नेपालको अर्थतन्त्रले आत्मनिर्भरता अझ गुमाउने अवस्था कसरी रोकिने होला ?

कमजोर अवस्थाबाट गुज्रिरहेको अर्थतन्त्रलाई सक्रिय पार्न लागू गर्ने र अर्थतन्त्रसँग सरोकार राख्ने जनता तथा उद्योग व्यवसाय क्षेत्रको मनोबल उच्च राख्न सक्नुपर्छ । मनोबल गिर्दै गयो र देशको अर्थतन्त्रले आत्मनिर्भरता तथा स्वत्व गुमाउँदै गयो भने समयको लाभ लिन तम्सिएका आन्तरिक तथा बाह्य ठूला लगानीकर्ताले सरकारलाई टेर्न छाड्छन् ।

अहिले नेपालमा त्यस्तै अवस्था आउने संकेत देखिन थालेको छ । अहिले अर्थतन्त्रका बाह्य पक्ष त सुधारको अवस्थामा छन् । सुधारिएका बाह्य पक्ष भने बलिया खालका छैनन् । विश्व परिस्थितिमा थोरै उतारचढाव आउने बित्तिकै सोचभन्दा पनि कमजोर हुने अवस्थाका छन् । सरकारले अर्थतन्त्रमा सुधार आउँदै गरेको बताएको छ । प्रधानमन्त्री तथा अर्थमन्त्रीले अर्थतन्त्रका बाह्य पक्ष त सुधारकै अवस्थामा छन्, आन्तरिक अर्थतन्त्रमा पनि सुधार आउन सुरु भएको आँकलन गर्दैछन् । यसको संकेतका रुपमा सेयरबजारमा आएको सुधारलाई आशाको केन्द्रका रुपमा राखेको देखिन्छ । अर्थतन्त्रका यावत् आन्तरिक पक्षमा सुधार नआएको समयमा शेयरबजारमा आएको सुधारले अर्थतन्त्रलाई थेग्न सक्ला ? यो शंकाकै विषय हो । 

अर्थतन्त्रको बाह्य पक्ष सुधार हुनुमा वर्षको १४ खर्ब रूपैयाँभन्दा बढी विप्रेषण आय (रेमिट्यान्स) नेपाल भित्रनु हो । पर्यटनमा केही सुधार हुँदै गएको देखिन्छ तर यसले अर्थतन्त्रलाई उकास्ने गरी खुट्टा टेकिसकेको छैन । वैदेशिक सहायता लक्ष्यको अति न्यून मात्रै आएको छ । अर्को, वैदेशिक ऋण पनि सरकारी लक्ष्य पूरा गर्ने भन्दा धेरै कम छ । विदेशी मुद्रा देशमा भित्रने अवस्था वैदेशिक लगानी बढे पनि हुने हो । यो पनि अर्थतन्त्र परिवर्तन हुने गरी त के कुरा अति सामान्य मात्रै छ । रेमिट्यान्सले मात्रै थेगेको अर्थतन्त्र बलियो हुने कुरा भएन । 

अहिले विश्व परिस्थिति नै अर्थतन्त्रका लागि अनुकूल छैन । मलेसिया, खाडी राष्ट्र होस्, युरोप, अमेरिका सबैको अर्थतन्त्रमा गिरावट आएको छ । रुस–युक्रेन युद्धले पनि ठूलो प्रभाव पार्दै लगेको छ । इजरायल– हमास युद्धले पनि विश्व अर्थतन्त्रमा असर पार्ने नै भयो । प्रायः सबै राष्ट्रमा दक्षिणपन्थी उग्रराष्ट्रवादीहरु जुर्मुराउन थालेका छन् । आप्रवासी हटाऊ भन्ने आवाज उठ्न थालेका छन् । यो अवस्थामा अदक्ष र अर्धदक्ष नेपाली कामदारलाई काम पाउन कठिन हुने अवस्था छ । असुरक्षा पनि बढ्ने अवस्था छ । दक्ष युवाहरूलाई पनि यो लहरले काम पाउन कठिन हुनेछ । यस्तो अवस्थामा नेपालको अर्थतन्त्रको बाह्य पक्ष जति बेला पनि ढल्फलाउने अवस्था आउन सक्छ । अहिलेको अवस्थालाई देखेर प्रधानमन्त्री तथा अर्थमन्त्री खुसी हुनु उनीहरुले अर्थतन्त्रको अगति बुझ्न नसक्नु नै हो । 

कांग्रेस, एमाले गठबन्धनबाट बनेको केपी शर्मा ओलीको सरकारको सुरुदेखि नै सेयर बजारमा सुधार आयो । अहिले नेप्से परिसूचक २९ सयको वरिपरि चलेको छ । सेयर बजारमा सुधार आउनुले अर्थतन्त्र सक्रिय हुने आशा गर्न त सकिने हो तर आन्तरिक अर्थतन्त्रका खम्बाहरु कमजोर बन्दै गएको अवस्थामा बढेको शेयरबजार यथार्थमा आधारित नहुन सक्छ । अर्को, उद्योग व्यवसायका सेयरको मूल्य त बढ्यो तर उद्योग कमजोर भएको अवस्थामा तत्कालै सेयरको मूल्य घटेर ऋणात्मक अवस्थामा आउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा अर्थतन्त्र नै थप शंकटमा पर्न सक्छ । यो अवस्थामा लगानीकर्ताको ठूलो धनराशि डुब्ने अवस्था आउँछ । अर्को पक्ष, यही बढेको अवस्थामा सरकारले विशेष नीति अवलम्बन गरेर उद्योग व्यवसाय फस्टाउने अवस्था सिर्जना गर्न सकेमा भने अर्थतन्त्रले राम्रै गति लिन पनि सक्छ । सरकारले अर्थतन्त्रको अहिलेको सकारात्मक अवस्थालाई उपयोग गर्ने गरी विशेष आर्थिक नीति अगाडि सारेको देखिन्न । प्रधानमन्त्री तथा अर्थमन्त्रीले अर्थतन्त्र आफैं सुधार हुँदै जान्छ भन्ने मान्यता राखेजस्तो देखिन्छ जुन ठूलो भूल नै हो । कुशल अर्थमन्त्रीले यस्तो सुअवसरलाई उपयोग गर्न चुक्दैनन् । 

नेपालको अर्थतन्त्रको अवस्थालाई केलाउन यही साउनको आयात–निर्यातलाई हेर्दा पनि हुन्छ । यो आर्थिक वर्षको साउनमा १ खर्ब २८ अर्ब ३७ करोडका सामान आयात भएका छन् । निर्यात भने जम्मा १२ अर्ब २२ करोड रुपैयाँ बराबरका सामान भएका छन् । यो अविधिमा गतवर्षको तुलनामा निर्यात ९ दशमलव ६३ प्रतिशतले घटेको छ । आयात भने शून्य दशमलव  ६७ प्रतिशतले मात्रै घटेको छ । एक त नेपालले निर्यात बढाउनै सकेको छैन अर्को, आन्तरिक उत्पादनको आन्तरिक खपत पनि बढाउन सकेको देखिन्न । यो अर्थतन्त्रमा सुधार आएको होइन । अहिलेको अवस्थालाई हेर्ने हो भने सरकारले आन्तरिक उत्पादनलाई बढाउन सकेको छैन । आन्तरिक उद्योगी, व्यवसायी वा उत्पादक सरकारबाट प्रोत्साहन पाएका छैनन् । सरकारले सञ्चालन गरेको दुग्धविकास संस्थानले दुग्ध उत्पादक कृषकलाई प्रोत्साहन गर्दै उनीहरुको उत्पादन उचित मूल्यमा किनिदिनुपर्नेमा किसानको करोडौं रकम बक्यौतामा राखेर पीडा दिएको छ । उखु किसान पनि मिल मालिकले उखुको मूल्य नदिने तथा समयमा पैसा नदिएर ठूलो मात्रामा बक्यौता राखी पीडा दिएका छन् । सरकारले दिने भनिएको अनुदान पनि दिन सकेको छैन । किसानका फलफूलदेखि अन्य उत्पादन बजारसम्म पुर्याउने व्यवस्था गर्न पनि सकेको छैन । यो अवस्थामा अर्थतन्त्र प्रगतिपथमा लम्किन सक्दैन । 

यी अवस्थामा अर्थतन्त्रले स्वत्व र आत्मनिर्भरता गुमाउने नै हो । अहिले त्यस्तै अवस्था आएको छ । अर्को, अर्थतन्त्र ढल्पलाउने अवस्था र स्वत्व गुमाउँदै जाने अवस्थामा आन्तरिक रुपमा बाठा र समयलाई गलत उपयोग गरेर ठूलो रकम कमाउन चाहने उद्योग, व्यवसायी र विदेशी लगानीका उद्योगले पनि सरकारको नीति नै उल्लंघन गर्ने अवस्था आउँछ । अहिले त्यस्तै अवस्था आएको छ । एनसेलले ठूलो लाभांश लगे पनि नेपाललाई नवीकरणको पैसा तिर्न अटेर गरिरहेको यही अवस्थाले हो । यो पनि अर्थतन्त्रका लागि खतरनाक हो । आन्तरिक तथा वैदेशिक लगानीका लागि वातावरण बनाएको भनिरहे पनि आन्तरिक रुपमा लगानीकर्ताको मनोबल बढाउन सकेको छैन । विदेशी लगानी आउने कुरा भएन । निर्यात बढाउन आर्थिक कूटनीतिलाई दह्रो बनाउन सकेको छैन । यी अवस्था भनेको अब अर्थतन्त्रले स्वत्व गुमाउँदै जानु हो । नागरिक समाज तथा बौद्धिक जगत सरकारलाई घच्घचाउन चनाखो बन्न ढिला भएको छ । दलभित्रका युवा बौद्धिकहरुले के गर्छन् कुन्नि ।