साधक अग्रजहरूको आदर्श जीवनचर्याबाट केही सिकौँ, केही गरौँ

समाजलाई सही दिशा र गति दिन हाम्रा अग्रजहरूका शिक्षा, उनीहरुले अभ्यास गरेका आचरण, व्यवहार तथा ज्ञानलाई मनन गर्नुपर्ने हुन्छ । कसरी समाज अघि बढ्यो, समाजले कस्तो रूप लियो, पछिल्लो समय कस्तो अवस्थामा जाँदैछ, पछिल्ला परिवर्तनले हामीलाई अझ उन्नत बनायो कि कमजोर बनाइरहेको छ ? यी कुराहरूलाई पूर्व अवस्था र अहिलेको परिवर्तित अवस्थालाई तुलनात्मक रूपमा हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

पूर्वजले अभ्यास गरेका ज्ञान, विज्ञान, अध्यात्म, धर्म तथा अन्य व्यवहारलाई चलिरहेको समाजका व्यवहारसँग एकीभूत गर्न सक्यो भने समाज अझ उन्नत बन्न सक्थ्यो कि ? हाम्रा संस्कार, संस्कृति क्षयीकरण हुनबाट जोगिन्थ्यो कि ? त्यसका लागि इतिहास, पुराणको अध्ययन, मनन तथा अनुशीलन जरुरी हुन्छ । यसका लागि पूर्वज मूर्धन्य विद्वान्, चिन्तक तथा साधकका शिक्षा, ज्ञान र व्यवहारलाई खोजी गरेर समाजलाई परिचित गराउनुपर्ने हुन्छ ।

त्यसो गर्न त्यस्ता विद्वानका कृतिहरू सहायक हुन्छन् । उनीहरूका जीवन चर्या नजिकबाट बुझेका, अनुभव गरेका परिवारका सदस्य, सहपाठी, सहकर्मी, संगत गरेका मित्रहरूका विचार पनि सहायक हुन्छन् । यस्तै मूर्धन्य विद्वान् स्वर्गीय प्रा.डा. दुर्गा प्रसाद दवाडीको विद्वता, शिक्षण कर्म, दैनिक व्यवहार, आध्यात्मिक उचाइ, सादगी पूर्ण जीवन अहिलेका पुस्ताका लागि प्रेरणा दायी हुन सक्छन् । प्रा. दवाडीका यिनै अवस्थाका विषयमा उनका परिवारजन, सहकर्मी, उनलाई नजिकबाट चिन्ने विद्वानहरूले लेखेका स्मरणहरू ऋषिकल्प दुर्गा प्रसाद दवाडी स्मृति ग्रन्थमा समेटिएको छ । 

दुर्गाप्रसाद दवाडी संस्कृत शिक्षाका मूर्धन्य विद्वान् हुन् । उनलाई एउटा व्यक्तिभन्दा पनि आफ्नो समयका संस्था जत्तिकै घनीभूत ज्ञानका धनीका रूपमा हेर्न सकिन्छ । उनले आफ्नो जीवनकालमा संस्कृत शिक्षामा दिएको योगदान अतुलनीय छ । उनको समर्पण, ज्ञानलाई प्रयोगमा उतार्ने जीवनचर्या ऋषि तुल्य नै देखिन्छ । उनको शिक्षा, प्राध्यापन, जीवन चर्या, सादगीपनि, धर्माचरण तथा जीवनका अनेक आयामहरूका विषय ५६ जना विद्वानहरूले आफ्ना विचारका माध्यमबाट उल्लेख गरेका छन् । सो स्मृति ग्रन्थमा उनका सुपुत्र विश्वनाथ दवाडी, डा. काशीराज सुवेदी, प्रा.डा. ऋषिराम पोखरेल,  डा. लक्ष्मी कान्त पन्थी, प्रा. दुर्गाप्रसाद दाहाल, प्रा.डा. दीर्घराज घिमिरे, प्रा.डा. राजाराम सुवेदी, प्रा.डा. माधवशरण उपाध्याय, प्रा.डा. विष्णुप्रसाद देवकोटा, प्रा. दिनेशराज पन्त, प्रा.डा. जीवन अधिकारी, डा. अलका आत्रेय चूडाल, प्रा.डा. दामोदर ज्ञवाली, डा. प्रमोद वर्धन कौण्डिन्न्यायन, प्रा. पुरुषोत्तम दाहाल, डा. बद्री पोखरेलदेखि अन्य विभिन्न विद्वानहरूले दुर्गा प्रसाद दवाडीप्रति आफ्ना विचारहरू, संस्मरणहरू, संगतिका क्षणहरू उल्लेख गरेका छन् ।

यी विद्वानमध्ये कतिपयका दुर्गा प्रसाद दवाडीको शिक्षा र ज्ञान, प्राध्यापन, सादगीपनि, धर्माचारमा रहेको उच्चतासम्बन्धी लेखका शीर्षकबाट स्पष्ट हुन्छ । प्रा. दुर्गा प्रसाद दाहालले आस्तिक्यमूर्तिर्गुरु भनेर लेखेका छन् । डा. लक्ष्मी कान्त पन्थीले विद्यानिधि तं प्रणमाथि, प्रा. दीघराज घिमिरेले आचारैकनिलय दुर्गाप्रसाद दवाडी तथा प्रा. डा. राजाराम सुवेदीले खरानीले ढाकिएको फिलुंगो भनेर लेखेका छन् । प्रा. विद्या नाथ उपाध्याय भट्टले आदर्श सन्त प्राध्यापक दुर्गा प्रसाद भन्ने शीर्षकमा आफ्ना विचार राखेका छन् भने प्रा. रामहरि दाहालले वैदिक संस्कृतिका संवर्द्धक भनेका छन् । डा. हरिहर प्रदीप घिमिरेले सन्त गुरु दुर्गा प्रसाद दवाडी भनेर आफ्नो संस्मरणको शीर्षकमा उल्लेख गरेका छन् । मातृ शक्तिका सम्मान कर्ता भनेर रमा भट्टराईले लेखेकी छन् । 

दुर्गा प्रसाद दवाडीका शिक्षा, ज्ञान, धर्म र आदर्श जीवनका बारेमा लेख्ने क्रममा डा. प्रेमराज न्यौपानेले महर्षि प्रा.डा. दुर्गा प्रसाद दवाडी भनेर उल्लेख गरेका छन् । धर्मका प्रतिमूर्ति दवाडी ठूलाबा शीर्षकमा डा. शान्ति कृष्ण अधिकारीले आफ्ना विचार व्यक्त गरेका छन् भने अग्निधर पौडेलले हिन्दूधर्म दर्शनका सच्चा अनुयायी भनेका छन् । दुर्गा प्रसाद दवाडीका सादगीपनि र ऋषिवत् जीवनको चर्चा गर्ने क्रममा हरिप्रसाद पाण्डेयले ऋषिकल्प गुरु दुर्गाप्रसाद दवाडी शीर्षकको लेख सो स्मृति ग्रन्थमा सजाएका छन् । नारायण मरासिनीले सन्त जीवन र उच्च व्यक्तित्व भन्दै दवाडीको सञ्जीवनको उल्लेख गरेका छन् भने वासुदेव मरासिनी धर्मशास्त्रका मर्मज्ञ...भनेर लेखेका छन् । मोदनाथ खनालले संस्कृत वाङ्‍मयका अविश्रान्त साधक भनेर उनको योगदानमा आफ्ना शब्द सजाएका छन् । दुर्गा प्रसाद दवादी साँच्चै स्मरण गर्न योग्य विद्वत् पुरुष हुन् भन्ने कुरा अन्य विद्वानहरूका विचारले पनि स्पष्ट गर्छ ।

शिक्षाका पारसमणि डा. दुर्गा प्रसाद दवाडी भनेर बलराम पोखरेलले आफ्नो लेखको शीर्षक बनाएका छन् । वशिष्ठ कुलका तपस्वी...भनेर ईश्वरी प्रसाद दवाडीले उल्लेख गरेका छन् । युगरेखाको मापनमा एक मनीषी शीर्षकमा सूर्यप्रकाश शर्माले लेखेका छन् भने श्रोत्रिय ब्रह्मनिष्ठ गुरु शीर्षकको लेखबाट गंगाधर तिमल्सिनाले आफ्ना गुरुप्रति आदर प्रकट गरेका छन् । यी त भए विद्वानहरूले बनाएका स्वर्गीय प्रा.डा. दुर्गा प्रसाद दवाडीको शिक्षा, प्राध्यापन, ज्ञान, धर्मपरायण, सादगीपूर्ण जीवन सम्बन्धमा आफ्ना लेखका शीर्षक । यी विद्वानहरूले यी शीर्षक पुष्टि गर्न दवाडीका जीवनसम्बन्धी हरेक पाटालाई अगाडि ल्याएका छन् ।   

शीर्षबाट दवाडीको जीवनका अनेक पाटा बुझ्न सकिने यी लेखबाहेक अन्य विद्वानहरू र परिवारजनबाट उनको सम्झनामा लेखिएका लेखहरू पनि महत्त्वपूर्ण छन् । प्रायः सबै लेखकहरूले स्व. प्रा.डा. दवाडीको शिक्षा क्षेत्रमा रहेको उच्चता, सरल तथा सादगीपनि, ऋषिवत् व्यवहार, समर्पित प्राध्यापन, उच्च ज्ञान तथा धर्मपरायणतालाई विशेष रूपमा उल्लेख गरेका छन् । हुन पनि स्वर्गीय दवाडी संस्कृतका ६ विषयका आचार्य रहे । विक्रम संवत् १९८५ सालमा कास्की जिल्लाको कास्की कोटमा जन्मेका दवाडीले प्रारम्भिक शिक्षा घरबाटै शुरू गरेर भारतको बनारसमा उच्चशिक्षा प्राप्त गरेको उनको परिवारका सदस्यहरूका लेखबाट स्पष्ट हुन्छ । धर्मशास्त्र, मीमांसा, इतिहास, पुराण, दर्शन र तन्त्र शास्त्रका प्रकाण्ड विद्वान् दवाडीले अंग्रेजी शिक्षामा पनि स्नातकसम्मको अध्ययन गरेको देखिन्छ । यति अध्ययनपछि विद्यावारिधि गरेको स्पष्ट हुन्छ । उनका पुस्तक र लेख रचना यिनै विषय समेटेर आएका छन् । 

पछिल्लो समय संस्कृत शिक्षा ग्रहण गरे पनि निष्ठामा ह्रास आइरहेको छ । शासक, प्रशासकको चाकरी गर्ने, भ्रष्ट व्यवहार गर्ने, पदका लागि मरिहत्ते गर्ने क्रम बढ्दै गएको अवस्था छ । कर्मकाण्डलाई निष्ठा र धर्म जागरणको विषय नबनाई ठेकेदारले जस्तै लेनदेनको विषय बनाएको अवस्थामा आदर्श र निष्ठाका प्रतिमूर्ति स्व. दवाडीको जीवन चर्या र कर्म नयाँ पुस्तालाई प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्छ । प्रचारप्रसार र लोभ लालचमा फस्न नरुचाउने स्व. दवाडीले पूर्वीय दर्शन अनुसार समाजको जीवन चर्या चलेन भने समाज विकृत बन्न जान्छ भन्ने धारणा अनुसार अगाडि बढेको देखिन्छ । यही कुरालाई मनन गरी उनले विद्यार्थीलाई उचित शिक्षा दिए समाज बदलिन्छ भन्ने ध्येयले प्राध्यापनलाई अति महत्त्व दिएको देखिन्छ । स्मृति ग्रन्थमा संलग्न विद्वानहरूका मन्तव्यले यिनै कुरा भनिरहेका छन् ।

शिक्षक वा गुरु ऋषिवत् हुपर्छ, उसका अगाडि सबै विद्यार्थी समान हुनुपर्छ र तिनीहरूलाई पूर्ण शिक्षा दिनुपर्छ भन्ने आदर्शका प्रतिमूर्ति दवाडीजस्ता मनीषीहरूलाई नपछ्याउँदा सम्म शिक्षामा सुधार गर्न सकिन्न । पछिल्लो समय संस्कृत शिक्षा अत्यन्तै कमजोर बन्दै गएको छ भने अन्य विषयका शिक्षामा पनि ठूलो कमजोरी देखिएको छ । संस्कृत शिक्षा विद्वान बन्न नभई कर्मकाण्डी बन्ने र ठेकेदारले जस्तो व्यवसाय चलाउने अवस्थामा लिन थालिएको छ । यता अन्य विषय अध्ययन गर्ने विद्यार्थी पनि काम गर्न नसक्ने नैतिकता विहीन, बेरोजगार अवस्थामा देखिएका छन् ।

अहिले कुनै पनि शिक्षा जीवनचर्यामा जोडिन सकेको छैन । अझ मोक्ष प्राप्तिसम्मको लक्ष्य रहेको संस्कृत शिक्षा अर्थ उपार्जनमा मात्र अल्मलिएको छ । यस्तो अवस्थामा स्व. प्रा.डा. दुर्गा प्रसाद दवाडीको शिक्षा ग्रहण, प्राध्यापन, सरल र निष्ठाको ऋषि तुल्य जीवन प्रेरणाका रुपमा लिन सके यसले राष्ट्र, समाज र व्यक्तिलाई अवश्य पनि कल्याण हुनेछ ।