानिने भगवान् विष्णुको विग्रह रूप वराह अवतार भएको अति पवित्र वराह क्षेत्र पर्दछ भने सोही नदीको समीपमा पिण्डेश्वर शिवलिंगको उत्पत्तिको विषय पनि वराहपुराणमा उल्लेख छ ।

कोकामुख अर्थात् कौशिकी र कोका नदीको संगम अत्यन्तै पवित्र भएको कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ । सो विषय गवेषक ज्ञवालीको अन्वेषणको विषय नहुने कुरा भएन । नेपालको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण तीर्थक्षेत्रका रूपमा मुक्तिक्षेत्र अर्थात् मुक्तिनाथ नेपालको मुस्ताङ्ग क्षेत्रमा पर्छ । मुक्तिनाथ भगवान् विष्णुको श्रीविग्रह रूप हो । कन्दपुराणको हिमवत्खण्डमा यसरी भनिएको छ— मुक्तिक्षेत्र इतिख्यातस्तस्माल्लोकैघटोद्भव । यही क्षेत्रबाट गण्डकी अर्थात् कालीगण्डकी नदीको उत्पत्ति भएको छ । कालीगण्डकीमा शालग्रामशिला पाइन्छ ।

तुलसी गण्डकीका रूपमा बगेको र विष्णुको विग्रह रूपमा शालग्रामशिला रहेको शिवपुराण, विष्णुपुराण, वराहपुराण, स्कन्दपुराणको पातालखण्डमा वर्णन गरिएको कुरा यस ग्रन्थमा उल्लेख भएको छ । विष्णु शालग्रामका रूपमा कालीगण्डकीमा आएपछि मसहित सम्पूर्ण देवता पनि सो नदीका पत्थरमा अवस्थित हुनेछौँ भनेर शिवजीले पावर्तीलाई भनेको कुरा शिवपुराणमा उल्लेख छ । शालग्राम शिला भएको जलको महत्त्व यसरी बताइएको छ— अस्या जलं दर्शनान्मानसं स्पर्शनात्कर्मजं पानतो वाचिकं स्नानात्सर्वं पातकं विनश्यति ।

अर्थात् यो गण्डकी नदीको जल मनमनै सम्झने,दर्शन गर्ने, स्वयं स्पर्श गर्ने, जल खाने, गुणगान गर्ने तथा नुहाउने हो भने सबै पाप नष्ट हुन्छ । मुस्ताङ्गको यही क्षेत्रमा सोमेश्वर शिवलिङ्गका रूपमा पर्वत नै भएको कुरा स्कन्दपुराण, शिवपुराण आदिमा उल्लेख छ । सोमनाथ भारतमै भएको भन्दै त्यहाँ ठूलो तीर्थका रूपमा पुजिन्छ । कस्की पोखरा कश्यप ऋषिको तपस्थल हो, यसलाई अत्यन्तै पवित्र पुष्कर तीर्थका रूपमा पद्म पुराणले वर्णन गरेको छ । नेपालका बारेमा पुराणमा उल्लेख भएका कुरा खोजी गरेर शोधग्रन्थ तयार गर्दा सर्वसाधारणले आफ्नो देशमा भएका गौरवपूर्ण तीर्थक्षेत्रको जानकारी पाउने अवस्था सिर्जना भएको छ । 

यस ग्रन्थमा पुराणहरूमा नेपालका अनेक तीर्थहरूको वर्णन उच्च तहमा भएको छ । जस्तो— रूरू क्षेत्रमा रहेका हृषीकेश भगवान्को वर्णन गरिएको छ । तत्र मानवा प्राणान् त्यक्वा चेत् भगवन्तं हृषीकेशं प्रपश्यतीति प्रसिद्धिः वर्तते । अर्थात् त्यस क्षेत्रमा मानिसहरूले प्राण त्यागेमा हृषीकेश भगवान्को दृष्टिमा परिन्छ र मुक्ति भइन्छ भन्ने छ । गण्डकी क्षेत्रमा भरत राजाले तपस्या गरेको तथा पछिल्लो जन्ममा जडभरत ब्राह्मणका रूपमा जन्म लिएको वर्णन छ जसको नामबाट हिमालयदेखि समुद्रसम्मको क्षेत्रलाई भरतखण्ड उल्लेख गरिएको कुरा यसमा समेटिएको छ । हामीले पवित्र मान्दै आएका गोसाइँकुण्ड दह, वेत्रावती, देवघाट, त्रिवेणीधाम, वाल्मीकि आश्रमदेखि पार्वतीको जन्म पनि नेपाल क्षेत्रमै भएको पुराणहरूमा उल्लेख भएका कुराहरू पुस्तकमा समेटिएको छ ।

कपिलवस्तु क्षेत्रमा बग्ने वाणगंगा, सिद्धेश्वर शिवलिंगदेखि दैलेखको ज्वाला क्षेत्र पनि पुराहरूका आधारमा पुण्य क्षेत्र हुन् । त्यसभन्दा पश्चिमी क्षेत्रका तीर्थहरू भने अनुसन्धानमा अटेका छैनन् । तीर्थहरू मात्रै होइन नेपालका संस्कार, संस्कृतिहरूका बारेमा पनि पुराणहरूले उल्लेख गरेका छन् । मत्स्येन्द्रनाथको रथयात्रा, इन्द्रयात्रा, तीज, दशैं, भाइटीका, स्वस्थानीव्रतजस्ता संस्कार, संस्कृतिको पनि उल्लेख छ ।

पुराणहरूले नेपाललाई अत्यन्तै पवित्र र तपसक्षेत्रका रूपमा वर्णन गरेका छन् । विष्णु, शिव, देवी, गणेश देवताका अति महत्त्वपूर्ण पवित्रतम क्षेत्र नेपालमा भएको कुरा पुराणहरूमा स्पष्टसँग उल्लेख भएको छ । सूर्य त नेपालमा सधैं पर्ने भए नै । पछिल्लो कालमा भने यी देवतीर्थहरू नेपालमा नभएको जस्तो गरी नेपाली हिन्दू सनातनधर्मीहरू भारतका यिनै नामका तीर्थहरू धाइरहेका छन् । मुख्य तीर्थ नेपालमा, उनैको नाममा बनाइएका तीर्थहरूको भ्रमण गर्न नेपालीहरूले ठूलो धनराशि खर्च गर्दै आएको देखिन्छ । यसले आर्थिक रूपमा त भार पर्ने नै भयो खर्च जुटाउने, घरमा सल्लाह गर्ने, जान पाउने, नपाउने अवस्थाले नेपाली परिवारमा मानसिक तनाव बढाइरहेको छ ।  यस्ता कुराहरूको महसुस गर्न यो पुस्तकले सघाउ पुर्याउन सक्छ । 

नवराज पाण्डेय चातकद्वारा सम्पादित तथा लेखककी धर्मपत्नी थानेश्वरी ज्ञवालीद्वारा प्रकाशित पुराणेषु नेपालविषयकं शोधग्रन्थ अनुसन्धानात्मक भएकाले यो अन्य पुस्तकजस्तो सरल भने छैन । विष्णुप्रसाद ज्ञवाली संस्कृतका विद्वान् प्राध्यापक भएकाले यो संस्कृत भाषमा लेखिएको छ तर पनि यसको भाषाशैली सरल छ । सम्पादकले नेपालीमा सारांश पनि समावेश गरिदिएकाले केही सरल भएको छ । यो ग्रन्थ अविधा शैलीमा छ । अनुसन्धानात्मक ग्रन्थ भएकाले उपमा, उपमेय आदि अलंकार प्रयोग भएका छैनन् ।

अन्वेषक प्रा.डा. विष्णुप्रसाद ज्ञवालीको उद्देश्य नेपालका विषयमा पुराणहरूमा कसरी वर्णन गरिएको छ भन्ने कुरा सकेसम्म धेरै खोज्नु देखिन्छ । संस्कृत भाषामा लेखिएकाले सर्वसाधारण पाठकलाई बुझ्न त कठिन छ नै तर संस्कृतका सुपठितहरूले पुराणमा वर्णन भएका नेपालका तीर्थक्षेत्रहरूका बारेमा बुझून् र सर्वसाधारण नागरिकलाई बुझाऊन् भनेर डा. ज्ञवालीको उनीहरूलाई झकझकाउन खोजेको देखिन्छ । यो नितान्त शोध ग्रन्थ भए पनि उनले नेपालका धर्मक्षेत्र, पुण्यक्षेत्र त्यत्तिकै बनाइएका होइनन् प्राचीन समयका हुन्, पुराणद्वारा प्रामाणिक हुन् भन्ने कुरा उजागर गर्न चाहेकाले यो विषय रोजेको देखिन्छ ।

अर्को, नेपालमा मनाइने तर भारतमा नमनाइने भए पनि तीज, दशैं, तिहारको भाइटीका, इन्द्रजात्रा, मत्स्येन्द्रननाथ जात्रा, स्वस्थानीव्रतदेखि अन्य पर्वहरू पौराणिक हुन्, त्यत्तिकै मनाइएका होइनन् भन्ने कुरा नेपाली जनमानसमा ज्ञान होस् भन्ने चाहनाले शोधको विषय पुराणेषु नेपालविषयकं (पुराणमा नेपाल विषय) रोजेको देखिन्छ । 

लेखकको उद्देश्य नितान्त अनुसन्धान हो, विद्यावारिधिको शोध गर्नु हो । यसको प्राप्ति श्वान्तसुखाय हो भने नेपाली धर्मसंस्कार कसैले बनाइदिएको, कहीँबाट आयातीत भएको, कसैको देखासिकी नभएर प्राचीन पौराणिक कालदेखि नै चलेको हो । अनेक तपस्वीहरूले यहाँ तपस्या गरेको र तपद्वारा नै ईश्वर प्रत्यक्षीकरण गरेको प्रमाणका रूपमा अनेक पुराण भएको सार्वजनिक गर्न चाहेको पनि स्पष्ट हुन्छ । नेपालको भूमिमा रहेका पवित्र तीर्थक्षेत्रका बारेमा पुराणहरूले उल्लेख गरेका कुराहरूलाई अगाडि ल्याएर राष्ट्रभक्तिलाई बढाउन चाहेको पनि देखिन्छ । ३३१ पृष्ठमा समेटिएको यो पुस्तक नेपालका लागि महत्त्वपूर्ण शोधग्रन्थका रूपमा लिन सकिन्छ ।