श्राद्ध गरौँः श्राद्धका शास्त्रीय तथा विज्ञान सम्मत तथ्यहरू

पछिल्लो समय भौतिक विचार र व्यवहारले पेल्दै जाँदा हाम्रो धर्म, संस्कारमा कमी आउन थालेको छ । सबै क्षेत्रमा कुनै पनि विषयलाई भौतिक तथा प्राविधिक रुपमा लिने प्रवृत्ति बढ्दै जाँदा मानस तत्वमा अडिएका हाम्रा संस्कार, संस्कृतिप्रति पनि प्रश्न उठाउन थालिएको छ । अझ अध्ययनमा गम्भीरता हराउँदै गएर हाम्रा संस्कार, संकृतिहरु सामान्य कर्मकाण्ड मात्रै हुन् अन्य अर्थ छैन भन्न थालिएको छ । यही मेसोमा पितृयज्ञका रुपमा गरिने श्राद्ध पनि पर्ने नै भयो । अब सोह्र श्राद्ध, पार्वण श्राद्ध वा महालय श्राद्ध सुरु हुँदै छ । यो श्राद्ध किन गर्ने ? नगरे के हुन्छ ? आ, विज्ञान कहाँ पुगिसक्यो पितृलाई पिण्डका डल्ला पल्टाएर केही अर्थ छैन, खाएको देखिँदैन, सम्झे भइहाल्छ भन्नेहरूको संख्या ठूलै छ । श्राद्ध गर्नेहरूले पनि किन गरिएको होला भनेर नजान्ने र नगर्नेले पनि यसको अर्थ, महत्त्व र वैज्ञानिक पक्ष नकेलाउनु ठूलो कमजोरी हो । 

सूर्य दक्षिणायन र कन्या राशिमा रहेका बेला पितृहरूको श्राद्ध गर्नु विशेष पुण्यदायक मानिन्छ । यही सूर्य कन्या राशिमा रहेको अर्थात् आश्विन महिनाको कृष्ण पक्षको प्रतिपदादेखि औंसीसम्म पार्वण श्राद्ध गर्ने पुराणोक्त मान्यता छ । पितृ–आत्माका लागि सूर्य अनुकूल अवस्थामा हुने भएकाले यसलाई पौराणिक रूपमा रोजिएको हो । ग्रह र ताराहरू कहिले कुन अवस्थामा रहँदा कसको अनुकूल हुन्छन्, कहिले कसको ? यसैमा ज्योतिशशास्त्र अडेको सबैलाई थाहा नै छ । अब श्राद्ध प्रसंग बुझ्न थोरै दर्शनका कुरा गरौँ । पूर्वीय दर्शन मानस–तत्त्वको प्रमुखतामा अडेको छ । पनर्जन्म पनि यसको गन्तव्य हो ।

मानस विज्ञानमा अडेको दर्शन अर्थात् मनलाई उपयोग गरेर पूर्ण बन्ने, मुक्तिसम्म पुग्ने भएकाले भौतिक खोजी गर्ने विज्ञानभन्दा यो धेरै उपल्लो स्तरको हो । न्यूनतम भौतिक वस्तु उपयोग गरेर अधिकतम मानसिक सुख प्राप्त गर्ने तथा अन्तिममा मोक्ष प्राप्त पूर्वीय दर्शनको लक्ष्य होे । वेद, उपनिषद्, पुराणहरूले यसैलाई महत्त्व दिएका छन् । पश्चिमा जीवनदर्शन भने मानस–तत्त्वलाई प्राथमिकता दिँदै नदिने त होइन तर यसलाई पनि भौतिक रूपमा लिन्छ । भौतिक वस्तु धेरै उपयोग गर र सुखी बन । विज्ञान पनि त्यही शारीरिक सुख प्राप्त हुने वस्तुको खोजी गरिरहन्छ । धेरै उपयोग गरेपछि शरीर स्वस्थ हुन्छ, शरीर स्वस्थ भएपछि दिमाग पनि राम्रो हुन्छ, सुख हुन्छ भन्ने हो । त्यसले मानसिक सुख भने दिँदैन, परम सुख त धेरै परको कुरा भयो, अतृप्तता सधैं रहिरहन्छ ।

श्राद्धमा पितृलाई जल र पिण्ड दिइन्छ । जल, पिण्ड ग्रहण गर्ने पितृका बारेमा बुझौँ । मानिस जन्मेपछि प्रकृतिसँग जेलिएर अनेक कार्यव्यवहार गर्छ । आफ्ना, अर्काका, सुख, दुःख, मीठो, नमीठो, सत्य, झूठ, धोखा, इमान्दारीजस्ता अनेकौ काम गरिरहन्छ । उसले दिनभर काम गर्छ, रातमा सुतेपछि सपनामा तिनै कुरासँग दौडेको देख्छ । अझ तिनैबाट सिर्जना भएका अन्य अतृप्तिका कुराहरू पनि देख्छ या उपयोग गर्छ । या त्यसैसँग लहरिन्छ । सपनाको त्यो शरीर भौतिक शरीर त होइन, शूक्ष्म शरीर हो । यही सपनाको अवस्थामा जस्तै महाप्रयाण अर्थात् मत्युपछि आफ्ना जीवनकालमा गरेका अनेक राम्रा, नराम्रा कार्यव्यवहार, सुख, दुःख, असल खराब, माया, हेयलाई लिएर त्यस्तै आत्मासहितको शूक्ष्म शरीर बन्छ ।

सत् गुणमा जीवन बिताएको भए फरक खालको सुखमा या मुक्त, सन्तुष्ट रूपमा रहने भयो । होइन रज र तम गुणसहितको जीवन गुजारा गरेर बितेको भए आत्मा भट्किरहन्छ । गीताको अध्याय ८ को श्लोक संख्या ६ मा भनिएको छ— यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावित ।। अर्थात् हे कौन्तेय, मान्छेले प्राण त्याग्ने बेलामा जुन जुन कुरा अर्थात् तिनको भाव सम्झना गर्छ त्यही, त्यही जुनी भेट्टाउँछ । जीवनमा जे जस्तो व्यवहार गर्छ, मर्ने समयमा त्यही त्यही सम्झने भयो, प्रेत वा पितृ आत्मासहितको शरीरलाई त्यसैले सताउने भयो । अर्को जन्ममा त्यही भाव अनुसारको शरीर लिएर जन्मने भयो । यही कुरालाई अझ प्रष्ट पार्दा गृहस्थ मान्छे छोरा अझ जेठो छोरासँग जन्मेदेखि नजिक हुन्छ, मरेपछिको आत्मासहितको शरीर उसैको नजिक आउन खोज्छ तसर्थ उसले शुद्ध भएर कृयाकर्म तथा श्राद्धकर्म गरेर तृप्त गराउँदै त्यो अवस्थाबाट मुक्त गर्नुपर्छ भनिएको हो । अन्य छोराले पनि श्राद्ध गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता भएको हो  

वेद, पुराणहरूले त्यही भन्छन् । भूत, प्रेत, पिचास भन्ने कुरा पूर्वमा पनि छ, पश्चिममा पनि छ । त्यसभन्दा माथिको व्यवस्थित अवस्था पितृको हो । यी कुरा पुराणहरुले वर्णन गरेका छन् । भूत, प्रेत, पिचास आत्माको अवस्थाबाट मुक्त गरी पितृ बनाउने तथा पितृलाई सन्तुष्ट शक्ति बनाउन अति शुद्ध मन, वचन र कामले प्रयास गर्नु नै श्राद्ध हो । अर्थात् वैदिक मन्त्रद्वारा आह्वान गर्ने र तिल र कुश सहित अन्न, जल अर्पण गर्ने श्राद्धको विधान छ । जस्तो, ॐ आयन्तु नः पितरः सोम्यासोग्निख्वात्ताः पथिभिर्देवयानैः...भनेर पितृलाई आह्वान गरिन्छ भने तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्मै स्वधा भनेर जल दिइन्छ । एष पिण्डोमृतस्वरूपोऽक्षय्यतृप्तिहेतोस्ते स्वधा भनेर पिण्ड अर्पण गरिन्छ । अर्थात् हे पितृहरू चन्द्रमाको कान्तिका साथ अग्निख्वात्ता ऋषिले बनाएको पथबाट देवयानमा चढेर आउनुहोस् भनेर आह्वान हुन्छ भने तृप्तिका लागि तिल र कुशसहितको जल दिएको छु ग्रहण गर्नुस् भनिन्छ । अर्को, यो अमृतस्वरुप पिण्ड अक्षय तृप्तिका लागि दिएको छु स्वीकार गर्नुहोस् भनिन्छ । 

यी त भए शास्त्रसम्मत कुरा, अब भौतिक विज्ञानसँग तुलना गरौँ । सपनाको शूक्ष्म शरीरजस्तै पितृ शरीर हुन्छ भनियो नै । प्राचीन ऋषिहरुले योग, ध्यानका माध्यमबाट आफ्ना सन्देश पठाउने र लिने गर्थे भनेर पुराणहरुले भनेका छन् । हिन्दु र बौद्धमा रहेको पुनर्जन्मको अवधारणा यसै अन्तर्गत पर्छ । यस्ता अभ्यास अहिले पनि कहीँ कहीँ भएकै छन् । रेकी उपचार पद्धति यही मनस–तत्त्वको उपयोग हो । मन्त्र शक्तिको उपयोग यही देवत्व शक्ति, पितृत्व शक्ति र मानस शक्तिको एकाकारबाटै हुन्छ ।

अर्को, दूरस्थ टाढाका बिरामी निको होऊन् भनेर कामना गर्दा राम्रो भएको कुरा पूर्वमा विश्वास छ नै पश्चिमले पनि मानेको छ । यसो हो भने पितृ–आत्मा हुने प्रमाणित भयो नै । विधि विधानसहितको अनुष्ठानबाट तृप्ति पनि त हुने भयो । अर्को, कस्मिक इनर्जीलाई विज्ञानले मानेकै छ । केही वर्षपहिले युरोपका ठूलो वैज्ञानिकहरूको टोलीले स्वीटजरल्याण्डमा ठूलो सुरुंगमा बिगब्यांगको प्रयोग गरे । यो ब्रह्माण्ड त्यही बिगब्यांग थ्योरीबाट बनेको हो भन्छ अहिसम्मको विज्ञानले । त्यसबाट उनीहरूले हिग्स बोसोन भन्ने अदृश्य कण पत्ता लगाए । जसलाई देवत्व कण (गड पार्टिकल) भनियो । सो कण अति शूक्ष्म छ, देखिँदैन तर त्यसले भौतिक वस्तुको तौल बनाइदिन्छ भने । सो कण अति चञ्चल र अस्थिर छ भन्ने कुरा पनि पत्ता लगाए । यसले पनि आत्मा शक्ति भएको प्रमाणित गर्छ । आत्मा छँदा मान्छेदेखि सबै चराचर प्राणीको तौल हुन्छ, अस्तित्व रहन्छ, त्यो पर जाँदा अस्तित्व पूरै समाप्त हुन्छ । मरेको भौतिक शरीर अर्कै भौतिक पदार्थमा बदलिन्छ । 

यो ब्रह्माण्डमा देवत्वशक्ति पूर्ण हुन्छ तर पितृत्वशक्ति पूर्ण हुँदैन, तसर्थ त्यो शक्तिलाई पूर्ण बनाउन वा सन्तुष्ट बनाउन प्रत्येक सन्तानले श्राद्ध गर्नुपर्छ भन्ने पुराणोक्त मान्यता छ । पितृशक्ति अतृप्त रह्यो भने ब्रह्माण्डको एक अंश अतृप्त हुने भयो, त्यसले मानिसलाई दुख दिन्छ भन्ने मान्यता छ । तसर्थ पितृ श्राद्ध विज्ञानभन्दा पर छैन तर भौतिकचाहिँ होइन है ।