प्रेरित शिक्षक नै महान शिक्षक हुन

सिकाइ प्रक्रियामा शिक्षक, अभिभावक, शैक्षिक संस्था र स्वयं सिकारुको भूमिका अपरिहार्य एवं महत्वपूर्ण हुन्छ । अझ औपचारिक शिक्षामा त शिक्षकको भूमिकाले सिकारुको अन्तरनिहित प्रतिभाको पहिचान र विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्नुपर्दछ । विगतमा शिक्षालाई सीमित घेराभित्र राखी किताबी ज्ञानमा विशेष जोड दिएर निश्चित पाठ्यक्रममा आधारित व्यावहारिक प्रयोगमा भन्दा सिद्धान्त वा औपचारिकतामा बढी जोड दिने (जान्नका लागि सिक्ने) कामलाई शिक्षा भनेर संकुचित अर्थमा बुझिन्थ्यो । तर समयको परिवर्तन सँगसँगै शिक्षाको अर्थ पनि बदलिँदै गएको पाइन्छ ।

अहिले शिक्षालाई व्यापक, गतिशील र निरन्तर प्रक्रिया हो भन्ने मान्यताका साथ जन्मदेखि मृत्युपर्यन्तसम्म निरन्तर चलिरहने प्रक्रियाको रुपमा जान्नका लागि सिक्ने, हुनका लागि सिक्ने, गर्नका लागि सिक्ने र सँगै बस्नका लागि सिक्ने अर्थात् व्यापक अर्थमा बुझिन्छ । हिजो सिकारु खाली दिमागको हुन्छ उसलाई गुरु वा शिक्षकले ज्ञान दिएर भर्नु पर्दछ अर्थात् शिक्षक सर्वज्ञानी सबै कुरा जान्ने र विद्यार्थी केही पनि ज्ञान नभएको अज्ञानी हुन्छ भन्ने मान्यता बढी प्रचलनमा थियो तर आज सिकारु स्वयंमा अन्तरनिहित प्रतिभा हुन्छ सोको पहिचान र विकास गर्दै जीवन उपयोगी, व्यावहारिक शिक्षा र सर्वाङ्गीण विकासमा सहयोग पुर्याउने सहजकर्ताको रुपमा शिक्षक रहनुपर्दछ भन्ने मान्यता लोकप्रिय हुँदै गएको देखिन्छ ।

यसरी शिक्षालाई हेर्ने दृष्टिकोण मात्र होइन, शिक्षकको भूमिका पनि परिवर्तन हुँदै गएको छ । प्रविधिको चरम विकास र प्रयोगले शिक्षण पेशा वा शिक्षकको भूमिका झन संकुचनमा पर्दै जाने त होइन भन्ने छ । यस्तो अवस्थामा शिक्षकहरूले आधुनिक शिक्षाका हिमायती, प्रोगेशिभ एजुकेशनका जन्मदाता भनेर चिनिने जोन डिवीले शिक्षकको  भूमिका बारे व्यक्त विचार “यदि हामीले हिजो जसरी सिकेका थियाैं त्यसै गरेर सिकाइरहेका छौं भने सिकारुको भविष्यमाथि डाँका डालेका छौं ।” मनन गर्नुपर्दछ ।

शिक्षण पेशा अन्य पेशा भन्दा फरक र महान पेशा भएकाले यो केवल आय आर्जन गर्ने, जीविका चलाउने काम मात्र होइन सेवा, समर्पण र धैर्यताको त्रिवेणी पनि हो । अन्य पेशाको जननीको रुपमा चिनिने शिक्षण पेशामा आबद्ध शिक्षक साधारण र मध्यम हुने छुट छैन । ऊ गर्विलो, दर्विलो, प्रेरित वा महान हुनु नै पर्दछ । महान शिक्षकले नै सफल र असल डाक्टर, इन्जिनियर, पाइलट, व्यवसायी, उद्योगपति, कलाकार, लेखक, पत्रकार, कर्मचारी, सुरक्षाकर्मी, नेता, अभिनेता, खेलाडी, श्रमिक मजदुर, किसान आदि जन्माउन सक्दछ । विलियम ए वार्डको विचारमा “सामान्य शिक्षक भन्दछन् वा व्याख्या गर्छन, मध्यम शिक्षक प्रदर्शन गर्दछन् भने महान शिक्षक प्रेरित गर्दछन् ।”

यसरी हेर्दा जुन शिक्षकले सिकारुहरुलाई प्रेरणा प्रदान गर्न सक्दछ, विद्यार्थीहरूको अन्तरनिहित क्षमता र प्रतिभालाई चिनेर हिड्न प्रेरित गर्दछ, विद्यार्थीहरूलाई सपना देख्न र सो पूरा गर्न सहयोग पुर्याउछ, विद्यार्थीहरूको खुशी, सुखी, सफल र सुन्दर भविष्यका लागि उत्कृष्ट शैक्षिक वातावरण सृजना गर्दछ त्यस्ता गुरुहरू नै महान शिक्षकहरू हुन् । त्यसैले सबै विषय शिक्षक, कक्षा शिक्षक, प्रशिक्षक, प्राध्यापक, सहायक शिक्षक महान शिक्षक होइनन्, हुन सक्दैनन् । सर्वप्रथम महान शिक्षक हुन शिक्षक स्वयं प्रेरित, शिक्षण पेशाप्रति गर्व महसुश गर्ने र उसमा व्यावसायिक तथा व्यक्तिगत गुण हुनुपर्दछ । दोस्रो समाज, राष्ट्रले पनि शिक्षण पेशाप्रति आकर्षण गर्न र शिक्षकको मर्यादा, सम्मान, मान प्रतिष्ठा बढाउने वातावरण सृजना गर्न सक्नुपर्दछ । 

भनिन्छ, “प्रेरित शिक्षकले नै विद्यार्थीलाई प्रेरित गर्न सक्दछ” यसलाई शिक्षकहरूले केवल आदर्श वाक्य वा भनाईको रुपमा मात्र नलिइकन सिकाइ सिद्धान्तको रुपमा मनन गर्दै व्यवहारमा लागु गर्ने हो भने यसले सिकाइ र गराइमा सकारात्मक नतिजा प्राप्त गर्न सक्दछ । तर प्रश्न उठ्छ, के नेपालको वर्तमान शैक्षिक अवस्था वा शिक्षा क्षेत्रको वातावरण प्रेरित वा महान शिक्षक बन्न सक्नेछ त ? उत्तर सहज छ – छैन । अहिले शिक्षण पेशाप्रति कुनै आकर्षण छैन र भएका शिक्षकहरूमा पनि नैराश्यता र हीनताबोध छ ।

शिक्षकलाई समाज र राष्ट्रले हेर्ने नकारात्मक दृष्टिकोण, न्यून तलब भत्ता सेवा सुविधा र वृत्ति विकासको अवसर, अव्यावहारिक नियुक्ति र सरुवा प्रक्रिया (शिक्षक व्यवस्थापन), समयसापेक्ष तालिम र मूल्याङ्कनको अभाव, राजनीतिको चरम हस्तक्षेप आदिले गर्दा धेरै प्रतिभाशाली, योग्य, सक्षम, उत्कृष्ट जनशक्तिको पहिलो रोजाई शिक्षण पेशाप्रति छैन भने शिक्षण पेशामा आबद्ध शिक्षकहरूमा पनि म महान पेशामा आबद्ध छु, शिक्षाले व्यक्ति, समाज, राष्ट्र र विश्वलाई नै सकारात्मक परिवर्तन गर्न सकिन्छ र म यसको अंग वनेकोमा गर्व गर्दछु भन्ने वातावरण बन्न सकेको छैन ।

जबसम्म यस्तो वातावरण रहिरहन्छ तबसम्म गुणस्तरीय शिक्षा, जीवनोपयोगी व्यावहारिक शिक्षा वा राम्रो शिक्षा आकासको फल आँखातरी मर भने झैँ नै हुनेछ । त्यसैले शिक्षण पेशामा आकर्षण पैदा गर्न र साधारण शिक्षकलाई महान शिक्षक तर्फ डोर्याउन आन्तरिक तथा बाह्य दुवै प्रेरणाको खाँचो छ  ।

आन्तरिक प्रेरणा मानिसको अन्तरमन, भावना, विचार, दया, माया, करुणा, क्रोध, धैर्यता, इच्छा आदिसँग र बाह्य प्रेरणा पेशा, तलब भत्ता, सुविधा,  शक्ति, मान प्रतिष्ठा, पुरस्कार, दण्ड, सुरक्षा, बृत्तिविकास, इज्जत आदि सँग सम्बन्धित हुन्छ । विद्यार्थीलाई सिक्न र गर्न प्रेरित गर्ने तत्व नै उत्प्रेरणा हो । उत्प्रेरणा विना सिकाइ र गराइ वा शिक्षा संभव छैन किनकि उत्प्रेरणा भनेको कुनै पनि कार्य पछाडिको शक्ति हो । यही शक्तिले व्यक्ति वा समूहको उत्साह र उमंगमा वृद्धि गर्दै लक्ष्य निर्देशित हुन हौसला प्रदान गर्दछ । फलस्वरुप उनीहरुको इच्छाशक्ति, गतिशीलता, क्रियाशीलता, रचनात्मकता, लगनशीलता, कार्यकुशलता, उत्कृष्टता र सफलतामा वृद्धि हुन्छ ।

उत्प्रेरणा एउटा मनोवैज्ञानिक प्रक्रिया र आन्तरिक शक्ति पनि हुनाले सिकाइका प्रमुख दुई पात्र शिक्षक र सिकारु दुवै प्रेरित हुनु जरुरी छ । प्रेरित शिक्षकले नै कक्षाकोठामा विद्यार्थी बसुँ बसूुँ, सिकूुँ सिकुूँ र केही नवीन कार्य गरुँ गरुँ भन्ने शैक्षिक वातावरण सृजना गर्न सक्नुहुन्छ । विद्यार्थीलाई सिकाइ र गराइमा भोक जगाउन सक्नु हुन्छ अनि सिकाइ प्रक्रिया प्रभावकारी हुन पुग्दछ र शिक्षाको उद्देश्य पुरा हुन्छ । यसरी शिक्षा ज्ञान र सूचनामा मात्र सीमित नभई सिकाइ र गराइको गहिराइमा पुग्न सफल हुन्छ ।

साधारण र मध्यम शिक्षकले विषयवस्तुको ज्ञान त दिन सक्नुहुन्छ तर विद्यार्थीलाई सिकाइ र गराइमा रुची पैदा गर्न सक्नुहुन्न । जसरी खाली गिलास वा कपबाट चिया, पिउन सकिँदैन चिया पिउनका लागि कप वा गिलासमा चिया हुनु अपरिहार्य हुन्छ त्यसै गरेर शिक्षण कार्यका लागि शिक्षक स्वयं तत्पर, सक्रिय, इमान्दार र प्रेरित छैन भने उसले आफ्ना विद्यार्थीहरूको सिक्ने जिज्ञासा वा भोकलाई जगाउन सक्दैन । त्यसैले आन्तरिक तथा बाह्य रुपमा प्रेरित शिक्षक नै महान शिक्षक हुन ।

अन्तमा पुराना दार्शनिक प्लेटोले उही बेला नै शिक्षाका बारेमा राखेको धारणा “जसले सिक्दछ सिक्दछ केही गर्दैन त्यो त्यस्तो व्यक्ति हो जसले जोत्दछ जोत्दछ तर केही रोप्दैन” लाई मनन गर्दै शिक्षालाई केबल सूचना वा ज्ञान लिने दिने कुरामा मात्र सीमित नगरी प्राप्त ज्ञान, सीप, अनुभव र सिकाइलाई व्यवहारमा उतार्ने निरन्तर प्रक्रियाको रुपमा लिनुपर्दछ जसले जान्नका लागि, हुनका लागि, गर्नका लागि र सँगै बस्नका लागि प्रेरणा पैदा गर्दछ ।

शिक्षाका सन्दर्भमा शिक्षकको भूमिका अहंम एवं प्रभावशाली हुने हुनाले शिक्षक स्वयं आन्तरिक रुपले प्रेरित हुनुपर्दछ भने शैक्षिक संस्था, सरोकारवाला निकाय, समाज र राष्ट्रले बाह्य वातावरण सृजना गर्नुपर्दछ । प्रेरित शिक्षक नै महान शिक्षक हुन । उनीहरुको अभावमा सिकारु सफल, सरल, असल, खुशी र सुखी हुने कल्पना पनि गर्न सकिँदैन ।