तिहारमा किन र कसरी खेलिन्छ देउसी-भैलो ?

१५ कात्तिक, काठमाडौं । तिहार नेपालीहरूको महान चाड हो । तिहार पाँच दिन मनाइन्छ जसलाई यमपन्चक पनि भनिन्छ । तिहार खास गरि रङ, फूलको झिलिमीली, प्रकृति पूजन र बत्तीहरूको पर्व हो ।

यसमा काग, कुकुर, गाई गोरु र भाइको धुमधामसँग पूजा र अर्चना गरिन्छ । औशीको दिन धनधान्यकि देवि लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । लक्ष्मी पूजा गरिसकेपछी किशोरीहरुले भैलो खेल्ने गर्छन् । भोलिपल्ट गोरु-गोवर्धन पूजा गरेपछि देउसी खेल्ने देउसीहरु देउसी गीत गाएर रमाइलो गर्छन् ।

बुढाँपाकाहरु पुरानो भाकाले देउसी भट्याउछ्न् भने युवायुवतीहरू पुरानो र नयाँ भाका मिश्रित गरि आ(आफ्नै भाकाले देउसी खेल्छन् ।

भैलो

समूहमा मिलेर केटीहरूले गाउने गीत भैलो हो जुन तिहारको औँशीको दिन लक्ष्मीको पूजा गरिसकेपछि घर घर गएर गाइन्छ । हिमाल, पहाड र तराई भएको देश नेपालको यो एउटा पुरानो संस्कृति पनि हो जसमा किशोर किशोरीहरू जम्मा भएर आफ्नो छिमेकीहरूको घर घरमा गएर  भैलो गीत गाउँछन् ।

यो गीत गाउँदा साधारणतस् एक जना मुख्य भैलेनी हुन्छन् र समूहका अरू व्यक्तिहरू मुख्य व्यक्तिको भैलेनी भन्दै गीतको अन्त सम्म अनुसरण गर्छन् । भैलो खेलेको घरबाट दान, सिधा र दक्षिणा दिन्छन् । त्यसपछि मुख्य व्यक्तिले भैलो गीतको अन्तमा घरका सबै जनालाई शुभकामना र आशिष दिन्छ र समूहका मान्छेहरू भैलो भन्दै गर्छन् ।

भैलो गीतको एउटा नमूना यस्तो छ:

भैली गीत

भैलिनी आईन आगन,बढारी कुडारी राखन
हे ! औसी को बारो,गाई तिहारो भैलो
हरियो गोबरले  लिपेको,लक्ष्मी पूजा  गरेको
हे ! औंसीको  बारो,गाई  तिहारो  भैलो
भैलिनी आईन आगन, गुनिया चोलो माँगन
हे ! औँसीको बारो, गाई तिहारो भैलो
हामी त्यसै  आएनौँ, बलि राजाले पठाको
हे ! औँसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
अरुदिन आउने जोगिनी, आज आउने भैलेनी
हरियो गोबरले लिपेको, लक्ष्मी पूजा गरेको
हे ! औंसीको  बारो, गाई तिहारो भैलो
भैलिनी आईन आगन, गुनिया चोलो मागन
हे !औसीको बारो, गाई तिहारो भैलो
घरबेटी आमा बोल्दै छिन्, सूनको दैलो खोल्दै छिन्
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
छाना माथि घिरैला, के-के दिन्छिन हेरौँला
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
लक्ष्मी पूजाको राती भैलीका मुखमा सन्तोषी
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
यो घरकी आमा कस्ति छिन्, लक्ष्मी माता जस्ती छिन् ।
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
कति दिऊ के दिऊ भन्दैछिन, रुपैया पैसा गन्दै छिन
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
धमीराको ताती, हामीलाई भो राती
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
घोडा बान्ने तवेला, हामीलाई भयो अबेला
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो।
दिने भए सिधा देउ, नदिने भए बिदा देउ
हे ! औंसीको बारो, गाई तिहारो भैलो ।
जसले दिन्छ मानो, उसको सूनको छानो
जसले दिन्छ पाथी, उसको सुनको छात्ती
जसले दिन्छ मूरी, उसको सूनको धुरी ।
.....................................................................

आशिष यसरी पनि दिन्छ्न् :

आहै, भन मेरा संगी हो- भैलेनी, आहै भट्याउनेको- भैलेनी आहै, सोरैमा ढाकी- भैलेनी, आहै रामरी भन्- भैलेनी, आहै, आशिष दिनु- भैलेनी, आहै, यसैमा घरको- भैलेनी, आहै, भडारमा- भैलेनी, आहै लक्ष्मीले- भैलेनी, आहै, बासै गरून्- भैलिनी, आहै ढुङ्गामा छुदा- भैलेनी, आहै, द्रव्य होस- भैलेनी, आहै,  माटोमा छुदा- भैलेनी, आहै अन्न बनोस- भैलेनी, आहै, पानीमा छुदा भैलेनी, आहै तेलमा बनोस- भैलेनी, आहै, यसैमा घरका- भैलेनी, आहै घरबेटी बाबा - भैलेनी, घरबेटी आमा- भैलेनी, लाला र बाला- भैलेनी,  केटा र केटी- भैलेनी, आहै, बरपिपल जस्तै- भैलेनी,आहै,  तपि रहुन- भैलेनी, आहै,  दुवोमा जस्तो- भैलेनी, आहै, मौलाइ रहुन्- भैलेनी, आहै, नाम र किर्ति - भैलेनी, आहै, फैलिमा रहोस- भैलेनी, आहै, यसै घरमा-भैलेनि, आहै, सुख र शान्ति-भैलेनी, आहै, सधैमा रहोस्- भैलेनी.........आहै, लेकको काने- भैलेनी, आहै औलाको माने- भैलेनी, आहै, आशिष दिन- भैलेनी, आहै, यतिकै जाने- भैलेनी ।

यति भनिसकेपछि भैलेनीहरु हाँसी मजाक गर्दै रमाइलो गर्दै फेरि अर्को घरमा भैलो खेल्न जान्छन् ।

तिहार नेपालहरुको एउटा पुरानो सांस्कृतिक पर्व हो । तिहारको हलि तिहार र भाइ तिहारको दिन पुरुषहरू जम्मा भएर आफ्नो छिमेकीहरूको घर घरमा गएर देउसी गीत गाउँछन र देउसी खेल्छ्न्। रमाइलो गर्छन् । खासमा ‘देउसिरे’ देव श्री रामबाट अपभ्रङ्श भएर आएको हो भन्ने परम्परागत मान्यता रहेको छ ।

देउसी खेल्न युवा र केटाकेटी मात्रै होइन, प्रौढ र पाका उमेरका मान्छेहरु पनि निकै रमाइलो मान्छन् । टोली नाइकेले भट्याउनेले लय हालेर नाटकीय शैलीले भट्टयाउने र सहभागीहरुले देउसीरे घन्काउँदै सामूहिक रुपमा नाँच्ने चलन नेपालको मौलिक विशेषता हो । नाँच्ने क्रममा यस घरको मन ठूलो छ, दान पनि ठूलै हुन्छ, देउसे भैलोलाई मुठीखोलेर दान दिन्छन्, मिठामिठा परिकार दिन्छन्, भनिन्छ। त्यसै क्रममा हामी त्यसै आएका हैनौं, बलिराजाले पठाएको भन्ने गरिन्छ ।

यो गीत गाउँदा साधारणतस् एक जना मुख्यस- भट्याउने हुन्छन् र मण्डली समूहका अरू व्यक्तिहरू मुख्य व्यक्तिको देउसिरे भन्दै गीतको अन्त सम्म अनुसरण गर्छन्।

देउसी गीत

देउसी टोलीको मुख्यले भन्छ- 'आहै झिलिमिली झिलिमीली'
मण्डली समूह: देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै के को झिलिमीली'
मण्डली समूह- देउसिर] !
भट्याउनेूआहै फूलको झिलिमिली'
समूह- देउसिरे  !
भट्याउने: 'आहै बत्तीको झिलिमिली'
समूह - देउसिरे!
भट्याउने: 'आहै, भन मेरा भाइ हो'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने ' हे राम्ररी भन'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने- 'आहै,स्वर मिलाई भन'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने 'आहै, भन न भन'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने 'आहै देउसीरे खेल्न'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने 'आहै आएका हामी'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै,बर्षमा दिनको'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: आहै,'चाड र वाड'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै,मनाउन भनी'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: आहै,'है आएका हामी'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै रातो माटो'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने:  'आहै, चिप्लो बाटो '
समूह-देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै, लड्दैमा पढ्दै'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै, आएका हामी'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै, भनभन भाइ हो'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै, राम्ररी भन '
समूह-देउसिरे !
भट्याउने: आहै, 'तीन दिन तिहार'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'ए, पाँच दिन पन्चक'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'मनाउनैं पर्छ'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: आहै, 'हामी त्यसै'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै,आएका हैनौ'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: बलिराजाले पठाएको'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने- 'आहै, भन मेरा भाइ हो'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'हे राम्ररी भन'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'आहै,आखाम बाखम'
समूह- देउसिरे !
भट्याउने: 'सेलरोटि चाखम'
समूह- देउसिर] !
भट्याउने: आहै, भन मेरा भाइ हो'
समूह- देउसिरे !
...........................................

यस्तै प्रक्रिया चल्दै गएपछि देउसी खेल्न गएको घरबाट नाङ्लोमा दियो, कलस, फूल, अगरबत्ती, चामल, रुपैया पैसा, सेलरोटी, फलफूल आदि विभिन्न प्रकारका चीजहरू ल्याएर आँगन वा कौसीमा राखि दिन्छन् ।

मुख्य व्यक्ति लगायत देउसे त्यसैको वरिपरि घुम्दै देउसी खेल्दै नाच्छन्। देउसिको मुख्य व्यक्ति भट्याउनेले गएको घरका सबै जनालाई देउसी गीतबाटै शुभकामना र आशिस दिन्छ र समुहका अरु मान्छेहरू देउसुरे देउसुरे भन्दै गर्छन् । र दक्षिणा फलफूल सेलरोटी आदि लिएर देउसे अर्को घरतिर लाग्छ ।

तिहार सांगीतिक तथा झिलिमिलीको पर्व पनि हो । यतिबेला नाचगान गर्ने परम्परा छ । रमाइलो त के भने तिहारको आफ्नो विशिष्ट देउसी-भैलो गीत छ । त्यसलाई पेश गर्ने कौसल पनि आफ्नै किसिमको छ । आफ्नै भाका र लय छ ।

तिहारको अझ भनौं गाई तिहारको दिन लक्ष्मी पूजीसकेपछी महिलाहरू घर-घरमा गएर ‘भैलिनी आइन् आँगन’ भन्दै एकै स्वरमा लय हाल्दै भैली खेल्छन् ।

तिहारको गोरु तिहार र भाइटीका का दिन खासगरी पुरुषहरूले देउसी खेलेर खुव रमाइलो गर्छन्। भाइटिकाको दिन दिदिबहिनीले दाजुभाइलाई निधारमा सप्तरङी टीका र फूलको माला लगाउँदै आशीर्वाद दिन्छन् ।

यसरी तिहारले प्रकृति पूजा, प्राणीहरुको पूजा गरि एक आपसी मेलमिलाप, सद्भाव, माया, प्रेम, स्नेहको पर्वको रुपमा भव्य रुपले मनाइन्छ ।