नेपाली पर्वको मौलिकताः तीजको सन्देश र बदलिँदो परिवेश

तीज नेपालको मौलिक पर्व हो । महिलाहरूले भाद्र शुक्ल द्वितीयाको साँझ दर खाने र तृतीयाका दिन व्रत बसेर मनाइन्छ । शिवको पूजा, आराधना गरेर, उन्मुक्त रुपमा नाचगान गरेर मनाइन्छ । पार्वतीले शिव पति पाउनका लागि गरेको व्रतका रुपमा लिइन्छ तीजको व्रतलाई । पार्वती नेपालको पर्वतमा जन्मिएकी हुनाले उनैको पथमा हिँड्दै नेपाली महिलाले यो व्रत गर्ने गरेको हो भन्न सकिन्छ । 

तीजका दिन निराहार वा फलाहार व्रत बसेर साँझ पार्थिव अर्थात् बालुवाको शिवलिङ्ग बनाएर पूजा गर्ने प्रक्रिया छ । डरलाग्दो योगी स्वरुपका शिव अर्थात् महादेवलाई कसैले पनि मन नपराउने अवस्थामा पार्वतीले उनको शक्तिलाई चिनेर पतिका रुपमा वरण गरेको देखिन्छ । बाआमाले त्यति राम्रो नमान्दा पनि उनले आफैं शिवको शक्तिलाई चिनेर वरण गरेको इतिहास पुराणले वर्णन गरेका छन् । पार्वतीको त्यही पथ अनुसार महिलाहरूले असल पति पाइयोस्, पतिको आयु लामो होस्, आरोग्यता मिलोस् भनेर गरिने शिवको व्रत हो तीज भनेर बुझिने गरेको छ । 

कुनै पनि परिवारमा पति राम्रो होस्, निरोगी होस्, पत्नीको आयु राम्रो होस्, आरोग्य होस् भनेर कसले नचाहने भयो र । यो हुँदै हो यसभन्दा उच्च शिव योगीको उच्चतम रुप हो । शिवको व्रत गर्दा पति, पत्नीमा केही कुरा नमिले पनि, आ-आफ्ना स्वभाव भए पनि आफ्नो परिवार पनि शिव परिवारमय, शान्त, सुखी र योगमय, उन्मुक्तमय होस् भन्ने अर्थ राख्छ यसले । तीज व्रतको सुरुवात त्यसैबाट भएको हो । 

अहिले भने तीजलाई त्यस्तो रुपमा लिएको देखिन्न । शुद्ध उच्चतम आध्यात्मिक शक्ति, ज्ञान, संयमता, सरलता र अन्तिममा आध्यात्मिक शक्तिमा पुगेर परम आनन्दको बाटोको सुरुवातको रुपमा रहेको छ तीज । पछिल्लो समय पुरुषहरुको आयुका लागि महिलाहरुले गरिदिने व्रतका रुपमा परिणत गरिँदै लगिएको छ । अझ पुरुषहरुले महिलाका लागि कुनै व्रत गरिदिन नपर्ने महिलाले पुरुषका लागि निराहार व्रत बसिदिनुपर्ने ? भनेर प्रश्न गर्न थालिएको छ । 

हाम्रो सनातन संस्कारले पुरुषले महिलाका लागि हरसमय भलो चिताउनुपर्छ, समग्र परिवारका लागि हरसमय आध्यात्मिक नियम पालन गर्नुपर्छ । सधैं व्रतमय जीवन जिउनुपर्छ भन्ने पुराणोक्त मान्यता छ । पछिल्लो समय भौतिक जगतको जबर्जस्त पेलान्, पश्चिमी संस्कारको मान्छेलाई भौतिक वस्तुका रुपमा लिने अवस्थाले नेपाली जीवनचर्यामा डरलाग्दो गरी प्रभाव पार्दै लगेको छ । जसले गर्दा हाम्रा धर्म, संस्कार, संस्कृति, मूल्य, मान्यतालाई पनि त्यही भौतिक लाभ, हानिको तुलोमा तौलन थालिएको छ । 

यही मान्यतामा चुर्लुम डुबेका पुरुषहरूले तीजलाई महिलाको पर्व मात्रै हो, उनीहरू व्रत बसेका बेला हामीले जे पनि खान हुन्छ भनेर जाँड, रक्सी, मासुजस्ता वस्तु खाने र उद्दण्ड देखाउने गरेका छन् । त्यसैलाई लिएर तीजको व्रतलाई तुलना गर्न थालिँदै छ । हाम्रो संस्कारले महिला व्रत बसेका बेला पुरुष पनि निसिद्ध भोजन अर्थात् मासुजन्य पदार्थ, जाँड, रक्सीजस्य पदार्थदेखि अन्य अशुद्ध भोजन मानिने वस्तु खान हुँदैन । यदि खायो भने महिलाले गरेको व्रतको पूर्ण फल प्राप्त हुँदैन, त्यस्तै पुरुषले देव यज्ञ गर्दा, पितृ श्राद्ध आदि गर्दा, व्रत बस्दा महिलाले पनि यी नियममा बस्नुपर्छ । त्यसो गरिएन भने यज्ञ, श्राद्ध वा व्रतको पूर्ण फल प्राप्त हुन्न । अझ पाप नै भोग्नुपर्छ भन्ने पुराणोक्त मान्यता छ । 

पछिल्लो समय आधुनिक हौँ भन्ने तर आधुनिकता भनेको पहिलेको भन्दा उच्चता हो, पश्चिमा संस्कार संस्कृतिको अन्धानुकरण होइन भन्ने नबुझेकाहरुले तीजलाई व्रतसहितको संस्कारको हो भन्न छाडेका छन् । तीजलाई महिलाहरुले खाने, रमाउने चाड हो भन्ने रुपमा लिएको देखिन्छ । तीज आउनुभन्दा धेरै पहिलेदेखि होटल, रेष्टुराँ, पार्टी प्यालेसमा दरखाने कार्यक्रम भन्दै रक्सी, बियर पार्टी गर्ने चलन बढ्न थालेको छ । यसले न संस्कार जीवित रहनेछ न तीजको उच्चता रहनेछ । केही समयअघिदेखि दरकै कार्यक्रम गर्ने हो भने पनि आफ्नो घर, डेरामा आफ्नै हातले बनाएका सात्विक परिकार खाएर शिष्ट तथा संस्कारको उन्नयन हुने खालका गीतमा रमाउनुले हाम्रो स्वभावलाई पनि उच्चता दिन सक्छ ।

पार्वतीले गरेको उच्च आध्यात्मिक प्राप्तितिर मन जान सक्छ, परिवारमा रहेका तीक्तता हट्न सक्छ । त्यसो नगर्दा परिवारभित्र तीक्तता बढ्दै जाने, मन सामान्य कुरामा आक्रोशित हुने, दुर्भावना बढ्नेजस्ता अवस्था आउन सक्छन् । अर्थात् यसको पाप्ति नै त्यही हो । गीतामा श्रीकृष्णले तिमीले जे काम गर्न चाहन्छौ, जस्तो विचार बनाउँदै जान्छौ मैले त्यसैलाई बढाइदिन्छु भनेका छन् । तसर्थ महिला होस् या पुरुष दुवैले आध्यात्मिक होस् या भौतिक सुख प्राप्त गर्न पुराणहरुले अगाडि सारेका नियमहरु पालना गर्नेपर्छ । 

स्कनदपुराणको हिमवत्खण्डमा तीजलाई यसरी उल्लेख गरिएको छ, भाद्रशुक्लतृतियायां हस्तानक्षेत्र संयुते । धर्मंचकार सा देवी अहोरात्रं निराशना । निम्र्माय बालुकालिङ्ग संपूज्यच समर्हणैः । अर्थात् हस्ता नक्षेत्रले संयुक्र भएको भाद्र शुक्ल तृतीयामा पार्वतीले अहोरात्र व्रत गरेर बालुवाको शिवलिङ्ग बनाएर पूजा गरिन् ।