नेपालको मौलिक स्वस्थानी व्रत र त्यससम्बन्धी कथालाई कसरी लिने ?

१ माघ, काठमाडौं । स्वस्थानी व्रत शुभारम्भ भएको छ । पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म गरिने स्वस्थानी व्रत तथा कथा श्रवण विधिविधानसहित सुरु भएको छ । यो व्रत र कथावाचन नेपालमा अत्यन्तै प्रख्यात छ । स्वस्थानी व्रत पर्व नेपालको मौलिक हो । यो नेपालमा बाहेक अन्यत्र प्रचलनमा छैन । यो व्रत शिव, पार्वती, विष्णुसँग सम्बन्धित छ तर शिव, पार्वतीसँग जोडिएको र पार्वती नेपालमै जन्मिएकाले होला सायद नेपालमा मात्रै प्रचलन भएको । हुन त यसको कथा शिव पुराण तथा स्कन्द पुराणको केदार खण्डमा उल्लेख छ ।

नेपालमा जन्मेकी पार्वतीले शिव पति पाउनका लागि शिव र स्वस्थानी देवीको व्रत पूजा गरेको हुनाले नेपालमा यसको बढी महत्व भएको हुन सक्छ । पछिल्लो समय स्वस्थानी व्रत र कथा महिला विरोधी छ, पुरुष प्रधान संस्कारलाई कठोर बनाउने र महिलालाई कमजोर देखाउने अवस्थामा रहेको भनेर टीकाटिप्पणी हुन थालेको छ । नेपालको मौलिक तथा अति लोकप्रिय परम्परामाथि उठेका प्रश्नको उत्तर खोज्नु आवश्यक हुन्छ । यसमा महिलालाई हेप्ने र पुरुषलाई उचो देखाउनकै लागि विभिन्न प्रसंग जोडिएका हुन् कि पुराण, इतिहासका प्रसङ्गको राम्रोसँग अनुशीलन नगर्ने र वर्तमान वाणिक (व्यापारिक) युगका संगत, असंगत कुराहरूसँग तुलना गरेर आरोप लगाइएको हो ? त्यसको निरुपण हुनु राम्रो हुनेछ ।

स्वस्थानीको कथाको प्रसंग कहिले लेखियो, कहिलेदेखि पठन, श्रवणको प्रचलन आयो त्यसको एकिन तिथि, मिति त छैन तर यो कथामा स्कन्द पुराणको केदार खण्डको माघ माहात्म्य प्रसंगमा आधारित छ । शिव पुराणमा पनि यसका प्रसंग छन् । स्वस्थानी व्रतमा आलोचकहरुले सबैभन्दा बढी शिवलिंगको पूजाप्रति प्रश्न उठाएको देखिन्छ । महिलाहरूले लिंगको पूजा किन गर्ने, गर्न लगाउने ? आलोचकहरुले शिवलिंगलाई सामान्य मान्छेको पुरुष लिंगको रुपमा लिएको देखिन्छ । त्यो अल्प अध्ययनको परिणाम हो र गलत पनि छ ।

खासमा शिवलिंग भनेको पूरा शिवशक्तिको प्रतीक हो । त्यो विन्दु हो,  तस्वीर आदिमा देखिने शिवको लिंग नभई निरञ्जन निराकार स्वरूप, कल्याण स्वरूप, ओमकार स्वरूप हो । त्यही ब्रह्म स्वरूप शक्तिको पूजा तथा एकाकार हुनु भनेको यस अनन्त ब्रह्माण्डसँग जोडिनु हो । त्यो योगको उच्चतम अवस्था पनि हो । मानिसदेखि सबै चराचर जगतका आत्माको पनि आत्मा अर्थात् परम आत्मा हो । शिव पुराणमा त्यही भनेको छ । आफ्नो भौतिक र आध्यात्मिक कल्याणका लागि यस्तो शक्तिसँग जोडिनु भनेको उच्चतम अवस्था हो । पार्वती त्यस्तो व्यापक स्वरूपसँग एकाकार भएर रहन चाहेकी हुन् । पार्वतीलाई पछ्याउनु भनेको त्यही उच्चतम अवस्थालाई भेट्टाउन चाहनु हो ।

शिव परमात्मा भएकाले उनको शक्तिसँग जीवात्मा र मृतात्मा सबै मालामा फूल उनिएजस्तो उनिएका हुन्छन् । त्यसैले त उनका वरिपरि भूत, प्रेत, पिचासजस्ता भूतात्मा पनि जोडिएका हुन्छन् । उच्चतम योग सिद्धले मात्रै ती कुरासँग जोडिन सकिन्छ, सामान्य मान्छेले कठिन छ । दोस्रो प्रसंग अश्लील लाग्ने महादेव नांगै हिँडेका र उनलाई देखेर ऋषि पत्नी पछि लागे भन्नेछ । महादेव योगीश्वर पनि हुन् । योगको उच्चतम विन्दुमा कुनै कुराको आवश्यकता हुँदैन । सर्वव्यापक र सर्वस्व रुपको अवस्थामा हुन्छ । शिवलाई न कुनै परिधान (लगाउने लुगा) को आवश्यकता पर्छ न मान्छेले उपयोग गर्ने अन्य सुख सुविधाका सामग्री वा ऐश्वर्य । उनी विश्वव्यापी हुन्, सबै दिशा उनका कपडा, आकाश छानो, पृथ्वी आधार । ऋषि पत्नी आकर्षित भएको कुरा हेरौं, एउटा त लौकिक रुपमा प्राकृतिक गुणको कुरा भयो, अर्को, उनीहरू योग बुझ्थे, उच्चतम ज्ञानी थिए जसले गर्दा योग पुञ्जसँग लहसिन खोजे । कुनै नांगो व्यक्तिसँग जान खोजेका होइनन्, ऋषिहरूलाई उनीहरुभन्दा ठूलो योगको पुञ्जतिर संकेत गरी देखाउन खोजिएको पनि हो । मान्छेसँग शिवलाई तुलना गर्ने हो भने त पक्कै पनि अश्लील लाग्छ ।

स्वस्थानीको प्रसंगमा विष्णुले जालन्धरकी पत्नी वृन्दाको सतित्व डगाएर महादेवले जालन्धरलाई मारेको प्रसंग प्रति प्रश्न उठाइन्छ । यो प्रसंगमा विष्णु र शिवजस्ता भगवानले जालन्धरलाई किन मार्न नसकेर वृन्दाको सतित्व नष्ट गरि दिनुपर्यो भन्ने प्रश्न छ । अर्को, भगवानले नै आफ्नो स्वार्थका लागि महिलामाथि ज्यादती गर्ने हो भने मान्छेले त्यही पछ्याउने नै भए भन्न सकिन्छ, भनिन्छ नै । यही ब्रह्माण्डमा क्रियाका विरुद्ध प्रतिक्रिया उत्पन्न हुन्छ भन्ने कुरा त विज्ञानले पनि स्वीकारेकै छ । हामीलाई पनि स्वीकार्न अप्ठ्यारो नपर्ला ।

जालन्धर राक्षस स्वभावको ठूलो शक्तिमान निस्कियो, त्यसको ठूलो बल एउटा सत्यवादी, एकनिष्ठ, पतिप्रति परायण अर्थात् सबै तरहले सहयोग गर्ने महिला वृन्दाबाट प्राप्त गरेको छ । त्यो शक्ति अजेय बन्न पुग्यो । पार्वती हर्न जाने जालन्धरजस्तो गलत तथा दुष्ट शक्तिलाई समाप्त गर्न नैतिक रुपमा तल झर्न पनि पछि पर्न हुँदैन भन्ने दृष्टान्त विष्णुले देखाएका छन् । त्यस्तो काम निर्दोष भने हुन्न, दोषको भागीदार अवश्य नै हुनुपर्छ । उनी तल त झरे तर त्यसको ठूलो दोषको भागीदारी बन्नुपर्यो । रुख, झार, घाँस तथा ढुंगा बन्नुपर्यो । जुन हामीले कल्पना गर्ने भगवानका लागि अकल्पनीय कुरा हो ।

महिला सत्यनिष्ट, निडर, ज्ञानवान्, पति परायण अर्थात् सबै तरहले सहयोग गर्ने, अरुतिर मन नलगाउने हो भने परमेश्वरलाई पनि पैतला तलसमेत पार्न सक्छिन् भन्ने दृष्टान्त दिन खोजिएको छ । अर्को, पुरुष पनि अरु महिलातिर मन लगाउने हो भने एक न दिन नष्ट हुनैपर्छ, भगवान् पनि त्यसबाट बच्ने उपाय छैन । गल्ती अर्थात् पापको भागीदार सबै हुनैपर्छ भन्ने कुरालाई पनि स्थापित गर्छ यो प्रसंगले ।

स्वस्थानी कथामा आउने गोमाको प्रसंग पनि महिला प्रतिको विभेद हो कि भन्ने देखिन्छ र प्रश्न पनि उठिरहेकै छ । सानी बालिकालाई बाआमा बाहिर गएका बेला छल गरेर महादेवले लिन चाहे । ७० वर्षका वृद्धसँग पाँच वर्षकी बालिकाको विवाह गर्न बाध्य पारियो भन्ने प्रसंग छ । यहाँ एक त तत्कालीन समाजको व्यवहार, सोच पनि हुन सक्छ, अर्को यहाँ पनि क्रियाका विरुद्ध प्रतिक्रियाले काम गरेको देखिन्छ । ब्राह्मण शिवभट्ट र सती ब्राह्मणीले गणेशको आराधना गरेर गोबरबाट गोमालाई प्राप्त गरे । अहिलेको विज्ञानसँग त यो मेल खान्न नै । उही ईश्वरीय तत्वमा विश्वास गरे मात्रै सम्भव छ ।

अर्को, ब्राह्मण परिवार सत्यनिष्ट भएकाले स्वर्ग प्राप्त गर्छन् कि भनेर देवतालाई डर लाग्यो र महादेवसँग उपाय अपनाउन अनुरोध गरे । महादेव ब्रह्म स्वरुप हुन्, उनले यो बह्माण्डीय प्रक्रिया चलाउनु नै छ । उनलाई ठूलो, सानो, बलियो, बूढो, को कति बेला मर्छ, को कति बेला जन्मन्छ त्यसको कुनै मतलव हुने कुरा छैन । उनी शिव शर्माका रुपमा अत्यन्तै सत्यवादी र शिलवान् महिला तत्वलाई आफ्नो महायोगमा जोड्न चाहे । जसलाई योग र अध्यात्मको उच्चतम अवस्था पनि हो । गोमा मानव नै भएकाले सधैं दुःख परमात्मा शक्तिले दिन चाहँदैन, छोरा नवराजको माध्यमबाट आर्थिक सबलतासहित राज्यलक्ष्मी र उत्तम आध्यात्मिक शक्ति पनि विष्णु र शिवको संयुक्त रुप हरिहरबाट प्रदान भयो । सामान्य रुपमा बाहुनको गरीब केटाले राजा बन्ने हैसियत कसरी प्राप्त गर्थ्यो र ? 

स्वस्थानीमा कतिपय प्रसंग मानवीकरण गरेर प्रस्तुत गरिएको छ भने कतिपय प्रसंग पूर्ण दैवी करण गरिएको छ । हामीले प्राचीन पुराणका प्रसंगको टीकाटिप्पणी गर्दा पर्याप्त मात्रामा अध्ययन गर्नु आवश्यक हुन्छ । पुराणहरुमा अध्यात्मको उच्च यात्रातिरको गति र योगको उच्च यात्रालाई प्राथमिकता दिइएको हुन्छ । पूर्वीय दर्शन योग, अध्यात्म तथा तन्त्र पद्धतिको आधारमा अडिएको छ । जसले मान्छेलाई पूर्ण बनाउँछ र अन्त्यमा मोक्षसम्म पुर्याउँछ ।

युगौंयुगदेखि शक्ति र प्रविधिको माध्यमबाट पूरै प्रकृतिलाई कब्जामा लिने र त्यसको विनाश हुने गरी उपयोग गर्ने तथा भौतिक प्रगति मान्ने गरिँदै आएको छ । प्रकृतिलाई जस्ताको तस्तै रहन दिने, त्यसको अस्तित्व मनसतत्वद्वारा महसुस गर्ने र सर्वे भवन्तु सुखिन भन्ने दर्शन अर्को हो । त्यही हो वेद, पुराण, उपनिषद्को मूल तत्व । भौतिक प्रगति र उपयोगको आँखाले अध्यात्मलाई हेर्ने हो भने कहीँ पनि पुग्न सकिँदैन । जहीँ पनि दोष निकाल्न सकिन्छ । तसर्थ नेपालको मौलिक स्वस्थानी व्रतकथा दोषयुक्त भएजस्तो देखिए पनि त्यसो होइन, बरु यसले स्त्रैण शक्तिको मानसिक उत्थानमै काम गर्छ ।