विकासका नाममा धार्मिक–सांस्कृतिक धरोहर मास्नु अक्षम्य अपराध नै हो

भेषराज पोखरेल
माघ २२, २०८१ मंगलबार १२:१:५३

२२ माघ, काठमाडौं । विकासले संस्कार संस्कृतिलाई अझ उन्नत, अझ विशेष बनाउनुपर्नेमा संस्कृतिलाई मासेर वा बेवास्ता गरेर विकासलाई अगाडि बढाउने प्रचलन बढेकै छ । संसारका धेरै राष्ट्रमा विकासलाई अघि बढाउँदा संस्कृति तथा सांस्कृतिक धरोहरहरुको वास्ता नगरेकै देखिन्छ । सांस्कृतिक क्षेत्रमा आधुनिक विकासका सुविधाहरु लगी सांस्कृतिक सम्पदालाई च्यापेर सुख सयल तथा मनोरञ्जन बढाउने र त्यसबाट व्यापारीहरूले ठूलो लाभ लिने एवं राज्यले कर उठाउने प्रचलन बढिरहेकै छ ।
विकसित राष्ट्रहरूले पहिले सानातिना सांस्कृतिक धरोहरको त वास्तै गरेनन्, पछिल्लो समय सरोकार समाज, जातजाति अगाडि आउन थालेपछि त्यतातर्फ ध्यान दिन थालेका छन् । अति अल्प विकसित नेपालमा राष्ट्रिय स्रोत साधन कसरी उपयोग गर्ने ? कुन स्थानलाई प्राकृतिक र सांस्कृतिक रुपमा कसरी संरक्षण गरी राख्ने, पर्यटनको विकास त गर्ने तर हाम्रा सांस्कृतिक सम्पदालाई कसरी दुरुस्त राख्दै अगाडि बढ्ने भन्ने कुराको कुनै योजना नहुनाले विकासले सांस्कृतिक क्षेत्रलाई अतिक्रमण तथा पेल्दै लैजाने अवस्था देखिइरहेको छ । जहाँ जनआस्थाका केन्द्रहरू छन् ती क्षेत्रलाई आधुनिक सुविधाका नाममा मनोरञ्जनका क्षेत्रमा परिणत गर्ने प्रचलन बढ्दै गएको देखिएको छ । यसले सरोकारवाला समाज र सरकारबीच वैमनस्यता बढ्ने अवस्था सिर्जना भएको छ । त्यसको पछिल्लो उदाहरण बनेको छ पाथीभरा क्षेत्र र त्यहाँ बन्ने केबलकारको विवाद । सरकारले विकास भन्दै सांस्कृतिक धरोहरको बेवास्ता गर्दा डरलाग्दो गरी द्वन्द्व निम्त्याउने अवस्था सिर्जना भएको छ ।
किराँत क्षेत्रमा पर्ने पाथीभरा क्षेत्र स्थानीय नाम मुकुमलुङ राई, लिम्बूहरूको त त्यसै पनि सांस्कृतिक रुपमा महत्वपूर्ण क्षेत्र भयो नै अरु जातजाति, धर्मसंस्कृतिको पनि अत्यन्तै पवित्र क्षेत्र हो । नेपाल मात्रै होइन भारतबाट पनि ठूलो संख्यामा पाथीभरा माताको दर्शन गर्न आउने गर्छन् । परम्परागत नाम मुकुमलुङ भए पनि भरेको पाथीजस्तो आकारको पहाड भएकाले त्यसको नाम पाथीभरा भन्न थालेको देखिन्छ । नेपालको मूल संस्कार कुन जात, धर्मले पूजेको, कसको आस्थाको केन्द्र भन्ने कुरामा कसैले कुनै आग्रह पूर्वाग्रह नराख्ने भएकाले नेपालका शक्ति पीठलाई सबैले साझा रुपमा पूज्दै, आस्थाको केन्द्र बनाउँदै आएका छन् ।
हुन पनि उच्चतम मानव संस्कारमा देवी, देवतालाई मानिसको स्वभाव, आस्था, दुःख, सुख अनुसार फरक फरक भावमा फरक फरक रुपमा मानिन्छ । किराँतहरूले आफ्ना पूर्वजका शक्तिकेन्द्र मान्ने भए, अन्य जातिले पार्वती अन्नपूर्णा पनि हुन्, पाथी भरेजस्तो पहाडकी शक्ति भएकाले यिनी पनि उनै पार्वती पाथीभराका रुपमा मान्न थाले । जसले गर्दा यो क्षेत्र यति आस्थाको केन्द्र भयो कि जीवनमा एक पटक जानैपर्ने आस्थाको क्षेत्र बन्यो । यसलाई दलका नेताहरूले बुझिदिनुपथ्र्यो तर उनीहरुले बुझेको देखिन्न । उनीहरुले यसलाई व्यापार त्यसपछि कमिसन प्राप्त गर्न सकिने क्षेत्रका रुपमा हेर्न थाले । बाठा व्यापारी तथा लगानी कर्ताहरुले त एक पटक लगानी गरेर जीवनभर ठूलो कमाइ गर्ने ठाउँतिर आँखा नलगाउने कुरै भएन । उनीहरू केबलकार बनाउन कस्सिए । के चाहियो र, विकासमा उधुम गर्छौँ भन्ने सरकारले स्वीकृति दिइहाल्यो ।
सीमित पूर्वाधार भएको, विकासको अभाव भएको देशमा विकासका सम्भावनाहरू रहेका क्षेत्रमा विकास त गर्नैपर्छ तर अन्य पर्यटनका पूर्वाधार तयार गर्नुपर्ने क्षेत्र छाडेर प्रकृतिद्वारा नै निर्मित सांस्कृतिक धरोहरलाई अति व्यापारीकरण गर्न सरकार तत्पर हुनु गलत छ । विकास गर्नु त पर्छ तर जातजातिका आस्थामा धरोहर संरक्षण गरेर, बचाएर, अझ आध्यात्मिकता बढाएर । सबै प्राकृतिक आस्थाका धरोहर व्यापारका नाममा अचेटमा पार्दै जाने हो भने नयाँ समाजले आस्था छाडेर मनोरञ्जनलाई बढी प्राथमिकता दिन थाल्छ, पछि सांस्कृतिक आस्थालाई भुल्छ र मनोरञ्जनका लागि मात्रै त्यहाँ जान थाल्छ । जसले समाजलाई डरलाग्दो गरी एकाकी र विक्रीत बनाउँछ । अहिले पाथीभरा केबलकार बनाउनु हुँदैन भन्नु सांस्कृतिक रुपमा जायज छ । विकास गर्ने हो भने पूर्वका अनेक पहाड छन् त्यहाँसम्म केबलकार पुर्याए भयो नि । देशका अन्य क्षेत्रमा अनेकौं पहाडका चुचुरा छन् जहाँ केबलकार पुर्याएर मनोरञ्जन स्थल बनाउन सकिन्छ । त्यतातिर सरकार सञ्चालकहरूको ध्यान जानुपर्थ्यो ।
यही विकास र संस्कृतिसँगको द्वन्द्व चीनमा माओत्सेतुंगले चलाए । सांस्कृतिक क्रान्तिको नाममा कयौं बौद्ध धरोहर नाशे, बोन, मञ्चुरीया संस्कारका धरोहर नाशिए । जनतालाई धार्मिक आस्था राख्न बन्देज लगाइयो । पछिल्ला विचारक तथा नेताहरुले त्यो गलत थियो भन्ने महसुस गरे तर ठूलो संख्यामा सांस्कृतिक धरोहर नासिएपछि त्यसलाई छिटपुट रुपमा संरक्षण तथा पुनर्निर्माण गरिए पनि त्यो अत्यन्तै थोरै भयो । अहिले चिनियाँ समाज धार्मिक आस्थाबाट टाढा, विकासको भोगमा बढी लिप्त हुँदै व्यक्तिवादी, बढी मनोरञ्जन प्रिय, भोगवादी बन्दै गएका छन् । अध्ययनले के देखाएको छ भने अहिलेको पुस्तापछि आउने नयाँ पुस्ता व्यक्तिगत चाहना पूर्ति, मेसिनमा बढी विश्वास भएको निःस्सार जीवन बिताउने अवस्था आउनेछ । तसर्थ नेपालजस्तो विकासमा अगाडि बढ्नैपर्ने तर सुरुवातको अवस्थामा रहेको देशले धर्म, संस्कार, संस्कृतिसँग जोडिएका धरोहरको व्यापारीकरण होइन प्राकृतिक रुपमा संरक्षण गर्नैपर्छ । पछिल्लो समय राजनीतिकर्मी तथा जातीयतावादीहरुले सकेसम्म जातीय विद्वेश फैलाउन प्रयास गरिरहने हुँदा यो सरकारले यस्ता कुरामा ख्याल गर्न सकेन भने त्यस्ता विद्वेश रोक्न ज्यादै कठिन पर्ने निश्चित छ ।
नेपालका अत्यन्तै महत्वपूर्ण धार्मिक तथा सांस्कृतिक क्षेत्र राजनीतिक क्षेत्रबाट असुरक्षित बन्दै गएका छन् । पूर्वकै कोशीमा रहेको सांस्कृतिक पत्थर खुवालुङको विवाद, हिन्दूहरूको अति पवित्र र आस्थाको केन्द्र, संसारमै दुर्लभ शालिग्राम पत्थर पाइने कालीगण्डकी नदी तिनहुतिर फर्काएर तराईमा सिँचाइ गर्ने कुरा, जनकपुर क्षेत्रका जानकी मन्दिरका जग्गा तथा अन्य संरचना, स्वर्गद्वारी आश्रमका हजारौं बिघा जग्गा मोही विवाद, खोटाङको दिंगलाको षडानन्द विद्यालयको जग्गा विवाद यस्तै विवाद हुन् । यस्ता अन्य सांस्कृतिक सम्पदाका कुरा यहाँ उल्लेख गरिएन । सरकार सञ्चालकहरूले विकास भनेको बाटो, केबलकार, केही उद्योग र व्यापार मात्रै हो भन्ने कुरा मान्ने र सांस्कृतिक धरोहर, धर्म, संस्कारसँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने प्राकृतिक तथा सामाजिक सम्पदा केही होइनन् भन्ने मान्दा धरापमा पर्न थालेका छन् ।
कालीगण्डकी त्यस्तो नदी हो जसमा हजारौं मेगावाट बिजुली र हजारौं बिघा जमिन सिँचाइभन्दा कयौं गुणा बढी मूल्यवान् छ सांस्कृतिक, धार्मिक रुपमा । जसले नेपालको मूल सभ्यता, संस्कार र संस्कृतिलाई जन्म दियो त्यस्तो नदीको त्यही अनुसार संरक्षण गर्नुको साटो सीमित व्यापारिक र भोटको खेतीका लागि उपयोग गर्न खोज्नु अत्यन्तै गलत छ । त्यसलाई जस्ताको तस्तै रहन दिएर हिन्दु, बौद्ध तथा अन्य धर्ममा आस्था राख्नेहरूको तपसस्थल, ध्यानस्थल, शान्तसँग समय बिताउने स्थलका रुपमा रहन दिने हो भने देशका लागि कति हो कति आय आर्जन गर्न सकिन्छ ।
पूर्वको खुवालुङ किराँतहरूको आस्थाको केन्द्रलाई किन डगाउन खोज्ने ? विकासको विकल्प अरु खोज्न सकिन्छ नि । जनकको सिद्धस्थल, जानकी जन्मस्थल जनकपुरको सम्पत्ति, दिंगलाको जमिन, स्वर्गद्वारीका जमिन नेपाल सभ्यताका प्रतीक हुन् । त्यहाँ आश्रित सर्वसाधारणलाई अन्तै गासवासको व्यवस्था गरेर ती सम्पत्तिको संरक्षण गर्नु अति जरुरी छ । सरकारले केही समूहसँग वार्ता गरेर कुरा मिलाइयो भन्दै पाथीभरादेखि यी सम्पदा चलाउन पाइँदैन । कानुन बनायौं भनेर यिनको छियाछिया पारेर उपयोग गर्न पनि पाइँदैन । नेपाली सभ्यता कुनै वादमा अडिएको होइन, यो सतत हो । यो कुरा कांग्रेस र कम्युनिष्टजनहरुले बुझ्नु जरुरी छ ।
भेषराज पोखरेल
नेपालबहस डटकमका नियमित स्तम्भकार भेष राज पोखरेल वरिष्ठ पत्रकार हुन् । विगत २५ वर्षदेखि अर्थ राजनीतिक धारमा कलम चलाउँदै आएका पोखरेलले कान्तिपुर दैनिकमा २० वर्ष भन्दा बढी समय भाषा सम्पादकका रुपमा काम गरेका छन् । स्वतन्त्र लेखकका रुपमा समेत विभिन्न दैनिक पत्रपत्रिकाहरुमा लेखहरू लेख्दै आएका पोखरेलले दुई वर्ष नेपाल तारा डटकमको सम्पादकको रुपमा काम गरेको अनुभव पनि छ ।
लेखकबाट थपचेपुवामा जनताका अपेक्षा : गरमागरम संसद् उपलब्धि भने शून्य
माघ २६, २०८१ शनिबार
अपजसको भाडो : प्रहरीको विधेयक
माघ २५, २०८१ शुक्रबार
संसद्प्रति जनताको अपेक्षा र सांसदको दायित्व
माघ २५, २०८१ शुक्रबार
प्रहरी ऐन : नेपाल प्रहरीलाई किन चाहियो स्वतन्त्रता ?
नेपालबहस संवाददाता
माघ २५, २०८१ शुक्रबार
अपजसको भाडो : प्रहरीको विधेयक
सुबोधकुमार अधिकारी
माघ २५, २०८१ शुक्रबार
संघीय प्रहरी ऐन : नेपाल प्रहरीलाई किन चाहियो स्वतन्त्रता ?
नेपालबहस संवाददाता
माघ २६, २०८१ शनिबार
काठमाडौंको नागढुंगामा घुमुवा प्रहरीको मनपरी, आईजीपीको सचिवालय मौन !
माघ २७, २०८१ आइतबार
एआईजी रविन्द्र केसीले किन दिए पदबाट राजीनामा ?
माघ २७, २०८१ आइतबार
वर्षमान पुनप्रति एमाले महासचिव शंकर पोखरेलको आक्रोस, फोन संवादलाई अनर्थ लगाइयो
माघ २७, २०८१ आइतबार
मधेश प्रदेशको सर्वाधिक धनराशीको दोस्रो वीरगञ्ज गोल्डकप फागुन दोस्रो सातादेखि
माघ २८, २०८१ सोमबार
आज ३४ औं अख्तियार स्थापना दिवस
माघ २८, २०८१ सोमबार
आज अन्तरराष्ट्रिय दाल दिवस, अरबी चितुवा दिवस पनि आजै
माघ २८, २०८१ सोमबार
कस्तो छ तपाईको आजको राशीफल ?
माघ २८, २०८१ सोमबार
कस्तो रहला आज दिनभरको मौसम ?
माघ २८, २०८१ सोमबार
अमेरिकी डलरको भाउ स्थिर, अन्य विदेशी मुद्रा कतिमा हुँदैछ कारोबार ?
माघ २८, २०८१ सोमबार